|
॥ श्रीवाल्मीकिमहामुनिकृत शतकोटिरामचरितान्तर्गतं ॥ ॥ आनन्दरामायणम् ॥
यात्राकाण्डम्
॥ प्रथमः सर्गः ॥
॥ श्रीसद्गुरु रामचंद्राय नमः ॥
श्रीपार्वत्युवाच सारकांडं त्वया शंभो कीर्तितं बहुपुण्यदम् । मया श्रुतं तु पृच्छामि यत्तद्वक्तुं त्वमर्हसि ॥ १ ॥ कथं कृता वाजिमेधा राघवेण बलीयसा । रामादीनां चतुर्णां हि बन्धूनां सन्ततिं वद ॥ २ ॥ स्वपुत्रबन्धुपुत्राश्च कथं स्त्रीभिः सुयोजिताः । दशवर्षसहस्राणि दशवर्षशतानि च ॥ ३ ॥ तथैकादश वर्षाणि त्रेतायुगभवानि हि । राज्यं कृतं त्वया प्रोक्तं विस्तरात्तु वदस्व माम् ॥ ४ ॥ यानि यानि चरित्राणि राघवेण कृतानि हि । तानि तानि हि कृत्स्नानि विस्तराद्वक्तुमर्हसि ॥ ५ ॥ इति देविवचः श्रुत्वा शम्भुस्तां पुनरब्रवीत् । श्रीमहादेव उवाच - सम्यक् पृष्टं त्वया देवि राघवस्य कथानकम् ॥ ६ ॥ ममापि हर्षः संजातस्तद्वदामि तवान्तिकम् । चरितं रघुनाथस्य शतकोटिप्रविस्तरम् ॥ ७ ॥ एकैकमक्षरं पुंसां महापातकनाशनम् । वाल्मीकिना कृतं पूर्वमेकदा तद्वदामि ते ॥ ८ ॥ वाल्मीकिस्त्वेकदा स्नातुं जगाम तमसां नदीम् । शिष्येण सहितो गत्वा भूमौ स्थाप्य कमण्डलुम् ॥ ९ ॥ आवश्यकं तु संपाद्य कृत्वा शौचविधिं ततः । यावद्गच्छति स्नानार्थं दर्भपाणिः स वै मुनिः ॥ १० ॥ तावद्ददर्श तमसातीरे कौतुकमुत्तमम् । क्रौंचयुग्मे हतः क्रौञ्चो निषादेन पतत्त्रिणा ॥ ११ ॥ क्रौंची शोकसमाविष्टा विललापातिदुःखिता । वियुक्ता पतिना तेन द्विजेन सहचारिणा ॥ १२ ॥ ताम्रशीर्षेण मत्तेन पत्त्रिणा सा हतेन च । तथाविधं द्विज दृष्ट्वा निषादेन निपातितम् ॥ १३ ॥ ऋषेर्धर्मात्मनस्तस्य कारुण्यं समपद्यत । ततः करुणयाऽऽविष्टस्त्वधर्मोऽयमिति द्विजः ॥ १४ ॥ निशम्य रुदतीं क्रौचीमिदं वचनमब्रवीत् । मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वती समा ॥ १५ ॥ यत्क्रौचमिथुनादेकमवधीः काममोहितम् । तस्येत्थं ब्रुवतश्चिन्ता बभूव हृदि वीक्षतः ॥ १६ ॥ शोकार्तेनास्य शकुनेः किमिदं व्याहृतं मया । चितयन्स महाप्राज्ञश्चकार मतिमान मतिम् ॥ १७ ॥ शिष्यं चैवाब्रवीद्वाक्यमिदं स मुनिपुंगवः । पादबद्धोऽक्षरसमस्तंत्रीलयसमन्वितः ॥ १८ ॥ शोकार्तस्य प्रवृत्तो मे श्लोको भवतु नान्यथा । शिष्यस्तु तस्य ब्रुवतो मुनेवाक्यमनुत्तमम् ॥ १९ ॥ प्रतिजग्राह संतुष्टस्तस्य तुष्टोऽभवन्मुनिः । सोऽभिषेकं ततः कृत्वा तीर्थे तस्मिन्यथाविधि ॥ २० ॥ तमेव चितयन्नर्थमुपावर्तत वै मुनिः । भारद्वाजस्ततः शिष्यो विनीतः श्रुतवान् गुरोः ॥ २१ ॥ कलशं पूर्णमादाय प्रहृष्टश्च जगाम ह । वित् स प्रविश्याश्रमपदं शिष्येण सह धर्म ॥ २२ ॥ उपविष्टः कथाश्चान्याश्चकार ध्यानमास्थितः । तत्राजगाम लोकानां कर्ता ब्रह्मा स्वयं प्रभुः ॥ २३ ॥ चतुर्मुखा महातेजा द्रष्टुं तं मुनिपुंगवम् । वाल्मीकिरथ तं दृष्ट्वा सहसोत्थाय वाग्यतः ॥ २४ ॥ प्रांजलिः प्रयतो भूत्वा तस्थौ परमविस्मितः । पूजयामास तं देवं पाद्यार्घ्यासनवंदनैः ॥ २५ ॥ प्रणम्य विधिवच्चैनं पृष्ट्वा चैव निरामयम् । अथोपविश्य भगवानासने परमार्चिते ॥ २६ ॥ महर्षये वाल्मीकये संदिदेशासनं ततः । ब्रह्मणा समनुज्ञातः सोऽप्युपाविशदासने ॥ २७ ॥ उपविष्टे तदा तस्मिन् साक्षाल्लोकपितामहे । तद्गतेनैव मनसा वाल्मीकिध्यानमास्थितः ॥२८॥ पापात्मना कृतं कष्टं वैरग्रहणबुद्धिना । यस्तादृशं चारुरवं क्रौंचं हन्यादकारणम् ॥ २९ ॥ शोचन्नेवं पुनः क्रौंचीमुपश्लोकमिमं जगौ । पुनरंतर्गतमना भूत्वा शोकपरायणः ॥ ३० ॥ तमुवाच ततो ब्रह्मन् प्रहसन् मुनिपुंगवम् । श्लोक एव त्वया बद्धो नात्र कार्या विचारणा ॥ ३१ ॥ मच्छन्दादेव ने ब्रह्मन् प्रवृत्तेयं सरस्वती । रामस्य चरितं कृत्स्नं कुरु त्वमृषिसत्तम ॥ ३२ ॥ धर्मान्मनो गुणवतो लोके रामस्य धीमतः ॥ ३३ ॥ वृत्तं कथय धीरस्य यथा ने नारदाच्छ्रुतम् । रहस्यं च प्रकाशं च यद्वृत्तं तस्य धीमतः ॥ ३४ ॥ रामस्य सह सौमित्रेः कीशानां रक्षसा तथा । वैदेह्याश्चैव यद्वृत्तं प्रकाशं यदि वा रहः ॥ ३५ ॥ तच्चाप्यविदितं सर्वं विदितं ते भविष्यति । न ते वागनृता काव्ये काचिदत्र भविष्यति ॥ ३६ ॥ कुरु रामकथां पुण्यां श्लोकबद्धां मनोरमाम् । यावत्स्थास्यंति गिरयः सरितश्च महीतले ॥ ३७ ॥ तावद्रामायणकथा लोकेषु प्रचरिष्यति । यावद्रामायणकथा त्वत्कृता प्रचरिष्यति ॥ ३८ ॥ तावदूर्ध्वमधश्च त्वं मल्लोकेषु निवत्स्यसि । इन्युक्त्वा भगवान् ब्रह्मा स्वयं रामस्य धीमतः ॥ ३९ ॥ चरित्रं श्रावयामास वेदवाक्यैः सुपुण्यदैः । ततस्तेनार्चितो ब्रह्मा तत्रैवांतरधीयत ॥ ४० ॥ ततः सशिष्यो भगवान् मुनिर्विस्मयमाययौ । तस्य शिष्यास्ततः सर्वे जगुः श्लोकमिमं पुनः ॥ ४१ ॥ मुहुमुहुः प्रीयमाणाः प्राहुश्च भृशविस्मिताः । समाक्षरश्चतुर्भिर्यः पादैर्गीतो महर्षिणा ॥ सोऽनुव्याहरणाद्भूयः शोकः श्लोकत्वमागतः ॥ ४२ ॥ तस्य बुद्धिरियं जाता महर्षेर्भावितात्मनः । कृत्स्नं रामायणं काम्यमीदृशैः करवाण्यहम् ॥ ४३ ॥ उदारवृत्तार्थपदैर्मनोरमै- स्तदाऽस्य रामस्य चकार कीर्तिमान् । समाक्षरैः श्लोकवरैर्यशस्विनो मुनिः स काव्यं शतकोटिसंमितम् ॥४४॥ इति श्रीशतकोटिरामचरितांतर्गते श्रीमदानन्दरामायणे वाल्मीकीये यात्राकाण्डे श्लोकोत्पत्तिरामायणकथनं नाम प्रथमः सर्गः ॥ १ ॥ श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु |