|
॥ श्रीवाल्मीकिमहामुनिकृत शतकोटिरामचरितान्तर्गतं ॥ ॥ आनन्दरामायणम् ॥
विवाहकाण्डम्
॥ तृतीयः सर्गः ॥
॥ श्रीसद्गुरु रामचंद्राय नमः ॥
रामदास उवाच अथान्यां सा सभाग्राच्च सुमतिश्चोत्तरस्थितान् । नृपानीशानदिग्भागात्सुनंदा धृतयाष्टका ॥ १ ॥ क्रमेण वर्णयामास शिबिकास्थां सुलोचनाम् । बाले शृणुष्व मे वाक्यं पश्यैनं त्वं नृपोत्तमम् ॥ २ ॥ अवस्तिस्थं चोग्रबाहुनामानं च ह्यनुत्तमम् । नानेन सदृशः कश्चित्पृथिव्यां वर्तते नृपः ॥ ३ ॥ वरयैनं नृपं माऽग्रे गच्छ त्वं गजगामिनि । अस्य त्वं महिषी भूत्वा क्षिप्रानद्याश्च सैकते ॥ ४ ॥ वस्त्रगेहस्थिताऽनेन सुखं क्रीडस्व भामिनि । अनुत्तमं चैति वाक्यं द्व्यर्थं सा सुमतिः पुरा ॥ ५ ॥ श्रुत्वा मैनं वरयेति सुनंदाया वचः पुनः । श्रुत्वा तां चोदयाभास सा तां नीत्वा नृपांतरम् ॥ ६ ॥ सुनन्दा सुमतिं प्राह पश्यैनं त्वं नृपं परम् । अंगनाथाह्वयं श्रेष्ठं विदर्भविषयस्थितम् ॥ ७ ॥ पूर्ववत्त्यज मा बाले वृणीष्वैनं नृपोत्तमम् । स्त्रीकामं स्वल्पवयसं भुजकेयूरराजितम् ॥ ८ ॥ अस्य त्वं महिषी भूत्वा पयोष्णीजलवीचिषु । सुखं कुरु जलक्रीडां नृपेणानेन भानिनि ॥ ९ ॥ एनं वृणीष्व मां चेति ह्यूपमात्रा सुचोदिता । अग्रे गन्तुं सुनन्दां सा चोदयामास सज्ञया ॥ १० ॥ ततोऽन्यं नृपतिं नीत्वा सुनंदा तां वचोऽब्रवीत् । पश्यैनं नृपति बाले देशे मागधसंज्ञके ॥ ११ ॥ राज्यं करोत्ययं श्रीमान्नाम्ना ख्यातः परंतपः । वरयेनं नृपं माऽग्रे गच्छान्यं पार्थिवोत्तमम् । १२ ॥ अस्य त्वं महिषी भूत्वा तप्त नीर प्रपूरिते । ब्रह्मतीर्थे सदा क्रीडां हेमन्ते भज भामिनि ॥ १३ ॥ मैनं नृपं वरयेति शिक्षिता सा सुनन्दया । चोदयामास तां वृद्धां सा तां निन्ये नृपांतरम् ॥ १४ ॥ सुनंदा बालिकामाह शृणुष्व मृगलोचने । पश्यैनं नृपतिं रम्यं द्राविडे विषये स्थितम् ॥ १५ ॥ कम्बुकंठाह्वयं श्रेष्ठं कांतिपुर्यां निवासिनम् । एनं नृपं वृणीष्वाद्य मा व्रजान्यं नृपोत्तमम् ॥ १६ ॥ काञ्चिपुर्यामनेन त्वं सर्वतीर्थमनोरमे । क्रीडां भजस्व विस्तीर्णे हेमकञ्जविराजिते ॥ १७ ॥ विष्णुं वरदराजाख्यं शिवमेकाम्बराह्वयम् । पूजयस्व सदाऽनेन कम्बुग्रीवनृपेण च ॥ १८ ॥ वृणीष्वैनं नृपं माऽद्य सामान्यनृपवत्त्यज । इति वृद्धावचः श्रत्वाऽग्रे तां गन्तुं प्रचोदयत् ॥ १९ ॥ सुनंदाऽन्यं नृपं नीत्वा सुमतिं वाक्यमब्रवीत् । पश्यैनं नृपतिं मुग्धे मत्तमातङ्गगामिनि ॥ २० ॥ कर्णाटविषयस्थं त्वं विजयं पार्थिवोत्तमम् । कमलास्यं कञ्जहस्तं कमलांघ्रिणमुज्ज्ववलम् ॥ २१ ॥ स्मितास्यं कंजनयनं विजयाख्यपुरस्थितम् । शृणुष्व वचनं मेऽद्य वृणीष्वैनं नृपोत्तमम् ॥ २२ ॥ अस्य त्वं महिषी भृत्वा वने कृष्णानदीजले । सुखं नृपेण क्रीडस्व मद्वाक्यं शृणु मा व्रज ॥ २३ ॥ मद्वाक्यं शृणु मेत्युक्ता श्रुत्वा वाक्यमनुत्तमम् । व्रजेति सूचिता बाला चोदयामास तां पुनः ॥ २४ ॥ एवं नानानृपाणां च वर्णनानि पृथक् पृथक् । स्तुतिरूपनिषेधीनि श्रुत्वा द्व्यर्थानि बालिका ॥ २५ ॥ न बबंध मनः कस्मिन्नृपतौ तेषु सा तदा । ततस्त। शिबिकासंस्थां सुनंदा च शनैः क्रमात् ॥ २६ ॥ अतिक्रम्य राममंत्रिबालकानपि पूर्ववत् । यूपकेतुं शिशुं नीत्वा बालिकां वाक्यमब्रवीत् ॥ २७ ॥ शत्रुघ्नतनयं बालं यूपकेतुं मनोहरम् । पितृव्यं रामतनयद्वयवाक्यानुवर्तिनम् ॥ २८ ॥ एनं पश्य वालिके त्वं सावधानमना भव । वरयैनं यूपकेतुं माऽग्रे गच्छ नृपात्मजे ॥ २९ ॥ मैनं वरय गच्छाग्रे वृद्धया सेति चोदिता । सुनन्दा चोदयामासाग्रे गन्तुं सुमतिः पुनः ॥ ३० ॥ सुबाहुं पुष्करं तक्षमेवं सा सुमतिः शनैः । चित्रकेतुमङ्गदं च त्यक्त्वा सा त लवं ययौ ॥ ३१ ॥ लवार्पितेक्षणां बालां सुनन्दा वाक्यमब्रवीत् । पश्यैनं बालिके बालं लवं श्रीराघवात्मजम् ॥ ३२ ॥ स्त्रीकामं स्वल्पवयसं सीतालालितमुत्तमम् । वाल्मीकिकृपया लब्धविद्यं रम्यं कुशानुजम् ॥ ३३ ॥ वृणीष्वैनं सुखेनैव कण्ठेऽस्य मालिकां कुरु । कुशांके चंपिकेयं ते स्वसा यद्वत्स्थिताऽद्य हि ॥ ३४ ॥ तथा त्वमपि भो मुग्धे लवांके संस्थिता भव । इति तस्या वचः श्रुत्वा सुनन्दायाः स्मितानना ॥ ३५ ॥ लवस्य कण्ठे हर्षेण लज्जयाऽवनतानना । सुमतिर्निजबाहुभ्यामर्पयामास मालिकाम् ॥ ३६ ॥ तदा निनेदुर्वाद्यानि जगुस्ते गायकास्तदा । ननृतुर्वारनार्यश्च तुष्टुवुर्बन्दिमागधाः ॥ ३७ ॥ भूरिकीर्तिर्नृपस्तुष्टो लवांके सुमतिं तदा । शीघ्रं निवेशयामास परिपूर्णमनोरथः ॥ ३८ ॥ तोषमाप रघुश्रेष्ठः सीता प्रासादसंस्थिता । जालरध्रैः सपत्नीकं लवं दृष्ट्वा तुतोष सा ॥ ३९ ॥ ततः सर्वान्नृपान् पूज्य भूरिकीर्तिनृपोत्तमः । प्रार्थयामास विनयवचनैस्तत्पुरतः स्थितः ॥ ४० ॥ विवाहकौतुकं दृष्ट्वा भवेद्भिर्गम्यतामिति । तथेति ते नृपाः प्रोचुर्ययुर्वासस्थलानि हि ॥ ४१ ॥ रामाग्रे संगरं कर्तुमसमर्था गतश्रियः । म्लानानना गतोत्साहाः कामबाणप्रपीडिताः ॥ ४२ ॥ रामोऽपि बन्धुभिर्बालैर्ययौ वासस्थल मुदा । अथापरे दिने राम भूरिकीर्तिः समाययौ ॥ ४३ ॥ पुरोधसोपविष्टः सन्नत्वा रामं वचोऽब्रवीत् । द्रष्टव्यौ लग्नदिवसः सुमुहूर्तः सुखावहः ॥ ४४ ॥ मामंगीकुरु रामाद्य त्वत्पादाश्रयकामुकम् । उभयोस्त्वं मण्डपयोः कार्याण्याज्ञापय प्रभो ॥ ४५ ॥ तथेति गघवश्चोक्त्वा वसिष्ठं चोदयत्तदा । सोऽपि रामाज्ञया ज्योतिःशास्त्रज्ञः परिवेष्टितः ॥ ४६ ॥ मुहूर्तं कथयामास पञ्चमेऽहनि राघवम् । ततस्तुष्टो भूरिकीर्तिर्गणेशं लग्नपत्रिकाम् ॥ ४७ ॥ सम्पूज्य गणकान्सर्वान्पण्डितान्वैदिकादिकान् । बंधुपुत्रादिभिः सर्वैः श्रीरामं पूजयत्तदा ॥ ४८ ॥ नत्वा रामं गृहं गत्वा चकार मण्डपादिकम् । रामाज्ञया लक्ष्मणोऽपि चकार मण्डपादिकम् ॥ ४९ ॥ तदा वटपुरी रम्या पताकाध्वजतोरणैः । पुरुषोत्तमराजधानी रेजे सागररोधसि ॥ ५० ॥ ततो मुहुर्तसमये वधूच्छिष्टां निशां कुशम् । लवं च लिप्य तैलाक्तं सीताद्या मातरस्तदा ॥ ५१ ॥ करकुम्भाँश्चतुर्दिक्षु जलपूर्णान्सदीपकान् । संस्थाप्य स्नापयामासुर्महावाद्यपुरःसरम् ॥ ५२ ॥ तैलाभ्यंगं निशायुक्तं सीताद्याः स्वीयबालकैः । सहैव चक्रुरानन्दपूरिता रुक्मभूषिताः ॥ ५३ ॥ अभ्यंगपूर्वकं सस्नुस्ते रामाद्यास्तदा मुदा । समाहूय ततः सीतां मुक्तानां स्यस्तिकोपरि ॥ ५४ ॥ वसिष्ठो मुनिभिर्युक्तः शिशुभ्यां राघवेण हि । गणपार्चां कारयित्वा पुण्याहादित्रयं क्रमात् ॥ ५५ ॥ देशाचारान्कुलाचारानिष्टदेवीं प्रपूज्य च । करयामास विधिवत्प्रतिष्ठां देवकस्य च ॥ ५६ ॥ तदा जनकनंदिन्या रजनीकुंकुमान्विते । विरेजतुः सस्त्रीकदम्बस्थितायाः पदपंकजे ॥ ५७ ॥ सीताद्यास्ताः स्त्रियः सर्वा हुरित्पीतारुणैर्वरैः । हेमतंत्वकितैर्वस्त्रैर्विरेजुर्मंडपाङ्गणे ॥ ५८ ॥ ततः समाययुः सर्वे मुदा तत्र मुनीश्वराः । स्वयंवरोत्सवे पूर्वं नागता ये सहस्रशः ॥ ५९ ॥ श्रुत्वोसाहं विवाहस्य कुशस्य च लवस्य ते । तान्सर्वान् रामचन्द्रोऽपि वस्त्राभरणधेनुभिः ॥ ६० ॥ पूजयामास विधिवत् सीतया लक्ष्मणादिभिः । भूरिकीर्तिर्नृपैर्युक्तो महावाद्यपुरःसरम् ॥ ६१ ॥ स्वय कुशलवौ गेहं नेतुकामः समाययौ । मण्डपे पूजयामास वीरो राज्ञः मुतस्तदा ॥ ६२ ॥ कुशं तथा लवं चापि कनीयान् भूरिकीर्तिजः । हेमतंतूद्भवैदिव्यैर्वस्त्रैराभरणादिभिः ॥ ६३ ॥ तदा विरेजतुर्बालौ तथा तेऽप्यगदादयः । ततम्तौ वारणेन्द्रस्थौ दिव्यचामरवीजितौ ॥ ६ ४ ॥ पश्यतौ नर्तनान्यग्रे वारस्त्रीणां स्मिताननौ । शृण्वन्तो वाद्यघोषांश्च वर्णितौ मागधादिभिः ॥ ६५ ॥ सीतादिभिर्वारणीषु संस्थिताभिस्तथा पथि । प्रासादोपरि संस्थाभिर्नारीभिः पुष्पवृष्टिभिः ॥ ६६ ॥ हरिद्रापीतधान्यैश्च मांगल्यैर्मौक्तिकैरपि । लाजाभिहेर्मपुष्पैश्च वर्षितावीक्षितौ मुहुः ॥ ६७ ॥ जग्मतुर्बालकावेवं पश्यन्तौ कौतुकानि हि । ददर्शतुर्वाटिकाश्च पुष्पैर्वृष्टिविनिर्मिताः ॥ ६८ ॥ तथा कृत्रिमवृक्षांश्च पताकाश्च ध्वजांस्तथा । तथौषधिभवान्वृक्षान् वह्निस्पर्शविदीपितान् ॥ ६९ ॥ शकटस्थानपधीभिः पूरितान्कृत्रिमान् जनान् । तधा व्याघ्रादिकान्हिस्रानोपधीभिः प्रपूरितान् ॥ ७० ॥ तडित्समानान् गगने प्राकारानौषधीभवान् । केकिचक्रोपमादींश्च चन्द्रज्योत्स्नास्तु कृत्रिमाः ॥ ७१ ॥ एवं ददर्शतुर्नानाकौतुकानि नृपात्मजौ । ततस्तौ भूरिकीर्तेश्च गत्वा मण्डपमुत्तमम् ॥ ।७२ ॥ नानामहोत्सवैर्बालौ चामरच्छत्रमण्डितौ । अवरुह्य गजेन्द्राभ्यां तस्थतुर्मण्डपांगणे ॥ ७३ ॥ मधुपर्कविधानानि विष्टरादीनि वै क्रमात् । तयोर्गुरू चक्रतुस्तौ ब्राह्मणैः परिवेष्टितौ ॥ ७४ ॥ ततो वध्वोः पूजनं च सीतया रघुनन्दनः । चकार गुरुणा युक्तस्तदा स मण्डपांगणे ॥ ७५ ॥ ततो लग्नमुहूर्ते तं कुशं चम्पिकया गुरुः । तथा लवं सुमत्यापि पृथग्वेदिकयोस्तदा ॥ ७६ ॥ कृत्वा सुसंस्थितौ चोभौ दंपत्योरन्तरै पटौ । धृत्वोभयोः पृथक् चित्रौ नूतनो हेमतंतुजौ ॥ ७७ ॥ नानामंगलघोषांश्च मुनिभिश्चक्रतुर्मुदा । आसन्सर्वे जनास्तूष्णीं शृण्वतो मंगलस्वनान् ॥ ७८ ॥ इति श्रीशतकोटिरामचरितान्तर्गते श्रीमद् आनंदरामायणे वाल्मीकीये विवाहकाण्डे चम्पिकासुमतिस्वयंवरवर्णनं नाम तृतीयः सर्गः ॥ ३ ॥ श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु |