॥ श्रीएकनाथमहाराजकृत ॥
॥ श्रीभावार्थरामायण ॥
युद्धकांड
॥ अध्याय सातवा ॥
अंगदाकडून रावणाची निंदा
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
अंगदाचे रावणाच्या सभेत उड्डाण :
अंगद आकाशमार्गेंसीं । शीघ्र आला तो लंकेसीं ।
प्रवेशला रावणसभेसीं । अति विन्यासीं ते ऐका ॥ १ ॥
सोऽभिपत्य मुहूर्तेन श्रीमद्रावणमंदिरम् ।
ददर्शासीनमव्यग्रं रावणं सचिवैःसह ॥१॥
ततस्तस्याविदूरेण निपत्य हरिपुंगवः ॥२॥
सभासद व रावणावर त्याचा परिणामः
रावणसभेपुढें जाण । आलें अंगदाचें उड्डाण ।
तेणें दचकला दशानन । कंपायमान भयभीत ॥ २ ॥
पडतां अंगदाची उडी । लंका अत्यंत हडबडी ।
दडाल्या वीरांचिया कोडी । जालीं बापुडीं राक्षसें ॥ ३ ॥
कराव्या अवघ्यांचा घात । पुढतीं आला रें हनुमंत ।
ऐसा वळसा लंकेआंत । अति आकांत राक्षसां ॥ ४ ॥
कपिभयें भयभीत । रावणसभा पैं समस्त ।
जैसें चित्रींचें लिखित । तैसें तटस्थ अवघेही ॥ ५ ॥
अंगदेसीं स्वयें संमुख । बोलो न शके दशमुख ।
आणीक कोण बोले मशक । टकमक पाहती राक्षस ॥ ६ ॥
होतां अंगदाचें आगमन । राक्षसां पाडिलें महामौन ।
चाकाटला दशानन । तें देखोन कपिबोले ॥ ७ ॥
मी तंव सभेचा अतीत । कोणी पुसेना स्वागत ।
भयभ्रमें अति भ्रांत । निजनिश्चित महामूर्ख ॥ ८ ॥
तुम्हा अवघ्यांसीं पडिलें मौन । त्याही मौनाचें कारण ।
तें म्यां लक्षिलें संपूर्ण । सावधान अवधारा ॥ ९ ॥
अंगद त्याचे कारण सांगतो :
वानरांच्या निजदळीं । श्रीराम आला आतुर्बळी ।
तेणें तुम्हां दांतखिळी । वचनावळी खुंटली ॥ १० ॥
अचुकसंधानी रघुनाथ । देखोनियां छत्रपात ।
वेडावला लंकानाथ । युक्तायुक्त विसरला ॥ ११ ॥
येतां देखोनि रघुनंदन । राक्षससभा आणि ।
प्रधान अवघ्यां पडलें महामौन । वचनावचन खुंटलें ॥ १२ ॥
असो ही श्रीरामाची ख्याती । तुम्हांसी गांगिलें मारुतीं ।
खुंटली हनुमंतें वचनोक्ती । तेही उपपत्ती अवधारा ॥ १३ ॥
हनुमंताच्या पराक्रमाचा प्रताप :
हनुमान अशोक वनीं बळी । केली राक्षसा रवंदळी ।
तेणें तुम्हां दांतखिळी । वचनावळी खुंटली ॥ १४ ॥
हनुमान पुच्छाच्या निजज्वाळीं । लंका करितां पैं होळी ।
तेणे बैसली दांतखिळी । वचनावळी खुंटली ॥ १५ ॥
अचुकसंधानी रघुनाथ बळी । कपिपुच्छाच्या निजज्वाळीं ।
केली राक्षसां रवंदळी । वचनावळी खुंटली ॥ १६ ॥
रावणें फुकितां अग्निज्वाळी । खांडमिशां जाहली होळी ।
तेणें बैसली दांतखिळी । वचनावळी खुंटली ॥ १७ ॥
हनुमंतें राक्षसांस । रणीं दिधला अति त्रास ।
तेणें वाचा पडली ओस । कोणी कोणास पुसेना ॥ १८ ॥
लंकेसीं भोवडोनि आवर्त । आतुर्बळी हनुमंत ।
कैसा असे रामकटकांत । कपिवृत्तांत अवधारा ॥ १९ ॥
यो युष्माकमदीदहत्पुरमिदं योऽदीदलत्काननं
योऽक्षं वीरममीमरद्रिरिगुहां यौऽबीभरद्राक्षसान् ।
सोऽस्माकं कटके कदाचिदपि नो र्वरिषु संभाव्यते
दूतत्वेन इतस्ततः प्रतिदिनं संप्रेष्यते सांप्रतम् ॥ ३ ॥
जो कां अशोकवनाआंत । वने उपाडी हनुमंत ।
करोनि अखयाचा घात । केला निःपात राक्षसां ॥ २० ॥
वनकर किंकर प्रधानपुत्र । हेही मारिले समग्र ।
गांगोनि इंद्रजित ज्येष्ठ कुमर । सैन्यसंभार निर्दाळिला ॥ २१ ॥
रावण अपमानोनियां भारी । जाळोनिया लंकापुरी ।
मारोनियां राक्षसहारी । लंकागिरिदरी पूर्ण केली ॥ २२ ॥
राक्षसदातांच्या राशी थोरी । हनुमान मोजी कुडवेंवरी ।
तो श्रीराम कटकामाझारी । महावीरीं गणिजेना ॥ २३ ॥
सांपेंसांपे पैं देख । चिट्टीपत्रांचे पायिक ।
लंके धाडिले ते एक रंक । अति मशक हनुमंत ॥ २४ ॥
रावणाची दुरुक्ती :
करावया अंगदाचें छळण । दुरुक्तिबोलाचें विंदान ।
स्वयें अनुवादे रावण । सावधान अवधारा ॥ २५ ॥
सांडूनि दुर्गद्वारभूमी । तूं आलासी अमार्गगामी ।
यालागीं तुजसी न बोलों आम्ही । मौनानुक्रमीं राहिलों ॥ २६ ॥
अमार्गगाम्यासी संभाषण । हें तव आम्हांसी अति दूषण ।
ऐकोनि रावणाचें वचन । हास्यवदन अंगद ॥ २७ ॥
श्लोकार्ध – सपश्यति परं दोषमात्मदोषं न पश्यति ॥ ४ ॥
अंगदाची प्रतिक्रिया, रावणाचा उपहास व बळाचा अविष्कार :
रावणा ऐक सावधान । देखती पुढिलांचे अवगुण ।
आपुलें न देखती दूषण । रासभ पूर्ण ते एक ॥ २८ ॥
पुच्छ रासभाचे ठायीं । हे तंव लांडे गधडे पाहीं ।
स्वधर्मविवेक ज्यां नाहीं । ते तर भुई भारभूत ॥ २९ ॥
वानरां आकाशगमन । हें तव आमुचें स्वधर्माचरण ।
स्वधर्मा लाविजे जें दुषण । शूकर श्वान तो एक ॥ ३० ॥
मुख्य अधर्म तस्करपण । तेहीं परदारहरण ।
खतेला पापी तूं रावण । काळें वदन तिहीं लोकीं ॥ ३१ ॥
वेदबाह्य तूं एक जाण । स्वधर्मकर्मीं तुज दुषण ।
महापापी तूं रावण । काळें वदन तिहीं लोकी ॥ ३२ ॥
निकट देखोनि रावण । त्याचें करावया निर्दळण ।
आलें अंगदासी स्फुरण । रोम संपूर्ण थरकती ॥ ३३ ॥
रावण मारीन मारिलिया ठायीं । अवघी खंडली शिष्टाई ।
म्हणोनि सरसावला पाहीं । आठव कांहीं नाठवे ॥ ३४ ॥
अंगद खवळला देखोन ।चळीं कांपे दशानन ।
राक्षस कांपती प्रधान । दुसरें विघ्न हें आलें ॥ ३५ ॥
पहिला करोनि गेला होळी । दुसरा आला त्याहूनि बळी ।
राक्षस कांपती चळाचळीं । आतुर्बळी वानर ॥ ३६ ॥
लंका निरोधी श्रीरघुनाथ । निःशंक एकला रामदूत ।
आम्हांसी करुं आला अंत । चळीं कांपत राक्षस ॥ ३७ ॥
अंगदाचें दृष्टीकडे । पाहतां रावण जालें वेडें ।
राक्षससैन्य तें बापुडें । येर दडे येरामागें ॥ ३८ ॥
रावणहंता श्रीरघुनाथ । यालागीं न मारीच हनुमंत ।
मूर्खपणे मी उन्मत्त । लंकानाथ मारुं पाहें ॥ ३९ ॥
करितां श्रीरामनामस्मरण । समूळ पळे मूर्खपण ।
क्रोधानुवृत्तीं गिळोनि जाण । सावधान पैं जाला ॥ ४० ॥
स्वमुखें बोलिला रघुपती । अंगदाअंगीं शौर्य शांती ।
गिळोनियां क्रोधनुवृत्ती । सभेप्रति बैसला ॥ ४१ ॥
तस्य वेदवसुयोजनमानं भद्रपीठमुदवेक्ष्य सुंदरम् ।
वायुसूनुरिव पुच्छचिवृद्धिर्यातुधानसममाशु ववर्ध ॥ ५ ॥
पुच्छाचे आसनावर बैठक :
चौर्यायसी संख्या योजन । उंच रावणसिंहासन ।
अंगदही तत्समान । घाली आसन तें एका ॥ ४२ ॥
जेंवी लंकादहनहेत । पुच्छ वाढवी हनुमंत ।
रावणासम आसनार्थ । पुच्छ पुरुषार्थी अंगद ॥ ४३ ॥
पुच्छ वाढवोनियां जाण । त्याचें वेळोनि पुच्छसन ।
अंगद बैसला आपण । समसमान दशमुखा ॥ ४४ ॥
दशमुखेंसीं संमुख । अंगद बैसला निःशंक ।
रावणा लागली टकमक । अति साशंक राक्षस ॥ ४५ ॥
अंगदा येथोनि परता सर । ऐसें म्हणावया दशशिर ।
न संभवे पैं उत्तर । ऐसा अत्युग्र कपि भासे ॥ ४६ ॥
रावणासंमुख सिंहासनी । अंगद बैसोनि पुच्छासनीं ।
वाकुंल्या दावी फळें खाऊनी । मिचकावूनी नयनातें ॥ ४७ ॥
अंगद श्रीरामाचा दूत । एकला आलासे सभेआंत ।
तेणें राक्षसां आकांत । भयाकुळित रावण ॥ ४८ ॥
रावणाच्या प्रश्नाला अंगदाचे उत्तर :
अंगद बैसला देखोन । हळूच पुसे दशानन ।
हनुमान नव्हेसी तरी तू कोण । आगमन किमर्थ ॥ ४९ ॥
ऐसें पुसतां लंकानाथ । अंगद आपुला वृत्तांत ।
स्वयें असे पैं सांगत । श्रीरघुनाथ स्मरोनी ॥ ५० ॥
दूतोऽहं कोशलेंद्रस्य रामस्याक्लिष्टकर्मणः ।
वालिपुत्रोंऽगदो नाम यदि ते श्रोत्रमागतः॥६॥
अंगदाची दूताची भूमिका :
ज्याचा निर्दुष्ट पुरुषार्थ । जेणे खरदूषणा केला घात ।
त्या श्रीरामाचा मी दूत । वाळिसुत अंगद ॥ ५१ ॥
मारीच मारिला वनाआंत । ज्या संमुख न ये लंकानाथ ।
त्या श्रीरामाचा मी दूत । वाळिसुत अंगद ॥ ५२ ॥
कौसल्योदरपंचानन । कौसल्यानंदवर्धन ।
त्या श्रीरामाचा दूत मी जाण । वाळिनंदन अंगद ॥ ५३ ॥
देवां वाळी दैत्यां वाळीं । सुरां असुरां दानवां वाळी ।
त्या वाळीचा अंगद बळी । आलों तुजजवळी तें ऐक ॥ ५४ ॥
रावणा सुनी काखेतळीं । सप्तसमुद्रीं केली आंघोळीं ।
त्या वाळीचा पुत्र अंगद बळी । रामे तुजजवळी धाडिलें ॥ ५५ ॥
दुंदुभी मारिला किष्किंधेजवळी । तत्पुत्र मारिला विवरसमेळीं ।
त्या वाळीचा पुत्र मी अंगद बळी । रामें तुजजवळी धाडिलें ॥ ५६ ॥
सहा मास निराहारी निरुदक । विवरीं मारिले दैत्य अनेक ।
त्या वाळीचा मी अंगद देख । रामें आवश्यक मज धाडिलें ॥ ५७ ॥
सीता देवोनि शरणागत । जाहल्या वांचेल लंकानाथ ।
येरव्हीं त्याचा करीन घात । ऐसें रघुनाथ बोलिला ॥ ५८ ॥
रावणाची दुष्ट वाणी :
छळावया अंगदोक्ती । क्षोभे बोले लंकापती ।
रावणाच्या छळणोक्ती । अति व्युत्पत्ती अवधारा ॥ ५९ ॥
रे रे अंगद सांप्रतं तव पिता रामेण हत्वा स्वयं
सत्यं ते मम नारदेन कथितं तारार्पिता सुग्रीवे ।
दूतत्वेन कथं न लज्जसि कपे रामस्य लोकस्य
वा भूभार शृणु जीवनं कपिकुले साधर्म्यनष्टाधम ॥७॥
धिग् धिग् अंगदा तुझा पुरुषार्थ । धिग् धिग् अंगदा तुझा बळार्थ ।
जेणें पित्याचा केला घात । त्याचा दूत म्हणविसी ॥ ६० ॥
संमुख संग्रामीं न करी घात । ठकून मारिला युद्धाआंत ।
ऐसा नष्ट श्रीरघुनाथ । त्याचा दूत म्हणविसी ॥ ६१ ॥
आणिक एक अभिनव कहाणी । नारदें सांगितलें मजलागूनी ।
रामें हिरोनि तुझी जननी । केली निजपत्नी सुग्रीवा ॥ ६२ ॥
ठकवोनि केला पित्याचा घात । मातेसी आणिक योजिला कांत ।
ऐसा नष्ट श्रीरघुनाथ । त्याचा दूत म्हणविसी ॥ ६३ ॥
अंगदा तूं निर्लज्ज मूर्तिमंत । आमचेही सभेआंत ।
न लाजसी म्हणवितां रामदूत । धिक् पुरुषार्थ अंगदा ॥ ६४ ॥
पोटीं पुत्र व्हावा रुढ । तेणें घ्यावा पित्याचा सूड ।
तूं तंव जन्मलासि दगड । वृथा माकड श्लाघसी ॥ ६५ ॥
अंगदासारिखा निलाजिरा । पाहतां न दिसे दुसरा ।
काय मुख दाविसी वानरा । रिघोनि सागरां जीव देईं ॥ ६६ ॥
नातरी करीं आड विहिरी । कां पोटीं घालीं सुरी ।
जळो तुझी वाढीव थोरी । निंद्य संसारीं तूं एक ॥ ६७ ॥
भेदनीतीचा अवलंब :
छळणा बोले लंकानाथ । अंगदा तूं सभाग्यवंत ।
मज रावणासी जाहल्या शरणागत । अभयहस्त तुज माझा ॥ ६८ ॥
साधावया पितृकार्यार्थ । मिथ्या म्हणविसी रामदूत ।
हाही कळला तुझा वृत्तांत । शरणागत तूं माझा ॥ ६९ ॥
सूड घ्यावा पिता वाळी । शरण आलासी मजजवळी ।
मी रावण आतुर्बळी । तुज तत्काळीं कुढावीत ॥ ७० ॥
मारोनि श्रीराम लक्ष्मण । करोनि रणकंदन ।
अंगदा देईन किष्किंधाभुवन । सत्य वरदान हें माझें ॥ ७१ ॥
त्यावर अंगदाची प्रतिक्रिया :
ऐसें बोलतां दशानन । अंगद झाला हास्यवदन ।
कैंसें देतो प्रतिवचन । सावधान अवधारा ॥ ७२ ॥
स्वयंवरीं धनुष्यीं वाहतां गुण । सभे पडलासी उलथून ।
तुझ्या अंगीं नपुंसकपण । केंवी म्यां शरण रिघावें ॥ ७३ ॥
स्वयंवरीं श्रीरामें आपण । करितां त्र्यंबक भंजन ।
रावणाचें काळें वदन । तुज म्यां शरण केंवी यावें ॥ ७४ ॥
संमुख न येववे रघुनाथा । मारीचा देवोनि मरणार्था ।
सीता चोरोनि होसी पळता । शरणागता कोण न राखे ॥ ७५ ॥
नपुंसक हीन दीन रावण । त्या तुज मी केंवी रिघावें शरण ।
उलटें हाणितां चडकाण । धाकेंचि प्राण सांडिसी ॥ ७६ ॥
म्हणोनि उचलितां हात । गजबजिला लंकानाथ ।
अंगदें कोप करोनि शांत । अनुवादत रामाज्ञा ॥ ७७ ॥
रावणाच्या यापूर्वी झालेल्या अपमानित अवस्थांचा झाडा अंगद क्रमाने घेतो :
बहुत ऐकिले रावण । त्यांमाजील तूं कोण ।
विविध रावणांचें लक्षण । वदे विचक्षण अंगद ॥ ७८ ॥
एका रावणाची थोरी । सहस्रार्जुनासी युद्ध करी ।
तेणें कवळोनि वामकरीं । क्षणामाझारीं धरियेला ॥ ७९ ॥
सहस्रार्जुनाकडून रावणाची शोभा :
सहस्रार्जुन कृपावंत । रावण हीन दीन अशक्त ।
नगरोद्वंधें संरक्षित । कारागृहांत न घालीच ॥ ८० ॥
दुर्गद्वारपाळ पाचारुन । स्वमुखें सांगे सहस्रार्जुन ।
दहा मुखांचा रावण । बाहेर आपण जाऊ नेदीं ॥ ८१ ॥
नगरदुर्गोद्वंधन । पायीं शृंगखलाबंधन ।
यापरी राखोनि रावण । वाहवी जीवन रेवेचें ॥ ८२ ॥
रावणाच्या दाह शिरीं । देवोनियां दहा घागरी ।
जळ वाहे निरंतरीं । घरोघरीं उदकार्थ ॥ ८३ ॥
राजगृहींचें जें भातें । खावय न पुरें रावणातें ।
दहाही मुखें समसमितें । केलें तेथे तें एका ॥ ८४ ॥
बैसोनियां जांत्यावरी । गीत गाय दहाही स्वरीं ।
कणी कचरडा झाल्यावरी । दहाही शिरीं देती टोले ॥ ८५ ॥
कुटका भाकरी हाता येत । रावण धापसे तेथें नाचत ।
इफिइफि पिंगा गात । मागे भात घरोघरीं ॥ ८६ ॥
दाही मुखें दोहरे गात । वीसही नाचवी हात ।
थै थै थैकार दावित । चणे मागत पसारा ॥ ८७ ॥
ताक मागावयालागूनी । श्वानवाणी रासभवाणी ।
रावण भुंके दहाही वदनीं । दावी रडणी श्वानाची ॥ ८८ ॥
सहस्रार्जुनें कानडदेवतेसी । राखण ठेविलें नगरासीं ।
तिचें रक्षण चौपासीं । अहर्निशीं सावध ॥ ८९ ॥
रावण पळतां आकाशगतीं । कानडदेवता रक्षणस्थिती ।
वेताटी माथां वाजती । पडे क्षितीं मूर्च्छित ॥ ९० ॥
ऐसा सहा महिनेवरी । निर्गम न पुरेचि ते नगरीं ।
नेसणें फाटल्या उघड्या टिरी । उवा लिखा शिरीं बुचबुचित ॥ ९१ ॥
तेथें पौलस्ति पुत्रस्नेहेंसीं । येवोनि सहस्रार्जुनापासीं ।
मुक्त करवी रावणासी । तंव तो त्यासी नाठवे ॥ ९२ ॥
पौलस्तीस पाठवी कारागृहांत । देखें दशमुख असंख्यात ।
तेणें पौलस्ति अति विस्मित । रावण तेथ असेना ॥ ९३ ॥
तंव रावणशिरीं घागरी । थै थै नाचे नानापरी ।
चण्यावारीं घरोघरीं । देखोनि दुरी पौलस्ति ॥ ९४ ॥
रावण धरोनियां हातीं । पौलस्ति नेतां लंकाप्रती ।
द्वारपाळीं केली विनंती । नव्हे निर्गति अचिन्हीं ॥ ९५ ॥
पौलस्ति पुसे चिन्हसंज्ञा । काळें करोनियां वदना ।
नाकीं लाविलिया चुना । उद्वधना निर्मुक्ति ॥ ९६ ॥
राजमुद्रा घेवोनि करीं । शिघ्र आलिया नगरद्वारीं ।
सुखरुप निगमाची थोरी । जाण निर्धारीं ऋषिवर्या ॥ ९७ ॥
पौलस्ति आणूं गेला सुद्रेसी । रावणें मसी लावोनि मुखासीं ।
चुना लावोनियां नाकासीं । केला द्वारेसीं निर्गम ॥ ९८ ॥
सावध ऐकें लंकापती । ऐसी एक्या रावणाची गती ।
ऐक दुजियाची स्थिती । ते मी तुजप्रती सांगेन ॥ ९९ ॥
बळीच्या राज्यात रावणाची दुर्दशा :
दुजा रावण उन्मादबळी । सवेग रिघोनि सुतळीं ।
रणीं जिणावया बळी । क्रोधानळीं चालिला ॥ १०० ॥
बळिद्वारी द्वारपाळ वामन । तेणें जावों दिधला रावण ।
बळीपुढें दशकंठ तृण । लज्जायमान राहिला ॥ १ ॥
बळि आणि विंध्यावळी । सारिपाट खेळती सुखसमेळीं ।
रावण आलिया जवळी । मशकसमेळीं । लक्षेना ॥ २ ॥
रावण दशमुखीं किडें । किंवा आलेंसे घुंगरडें ।
हे न दिसे बळीपुढें । खेळाकडे विगुंतला ॥ ३ ॥
बळि तृणप्राय न गणी । कळलें रावणा मनीं ।
त्यासी मारावें सिंतरुनी । आवांका धरोनी उभा असे ॥ ४ ॥
सारीपाट खेळतां आवेशा । हातींचा गळोनि पडिला फांसा ।
दे दे म्हणतां लंकेशा । त्यासीं तो सहसा उचलेना ॥ ५ ॥
एके हातीं दोहीं हातीं । चहूं हातीं दहाही हातीं ।
वामनें आकर्षिली शक्ती । विसां हातीं उचलेना ॥ ६ ॥
उचलूं जातां लज्जामेळीं । फांसा आदळला कपाळीं ।
देवोनि आक्रंदें आरोळी । पडिला तळीं मूर्च्छित ॥ ७ ॥
रावण पडतांचि भूतळीं । दहाही मुखीं भरली धुळी ।
देखोनि हांसे विध्यावळी । पिटिली टाळी सेवकीं ॥ ८ ॥
रावण पडतां मुर्च्छित । कपाळीं अशुद्ध प्रवाहत ।
तेणें तो दिसताहे आरक्त । जैसें कां प्रेत अहेवेचें ॥ ९ ॥
दहाही शिरें वीस हात । करंटें होणें आणिले येथ ।
याचें पडो नये रक्त । काढा म्हणे विंध्यावळी ॥ ११० ॥
येवोनि बळीचे सेवक । अलंकार एक एक ।
वस्त्रें वस्त्रें हिरोनि देख । नेला दशमुख अति दूरी ॥ ११ ॥
अति बळेंसीं कुंथत । युद्धा आला लंकानाथ ।
त्याचा निवडला पुरुषार्थ । विटंबनार्थ तो ऐका ॥ १२ ॥
आगें लंड पिछे गांड । सेवकीं केलें भंडोभंड ।
रावणाचें काळें तोंड । लज्जावितंड तेणें त्यासीं ॥ १३ ॥
रावण राजा अति समर्थ । न्हावी न मिळेचि तेथ ।
केश लांब दहा हात । असे दावीत जगासी ॥ १४ ॥
आशीर्वाद दिधला ऋषीं । केशवृद्धि जाली त्यांसीं ।
जो तो रावण उपहासी । उकासाबुकसीं स्फुंदत ॥ १५ ॥
रावणाला त्रस्त करण्यासाठी वामन प्रयत्नशील :
रावणाच्या निजमूळीं । वामन लागला समूळीं ।
तेणीं मेळविला धुळी । केली रांगोळी गर्वाची ॥ १६ ॥
लज्जान्वित दशानन । जाऊ पाहे जीव निघोन ।
वामनें राखिलासे कोंडोन । द्वार धरोन बैसला ॥ १७ ॥
रावण म्हणे वामनासी । तूं कां आता द्वंद्वा चाळिसी ।
स्फुंदस्फुंदोन रडे उकसाबुकसीं । सोडीं आम्हांसीं जाऊं दे ॥ १८ ॥
वामन म्हणे मी बळीचा सेवक । राजाज्ञेवांचून देख ।
जाऊ नेदीं राव रंक । व्रत निष्टंक हें माझें ॥ १९ ॥
वामनातें चुकावून । खेचरगती दशानन ।
जातां गगनीं देखे वामन । पळे परतोन भयभीत ॥ १२० ॥
पाताळगती करितां गमन । धरधरुनी आणी वामन ।
भयभीत दशानन । येत परतोन माघारा ॥ २१ ॥
राक्षसां अदृश्यगतीं गमन । अदृश्यद्रष्टा वामन ।
त्यातें देखोनि रावण । पळे आपण अति धाकें ॥ २२ ॥
पूर्वपश्चिमदक्षिणदिशीं । पळों जातां उत्तरेसीं ।
वामन कोंदला । वामन कोंदला आकाशीं । देखे दशदिशांसी वामन ॥ २३ ॥
रावण चिंता करितां गहन । चिंतामूळीं देखे वामन ।
दहाही मुखीं शंखस्फुरण । करी रावण अति भयें ॥ २४ ॥
वामनें परविली पाठी । खुंटली निर्गमाची गोष्टी ।
जाजावोनि दशकंठी । होवोनि हिंपुटी राहिला ॥ २५ ॥
ठकवोनियां रघुपती । पुढें चोरील सीता सती ।
तणें रागें वामनमूर्तीं । परम आपत्ती भोगवी ॥ २६ ॥
निर्गम न लभेचि दशानन । क्षुधेनें पिडिला रावण ।
चणे मागावया जाण । गेला आपण अश्वशाळे ॥ २७ ॥
अश्ववाहकांची कथा । जरी तूं लीद वाहसी माथां ।
मूठ मूठ चणे देऊं आतां । मानी क्षधार्त रावण ॥ २८ ॥
जंव लागली नाहीं भूक । तंव राजा दशमुख ।
वामनें चेतविली अधिक । मागवी भीक उदरार्थ ॥ २९ ॥
दशमुकुट लंकानाथा । लीद चढती तये माथां ।
पोट न भरे चणे खातां । दुःखावस्था तळमळी ॥ १३० ॥
कांतन कोष्ट्यासी सांगे लंकानाथ । मज आहेत वीस हात ।
दहाही राहटीं कांतीन सूत । अन्न निश्चित मज द्यावें ॥ ३२ ॥
वाटूं जातां कापुसासी । रावण पडला तोंडघसीं ।
सरक्या रिघतां नासिकासी । अति लज्जेसीं सलज्ज ॥ ३२ ॥
कांताया बैसला लंकानाथ । वांकले स्वधर्माचे चात ।
तुटलें सूक्ष्मत्वाचें सूत । फिसके कांत तडतडां ॥ ३३ ॥
म्हणती दशमुख खोटा । मोडिलें सत्कर्माचे रहाटा ।
पिजिला रु नाशिला सांटा । देती थापटा नरनारी ॥ ३४ ॥
नाशिला मुदलींचा सांठा । अवघे मोडिलें राहाटां ।
दशमुख पोटींचा खोटा । देती चापटा नरनारी ॥ ३५ ॥
उपाय येती अपायासीं । नेणेंचि न मिळे खावयासी ।
वामने आपदा लाविली ऐसी । उकसाबुकसीं स्फुदत ॥ ३६ ॥
लंकापती दशमुखा । मागें पुढें लाविला सुडका ।
पोटेंवीण केला रोडका । वामनें देखा गांजिला ॥ ३७ ॥
पहिलें येतां दशानन । वामन हीन दीन ।
आतां त्याचा प्रताप गहन । तेणे त्रिभुवन व्यापिलें ॥ ३८ ॥
रात्रीं पळतां रावण । अंधारीं देखणा वामन ।
तेणें गांजिला दशानन । करी रुदन अति दुःखें ॥ ३९ ॥
सोडवावया रावणासी । पौलस्ति आला बळीपासीं ।
अति सन्मानें पूजोनि त्यासी । कार्यार्थासी बळि पुसे ॥ १४० ॥
पौलस्तिची मध्यस्थी :
पौलस्ति सांगे पैं आपण । तुवां कां रोखिला रावन ।
ऐकतां ऋषिवचन । अति उद्विग्न बळि जाला ॥ ४१ ॥
बळीनें वाहिली आण । माझ्या राज्यामाजी जाण ।
रोगराईचें नाहीं बंधन । बंदिखान येथें कैंचें ॥ ४२ ॥
कोणे ठायीं कोणें देशीं । कोणें राखिलें रावणासी ।
शोधोनि आणा मजपासीं । सन्मानेंसीं सोडीन ॥ ४३ ॥
पौलस्ति स्वयें पाहूं जातां । लिदीच्या पाट्यां दहाही माथां ।
पोट न भरे खणे खातां । भीक मागतां देखिला ॥ ४४ ॥
दहाही मुखीं भुंके रावण । खंडेरायाचें होवोनि श्वान ।
हडहड करितां जन । लज्जयमान पौलस्ति ॥ ४५ ॥
भुंकिन्नला होवोनि श्वान । पौलस्ति देखतां आपण ।
तेणें रावण लज्जायमान । अधोवदन राहिला ॥ ४६ ॥
पौलस्ति पुसे रावणासी । एवढ्या लावोनि आपदांसी ।
येथें कां बळीनें राखिलासी । अति लज्जेसीं सांगत ॥ ४७ ॥
वामनें घालोनि अटका । मागे पुढें लावोनि सुडका ।
क्षुधा तृषा केला रोडका । अति दुःखें देखा गांगिलें ॥ ४८ ॥
वामनापासीं विद्या सकळ । वामनापुढें न चले बळ ।
म्यांही विद्या करितां प्रबळ । न चले छळ वामनासीं ॥ ४९ ॥
कार्य नाहीं बळीपासीं । आज्ञा पुसिल्या वामनासीं ।
सुखेची आहे निर्गम आम्हांसी । पौलस्तिसी सांगितलें ॥ १५० ॥
मग घेवोनियां पुत्रासी । पौलस्ति आला वामनापासीं ।
आज्ञा द्यावी रावणासी । निजनगरासी न्यावया ॥ १५१ ॥
पौलस्ति येतांचि आपण । वामनें घातलें लोटांगण ।
मस्तकीं वंदोनियां चरन । धर्मवचन अनुवादे ॥ ५२ ॥
मी तंव बळीचा सेवक । द्वारपाळ प्रतिहारक ।
आज्ञेवेगळा एकाएक । राव रंक जाऊं नेदीं ॥ ५३ ॥
राजाज्ञा आणिलिया जाण । सुखेंचि मरावें गमन ।
नाहीं तरी केलिया चिन्ह । निर्गमन राजाज्ञा ॥ ५४ ॥
राजाज्ञा किंवा वामनाच्या अटी :
पौलिस्ता पुसे कैसें चिन्ह । वामन सांगे संतोषोन ।
दहाही मस्तकां वपन । आणि मुंडण खांडमिशां ॥ ५५ ॥
काळें करोनि दशवदन । दहाही नाकीं कवड्या बांधोन ।
वदनीं श्वेत पीत लेखन । निर्गमन येचिं चिन्हीं ॥ ५६ ॥
पौलस्ति म्हणे रावणासी । जाऊ चाल बळीपासीं ।
आज्ञा देईल सन्मानेंसीं । निजनगरासी जावया ॥ ५७ ॥
रावण म्हणें हेचिं बरवे । मान्य केलें माझिया जीवें ।
परंतु बळीपासीं जावें । जीवे भावें मानेना ॥ ५८ ॥
मूर्च्छित पडिलों फासा देतां । त्यापासी म्यां मुख दावितां ।
लज्जा प्राण जाईल ताता । नयें सर्वथा त्यापासीं ॥ ५९ ॥
वामनाच्या अटी मान्य करुन सुटका :
युद्धा गेलों अति सत्राणें । त्या मज जालें लाजिरवाणें ।
येथेचि आतां प्राण देणें । नाहीं येणें बळीपासीं ॥ १६० ॥
ऋषि म्हणे निषिद्ध राजपवन । येरु म्हणे कैचें राजलक्षण ।
सुडला लागला अति दीन । केल्या मुंडन भय काय ॥ ६१ ॥
जे जे होती बंदिनिर्मुक्त । त्यांसी पाहिजे प्रायश्चित्त ।
मज आजीच आला सिंहस्थ । निषिद्धार्थ न वदावा ॥ ६२ ॥
वामनापासून निर्मुक्ती । कदा नव्हे गा कल्पांतीं ।
माझेनि भाग्यें वपनोक्ती । बोलिला निगुतीं वामन ॥ ६३ ॥
ऐसें बोलोनि दशवदन । खांडमिशां मस्तकवपन ।
काळें करोनि वदनचिन्ह । आला आपण अति शिघ्र ॥ ६४ ॥
देखोनि रावणाचें चिन्ह । लाजविती सकळ जन ।
गोमयपिंडी अभिषिंचन । दिधला सोडून वामनें ॥ ६५ ॥
एका जनार्दना शरण । अंगद वक्ता विचक्षण ।
रावणातें निर्भर्त्सून । वदे आपण निःशंक ॥ ६६ ॥
पुढील प्रसंगीं रावणकथा । विचित्रवाणी अंगद वक्ता ।
अपूर्व अप्रमेय अभिनव वार्ता । द्यावें श्रोतां अवधान ॥ ६७ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडें एकाकारटीकायां
अंगदरावणच्छलनं नाम सप्तमोऽध्यायः॥ ७ ॥
ओंव्या ॥ १७६ ॥ श्लोक ॥ ७ ॥ एवं ॥ १७४ ॥
GO TOP
| 