|
॥ श्रीवाल्मीकिमहामुनिकृत शतकोटिरामचरितान्तर्गतं ॥ ॥ आनन्दरामायणम् ॥
यागकाण्डम्
॥ प्रथमः सर्गः ॥
॥ श्रीसद्गुरु रामचंद्राय नमः ॥
श्रीरामदास उवाच - अथ रामः सभामध्ये एकदा गुरुमब्रवीत् । कुम्भोदरमुनेर्वाक्यात्तीर्थयात्रा मया कृता ॥ १ ॥ इदानीं तस्य वाक्येन वाजिमेघ करोम्यहम् । यज्ञोपकारणानि त्वं लक्ष्मणाय वदस्व हि ॥ २ ॥ सुमुहूर्ते शुभे लग्ने श्यामकर्णाघ्रिपुच्छकः । तुरङ्गो दिव्यवस्त्राद्यैर्भूषियित्वा विमुच्यताम् ॥ ३ ॥ पृथ्वीप्रदक्षिणार्थं हि तत्पृष्ठेऽयुतसंख्यया । सेनया सह शत्रुघ्नः सुमंत्रेण सहाचिरात् ॥ ४ ॥ तद्रामवचनं श्रुत्वा वसिष्ठो मुनिसत्तमः । ज्योतिर्वित्सहितो दृष्ट्वा सुमुहूर्तं शुभोदयम् ॥ ५ ॥ आज्ञापयत्स सौमित्रिं सभायां राजसन्निधौ । सौमित्रेऽद्यदिनाज्ज्ञेयौ मुहूर्तः सप्तमेऽहनि ॥ ६ ॥ दीक्षार्थं रामचन्द्रस्य वाजिमेधाख्यकर्मणि । रामतीर्थे यज्ञभूमिः शोधनीया हलादिभिः ॥ ७ ॥ सुवर्णनिर्मितैर्दिव्यैर्ब्राह्मणैः सह सत्वरम् । दशक्रोशमिताऽयोध्याबहिः सर्वत्र लक्ष्मण ॥ ८ ॥ समा कर्करहीना तु लिप्ता चन्दनजातिभिः । मण्डपश्च विधातव्यः सर्वत्राखण्डितः शुभः ॥ ९ ॥ जम्ब्वाम्रादिनगानां च शाखाभिः कुसुमैरपि । पल्लवैश्च विचित्रैश्च कदलीस्तम्भमण्डितः ॥ १० ॥ समन्ततस्तोरणानि बन्धनीयानि यत्नतः । पुष्पहाराः फलादीनां मालाश्च विविधा शुभाः ॥ ११ ॥ वेद्यः सहस्रशः कार्याः सुधया चेष्टकादिभिः । करणीयं महत्कुण्डं सत्सान्निध्येन मृन्मयम् ॥ १२ ॥ कुण्डोपरि महत् कार्यं गोमुखं च मनोरमम् । खदिरस्य विचित्रं हि वसोर्धारार्थमुत्तमम् ॥ १३ ॥ सितरक्तासितैश्चैव नीलपीतादिभिः शुभः । नानादृषदचूर्णेश्च ह्युपधातुविनिर्मितैः ॥ १४ ॥ नानावर्णैर्विलेख्यानि स्वस्तिकानि समन्ततः । कमलानि विचित्राणि तथा ह्यष्टदलानि च ॥ १५ ॥ शङ्खचक्रगदापद्मवल्लयश्च सहस्रशः । कुसुमानि विकीर्याणि यज्ञभूम्यां समन्ततः ॥ १६ ॥ चतुर्विंशच्छुभाः कार्या यज्ञस्तम्मामहोच्छ्रिताः। विनिर्मिताः सुवर्णेन मुक्ताहारविगुंफिताः ॥ १७ ॥ त्रितयं सर्वतोभद्रं कुण्डमध्येऽश्वदैवतम् । लेखनीयं तथा कुण्ड नानावणैर्विचित्रितम् ॥ १८ ॥ द्रुतं कार्याणि पात्राणि यज्ञार्थं मम पश्यतः । हैमाः किलोपकरणा वरुणस्य यथाऽध्वरे ॥ १९ ॥ आसनानि ऋषीणां च निद्रार्थं च सहस्रशः । वासोगेहानि कार्याणि तृणैः पर्णैश्च खर्परैः ॥ २० ॥ पाकशाला विधातव्या कार्या शालाऽशनस्य च । ऋषिशाला विधातव्याःस्त्रीशालाश्च शुभावहाः ॥ २१ ॥ यज्ञोपकरणानां च शाला परमसुन्दरी । सभाः कार्या नृपाणां च वरवस्त्रैर्विचित्रिताः ॥ २२ ॥ आसनार्थ महार्हाणि वस्त्राणि च समन्ततः । आस्तीर्याणि तथा राजपृष्ठभागाश्रयाणि च ॥ २३ ॥ पक्षिपिच्छैः सुकार्पासभेदैः सम्पूरितानि हि । कशिपूपबर्हणानि विचित्राणि महान्ति च ॥ २४ ॥ स्थापनीयानि सदसि महार्हाषि तु लक्ष्मण । स्थापनीयानि पानार्थं पात्राणि विविधानि च ॥ २५ ॥ नानारसैः पूरितानि तथा पक्वफलादिभिः । नानासुगन्धद्रव्यैश्च रागैर्नानाविधैरपि ॥ २६ ॥ मद्यैर्विचित्रैर्मधुरैस्तथा मादकवस्तुभिः । नानासुगंधतैलैश्च काचकुम्भाः सहस्रशः ॥ २७ ॥ स्थापनीयाश्चन्दनैश्च सुगंधैरक्षतादिभिः । नानोपस्करयुक्तानां ताम्बूलानां सहस्रशः ॥ २८ ॥ स्थापनीयानि पात्राणि चामराणि सहस्रशः । व्यंजनानिविचित्राणि तथादर्शाविचित्रिताः ॥ २९ ॥ स्थापनीयाश्च क्रीडार्थं क्रीडोपकरणानि च । स्थापनीयानि सदसि नृपाणां चित्रितानि च ॥ ३० ॥ मृत्पात्रसम्भवाः कार्याः शतशः पुष्पवाटिकाः । जलयन्त्राणि कार्याणि सर्वत्र विविधानि च ॥ ३१ ॥ नानाविचित्रवर्णानां वयसां पंजराः शुभाः । हेमरत्नमौक्तिकैश्च प्रवालैर्वसनेर्वरैः ॥ ३२ ॥ कमनीयाश्च भूषाभिस्तोयान्नाद्यैः प्रपूरिताः । बन्धनीया मण्डपेषु नर्तितव्योऽप्सरोगणः ॥ ३३ ॥ धूपयन्तु सुधूपाश्च सुगायन्तु हि गायकाः । वादनीयानि वाद्यानि बहूनि विविधानि च ॥ ३४ ॥ पूजोपकरणाद्यैश्च पात्राणि पूरितानि हि । पृथक् पृथक् सभास्वेव स्थापनीयानि लक्ष्मण ॥ ३५ ॥ तथा ऋषिसभायां तु दर्भाश्च समिधस्तथा । दण्डाः कमण्डलुयुताः स्थापनीयाः सहस्रशः ॥ ३६ ॥ बहिर्वासाँश्च कौपीनान् वल्कलान्यजिनानि च । पूजाद्रव्याणि हव्यानि जलकुम्भाः सहस्रशः ॥ ३७ ॥ शौचार्थं मृत्तिकाः शुद्धा दंतकाष्ठानि पादुकाः । गैरिका मुखयुद्ध्यर्थं नानाऽवस्तूनि कल्पय ॥ ३८ ॥ तथा नारीसभायां तु पूजापात्राण्यनेकशः । सौभाग्यद्रव्यपूर्णानि सुगन्धेः पूरितान्यपि ॥ ३९ ॥ वायनानि विचित्राणि स्थापनीयानि लक्ष्मण । कबर्यः कञ्जलानां च पात्राणि कुंकुमानि च ॥ ४० ॥ करंडस्थानि रम्याणि भूषणान्युज्ज्वलानि च । हरिद्रादीनि वस्तूनि कंचुक्यो वसनानि च ॥ ४१ ॥ स्थापनीयानि व्यजनचामरादीनि सादरम् । सुहृदां लेखनीयानि पत्राणि च समंततः ॥ ४२ ॥ राममुद्रांकितान्यद्य तथा दूता महाजवाः । जनकाय प्रेषणीयाः कैकेयनृपसन्निधौ ॥ ४३ ॥ कौसल्यायाः सुमित्रायाः पितरौ प्रति लक्ष्मण । श्यामांघ्रिः श्यामकर्णश्च श्यामपुच्छः सितः शुभः ॥ ४४ ॥ महार्द्राभरणैर्वस्त्रैदिव्यवीरासनेन च । शोभनीयश्चामराद्यैर्मुक्ताहारैर्मेनोरमैः ॥ ४५ ॥ हेमीभिः शृङ्खलाभिश्च वेणीबन्धविभूषणैः । तस्य भाले हेमपत्रे लेखनोयं स्फुटाक्षरैः ॥ ४६ ॥ कोसलेन्द्रस्य रामस्य यज्ञाङ्गतुरगो ह्ययम् । ज्ञेयः सर्वैनृपैर्मुक्तः कर्तु भूम्याः प्रदक्षिणाम् ॥ ४७ ॥ यस्यास्ति सारं तेनाश्वो बन्धनीयोऽयमुत्तमः । नोचेत् कोशांश्च निजान् पुरस्कृत्य बलैः सह ॥ ४८ ॥ स्वकुटुम्बैर्नागरैश्च तथा जानपदैः सह । आगन्तव्यं नृपतिभिर्यज्ञांगाश्वानुवर्तिभिः ॥ ४९ ॥ यज्ञभूमिमयोध्यायां युद्धैर्जित्वा महोद्धतान् । एवं पत्रं बन्धयित्वा मुक्तामणिविचित्रितैः ॥ ५० ॥ प्रवतंसैः शोभयित्वा सिद्धः कार्यश्च मंडपे । सिद्धः कार्यः स शत्रुघ्नः सैन्येन परिवेष्टितः ॥ ५१ ॥ रथारुःढोऽश्वरक्षार्थं सुमंत्रेण समन्वितः । नानापुण्यनदीनां च जलकुम्भान् सहस्रशः ॥ ५२ ॥ नानादेशान्मृदश्चापि शत्रुघ्नेनानयस्व हि । शोभनीया पुरी रम्या पताकाध्वजतोरणैः ॥ ५३ ॥ देवालये सुधा देया तथा प्रासादमस्तके । देवालयाभ्यन्तरेऽद्य चित्रशाला मनोरमाः ॥ ५४ ॥ लेखनीया विधातव्या रत्नदीपाः सदैव हि । पूजोपकरणादीनि प्रतिदेवालयेष्वपि ॥ ५५ ॥ स्थापयस्व समस्तानि वाद्यान्याज्ञापयस्व भोः । राजमार्गाः शोधनीयाः सेचनीपाश्च चन्दनैः ॥ ५६ ॥ सौधराजिषु सर्वत्र चित्राणि विविधानि च । लेखनीयानि रम्याणि मुक्ताहाराः समंततः ॥ ५७ ॥ प्रवालमणिवैदूर्यकाश्मीरस्फटिकादिभिः । नानाविधाश्च कुसुमैर्हाराः पक्वफलादिभिः ॥ ५८ ॥ बन्धनीयाश्च सर्वत्र जालरन्ध्रैर्विशेषतः । एवं यद्यन्मया प्रोक्तं तत्कुरुष्वाविचारतः ॥ ५९ ॥ तद्गुरोर्वचनं श्रृत्वा तथेत्युक्त्वा स लक्ष्मणः । कारयामास तत्सर्वं गुरोर्वाक्याच्छताधिकम् ॥ ६० ॥ इति श्रीशतकोटिरामचरितान्तर्गत श्रीमद् आनन्दरामायणे वाल्मीकीये यागकाण्डे यागोपकरणनिवेदनं नाम प्रथमः सर्गः ॥ १ ॥ श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु |