|
॥ श्रीवाल्मीकिमहामुनिकृत शतकोटिरामचरितान्तर्गतं ॥ ॥ आनन्दरामायणम् ॥
यागकाण्डम्
॥ सप्तमः सर्गः ॥
॥ श्रीसद्गुरु रामचंद्राय नमः ॥
श्रीरामदास उवाच सौत्येऽहन्यवनीपालो याजकान्सदसस्पतीन् । अपूजयन्महाभागान् यथावत्सुसमाहितः ॥ १ ॥ अथ चैत्रे सिते पक्षे राजानः प्रतिपत्तिथौ । ध्वजानारोपयामासुर्विधिनाऽध्वरमंडपे ॥ २ ॥ श्रीविष्णदास उवाच आरोपिता ध्वजाः प्रोक्ताः पार्थिवैर्यज्ञमंडपे । गुरो तेषां विधानं मां सम्यग्वक्तुं त्वमर्हसि ॥ ३ ॥ श्रीरामदास उवाच सम्यकप्रश्नः कृतः शिष्य त्वया लोकोपकारकः । सावधानमना भूत्वा शृणुष्व त्वं मयोच्यते ॥ ४ ॥ सांवत्सरं व्रतं चेदं नृपैदृष्ट्वा समागतम् । आरोपिता ध्वजाः सर्वैर्यज्ञवाटे तदा मुदा ॥ ५ ॥ नोचेद्विप्णुगृहेष्वारोपणीया ध्वजा नृभिः । मधुशुक्लदशम्यां च पुण्यायां प्रतिपत्तिथौ ॥ ६ ॥ अथवा गेपणीयास्ते श्रीरामनवमीदिने । मधुशुक्लदशम्यां वा दशम्यामाश्विने सिते ॥ ७ ॥ अथवोर्जप्रतिपदि शुक्लपक्षेऽपि भो द्विज । एते काला मया प्रोक्ता व्रतस्यास्य तवाग्रतः ॥ ८ ॥ अधुना संप्रवक्ष्यामि ध्वजारोपणमुत्तम्म् । व्रतं पापहरं पुण्यं रामसंतोषकारकम् ॥ ९ ॥ यः कुर्याद्विष्णुभवने ध्वजारोपणसंज्ञितम् । सम्पूज्यते विरिंचाद्यैः किमन्यैर्बहुभाषितैः ॥ १० ॥ हेमभारसहस्रं तु यो दद्याच्च कुटुम्बिने । तत्फलं समवाप्नोति ध्वजारोपणकर्मणः ॥ ११ ॥ ध्वजारोपणतुल्यं स्यान्न गंगास्नानमुत्तमम् । अथवा तुलसीसेवा शिवलिंगप्रपूजनम् ॥ १२ ॥ अहोऽपूर्वमहोऽपर्वूमहोऽपूर्वं महत्तरम् । सर्वपापहरं कर्म ध्वजारोपणसंज्ञितम् ॥ १३ ॥ तानि सर्वाणि वक्ष्यामि शृणु त्वं गदतो मम ॥ १४ ॥ अथ चैत्रे सिते पक्षे व्रतं हि प्रतिपत्तिथौ । मधुशुलदशम्यां वा नवम्यां राघवस्य वा ॥ १५ ॥ कार्यं वाऽऽश्विनमासस्य दशम्या शुक्लपक्षके । ऊर्जशुक्लप्रतिपदि दशम्यां वा विधीयताम् ॥ १६ ॥ अवश्यं चैत्रमासे हि कार्य चैतद्व्रतोत्तमम् । अतिक्रांते चैत्रमासे कार्यं चेतरपर्वसु ॥ १७ ॥ चैत्रशुक्लप्रतिपदि प्रभाते प्रयतो नरः । स्नानं कुर्यात्प्रयत्नेन दंतधावनपर्वूकम् ॥ १८ ॥ ततः कृत्वा नित्यकर्म पश्चाद्विष्णुं समर्चयेत् । चतुर्भिर्ब्राह्मणैः सार्द्धं कृत्वा च स्वस्तिवाचनम् ॥ १९ ॥ नांदीश्राद्धं प्रकुर्वीत ध्वजारोपणकर्मणि । ध्वजस्तंभौ च गायत्र्या प्रोक्षयेद्वस्त्रसंयुतौ ॥ २० ॥ पताकयोर्लेखनीयौ वैनतेयाञ्जनीसुतौ । सूर्यं चद्रं मारुतिं च वैनतेयं प्रपूजयेत् ॥ २१ ॥ धातारं च विधातारं पूजयेत्कुम्भकद्वये । हरिद्राऽक्षतदूर्वाद्यैः शुक्लषुष्पैविशेषतः ॥ २२ ॥ ततो गोचर्ममात्रं तु स्थडिलं चोपलिप्य च । आधायाग्निं स्वगृह्योक्त्या घृत भागादिकं क्रमात् ॥ २३ ॥ जुहुयात्पायसेनैव घृतेनाष्टोत्तरं शतम् । प्रथमं पौरुषं सूक्तं विष्णोनुकेन मंत्रतः ॥ २४ ॥ ततश्च वैनतेयाय स्वाहेत्यष्टाहुतीस्तदा । मारुतेरष्टाहुतीश्च कृत्वा स्वाहेति होमयेत् ॥ २५ ॥ सोमो धेनुं समुच्चार्य जुहुयात्प्रयतस्तदा । सौरान् मंत्रान् जपेत्तत्र शांतिसूक्तानि भक्तितः ॥ २६ ॥ रात्रौ जागरणं कुर्यादुपकंठं हरेः शुचिः । एवं नवदिनं काय पूजनं परमोत्सवैः ॥ २७ ॥ नवरात्रं जागरणं कुर्यान्नित्यं सुकीर्तनैः । ततो दशम्यामुषसि समुत्थाय व्रती शुचिः ॥ २८ ॥ प्रातःस्नात्वा नित्यकर्म समाप्याथ ततः परम् । गंधपुष्पादिभिर्देवानर्चयेत्पूर्ववत्क्रमात् ॥ २९ ॥ ततो मंगलवाद्यैश्च शुक्लपीठैश्च शोभनैः । नृत्यैश्च स्तोत्रपठनैर्नयेद्विष्ण्वालयं ध्वजम् ॥ ३० ॥ देवस्य द्वारदेशे वा शिखरे वा मुदान्वितः । सुस्थिरं स्थापयेच्छिष्य ध्वजस्तंभं सुशोभितम् ॥ ३१ ॥ गंधपुष्पाक्षतैर्दीपैर्दिव्यधूपैर्मनोरमैः । भक्ष्यभोज्यादिसंयुक्तैर्नैवेद्यैश्च हरिं यजेत् ॥ ३२ ॥ आप्रतिपदमारभ्य दशम्यवधि सद्मनि । ध्वजयोः पूजनं कृत्वैकादश्यां हरिसद्मनि ॥ ३३ ॥ आरोपणीयौ शिखरे पुरतो वा यथासुखम् । अथवा रोपणीयौ हि दशम्यां तौ ध्वजोत्तमौ ॥ ३४ ॥ नवम्यां वा द्वितीयायां चतुर्थ्यामष्टमीदिने । षष्ठ्यां वा रोपणीयौ तौ पूर्वं पूज्य यथाविधि ॥ ३५ ॥ व्रतस्य प्रतिपद्येव प्रारंभो नेतरे दिने । पूर्वोक्तेषु हरेः कार्या न मासेष्वितरेषु च ॥ ३६ ॥ माघासितचतुर्दश्यामेवं शंभोर्गृहे ध्वजौ । नंदीभृंग्यंकितौ कृत्वा रोपणीयौ यथाविधि ॥ ३७ ॥ आश्विनस्य सिताष्टम्यां मधोर्वा गिरिजागृहे । नभस्यस्य चतुर्थ्यां हि प्रोक्तो गणपसद्गृहे ॥ ३८ ॥ मार्गशीर्षे शुक्लपष्ठ्यामेव मार्तंडसद्व्यहे । एवं हि सर्वदेवानामुत्साहदिवसेष्वपि ॥ ३९ ॥ मधूर्जाश्विनमासेषु विना विष्णोर्न चेतरे । एवं देवालये स्थाप्य शोभनौ तौ ध्वजोत्तमौ ॥ ४० ॥ संपूज्य विष्णुं विधिवत् वित्तशाट्यं विना ततः । प्रदक्षिणमनुव्रज्य स्तोत्रमेतदुदीरयेत् ॥ ४१ ॥ नमस्ते पुंडरीकाक्ष नमस्ते विश्वभावन । नमस्तेऽस्तु हृषीकेश महापुरुषपूर्वज ॥ ४२ ॥ येनेदमखिलं जातं यस्मिन् सर्वं प्रतिष्ठितम् । लयमेष्यति यत्रैतत्तं प्रपन्नोऽस्मि माधवम् ॥ ४३ ॥ न जानंति वरं देवं सर्वे ब्रह्मादयः सुराः । योगिनो यं प्रशंसंति तं वंदे ज्ञानरूपिणम् ॥ ४४ ॥ अंतरिक्षं तु यन्नाभिद्यार्मूर्धा यस्य चैव हि । पादादभूच्च वै पृथ्वी तं वंदे विश्वरूपिणम् ॥ ४५ ॥ यस्य श्रोत्रे दिशः सर्वा यच्चक्षुर्दिनकृच्छशी । ऋक्सामयजुषो येन तं वंदे ब्रह्मरूपिणम् ॥ ४६ ॥ यन्मुखाद्ब्राह्मणा जाता यद्बाह्वोरभवन्नृपाः । वैश्या यस्यारुतो जाताः पद्भ्यां शूद्रस्त्वजायत ॥ ४७ ॥ मनसश्चंद्रमा जातो दिनेशश्चक्षुषस्तथा । प्राणेभ्यः पवनो जातौ मुखादग्निरजायत ॥ ४८ ॥ पापसंदाहमात्रेण वदंति पुरुषं तु यम् । स्वभावविमलं शुद्धं निर्विकारं निरंजनम् ॥ ४९ ॥ क्षीराब्धिशायिनं देवमनंतमपराजितम् । सद्भक्तवत्सलं विष्णु भक्तिगम्यं नमाम्यहम् ॥ ५० ॥ पृथिव्यादीनि भूतानि तन्मात्राणींद्रियाणि च । सुसूक्ष्माणि च येनासंस्तं वंदे सर्वतोमुखम् ॥ ५१ ॥ यद्ब्रह्म परमं धाम सर्वलोकोत्तमोत्तमम् । निर्गुणं परमं सूक्ष्मं प्रणतोऽस्मि पुनः पुनः ॥ ५२ ॥ निर्विकारमजं शुद्धं सर्वतो वह्निमीश्वरम् । यमामनंति योगींद्राः सर्वकारणकारणम् ॥ ५३ ॥ एको विष्णुर्महद्भूतं पृथग्भूतान्यनेकशः । त्रींल्लोकान् व्याप्य भूतात्मा भुंक्ते विश्वभुगव्ययः ॥ ५४ ॥ निर्गुणः परमानंदः स मे विष्णुः प्रसीदतु । हदयस्थोऽपि दूरस्थो मायया मोहितात्मनाम् ॥ ५५ ॥ ज्ञानिनां सर्वधर्मस्तु स मे विष्णुः प्रसीदतु । चतुर्भिश्च चतुर्भिश्च द्वाभ्यां पंचभिरेव च ॥ ५६ ॥ हूयते च पुनर्द्वाभ्यां स मे विष्णुः प्रसीदतु । ज्ञानिनां कर्मणां चैव तथा भक्तिमतां नृणाम् ॥ ५७ ॥ गतिदाता विश्वभुग्यः स मे विष्णुः प्रसीदतु । जगद्धितार्थं यो देहमदधाल्लीलया हरिः ॥ ५८ ॥ यमर्चयंति विबुधाः स मं विष्णुः प्रसीदतु । यमामनंति वे संतः सर्वदाऽऽनंदग्रहम् ॥ ५९ ॥ निर्गुणं च गुणाधारं स मे विष्णुः प्रसीदतु । परेशः परमानंदः परात्परतरः प्रभुः ॥ ६० ॥ चिद्रूपश्च परिज्ञेयः स मे विष्णुः प्रसीदतु । य इदं कीर्तयेन्तित्वं स्तोत्राणामुत्तमोत्तमम् ॥ ६१ ॥ सर्वपापविनिर्मुक्तो विष्णुलोके महीयते । य इदं कीर्तयेद्विष्णुं ब्राह्मणांश्च प्रपजूयेत् ॥ ६२ ॥ आचार्यं पूजयेत्पश्चाद्दक्षिणाच्छादनादिभिः । ब्राह्मणान्भोजयेत्पश्चाद्भक्तितः सत्यभाषणः ॥ ६३ ॥ पुत्रमित्रकलत्राद्यैर्बन्धुभिः सह वाग्यतः । कुर्वीत पारणां शिष्य नारायणपरायणः ॥ ६४ ॥ यस्त्वेतत्कर्म कुर्वीत ध्वजारोपणमुत्तमम् । तस्य पुण्यफलं वक्ष्ये शृणुष्व सुसमाहितः ॥ ६५ ॥ वस्त्रं ध्वजस्य संबद्धं यावच्चलति वायुना । तावत्स्वपापजालानि नश्यंत्यत्र न संशयः ॥ ६६ ॥ महापातकयुक्तो वा युक्तश्चेत्सर्वपातकैः । ध्वजं विष्णुगृहे कृत्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ६७ ॥ यावद्दिनानि वसति ध्वजो हरिगृहोपरि । तावद्युगसहस्राणि हरेः सामीप्यमाप्नुयात् ॥ ६८ ॥ आरोपितं ध्वजं दृष्ट्वा येऽभिवंदंति धार्मिकाः । तेऽपि सद्यो विमुच्यंते ह्युपपातककोटिभिः ॥ ६९ ॥ आरोपितं ध्वजं विष्णगृहे धुन्वन्स्वकं पटम् । कर्तुः सर्वाणि पापानि धुनोति निमिषार्धतः ॥ ७० ॥ एवं शिष्य मया प्रोक्तं यथा पृष्टं त्वया मम । न्वजारोपणमाहात्म्यं सविधान मनोरमम् ॥ ७१ ॥ समागतां प्रतिपद ज्ञात्वा चैत्रसितां नृपैः । आरोपिता ध्वजाः सर्वैर्द्वितीयायां पृथक् पृथक् ॥ ७२ ॥ ज्ञात्वा रामं महाविष्णुं तस्यैवाध्वरमंडपे । कृत्वा चैकदिनं स्वस्ववासगेहेषु पूजनम् ॥ ७३ ॥ ध्वजस्य पूजनं गेहे नवरात्रं समाचरेत् । यथाशक्त्यनुसारं वा चैकरात्रमथापि वा ॥ ७४ ॥ यज्ञोत्सवदर्शनार्थं कृतमेकदिनं नृपैः । चकार राघ्वश्चापि पूर्वमेव ध्वजोत्सवम् ॥ ७५ ॥ माघमासे कृष्णपक्षे चतुर्दश्यां शिवाग्रतः । तदा ध्वजैर्महोच्चैस्तैः शुशुभे गगनांगणम् ॥ ७६ ॥ इदं चरित्रं परमं मनोहरं श्रीमदूध्वजागेपविधानसंज्ञितम् । पठंति शृण्वंति नराः सुपुण्यदं भवेच्च तेषां नियतं विचिन्तनम् ॥ ७७ ॥ इति श्रीशतकोटिरामचरितांतर्गते श्रीमद् आनंदरामायणे वाल्मीकीये यागकांडे ध्वजारोपणव्रतं नाम सप्तमः सर्गः ॥ ७ ॥ श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु |