श्री गणेशाय नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥
दुर्धर अहंकार दशानन ॥ अहंदेहबुद्धि लंका गहन ॥
तेथे वास्तव्य अनुदिन ॥ क्रोध कुंभकर्ण बंधु सखा ॥१॥
अनर्थकारक काम इंद्रजित ॥ मद हा मुख्य प्रधान प्रहस्त ॥
मत्सर दंभ ते निश्चित ॥ देवांतक नरांतक पैं ॥२॥
शोक मोह आणि अनर्थ ॥ भेदवादी असुर बहुत ॥
खळ कुटिल कुतर्क समस्त ॥ देह लंकेत दुमदुमती ॥३॥
यांचे बळे माजोनि रावण ॥ बंदी घातले सुरगण ॥
आदिदैवत अध्यात्म होऊन ॥ देहलंकेत बंदी पडिले ॥४॥
रमेश तो अंतःकरण ॥ रमाबंधु तोचि मन ॥
बुद्धि विरिंची चित्त नारायण ॥ रावणें बंदी घातली ॥५॥
चक्षुंच्या ठायीं सूर्यनारायण ॥ रसना ते रसनायक वरुण ॥
अश्विनौदेव दोघे घ्राण ॥ रावणें बंदी घातले ॥६॥
वाचा केवळ वैश्वानर ॥ पाणी ते जाण पुरंदर ॥
असो देव आकळोनि समग्र ॥ सेवक करूनि रक्षिले ॥७॥
मायामृग छेदावया लागून ॥ निरंजनी प्रवेशे रघुनंदन ॥
कापट्यशब्द उठवून ॥ विवेक लक्ष्मण दवडिला ॥८॥
सद्बुद्धि जानकीचे हरण ॥ अहंकारें केले न लागतां क्षण ॥
अहंदेह लंकेत आणून ॥ दुराचारें कोंडिलें ॥९॥
मग धांविन्नला वैराग्य हनुमंत ॥ तेणें देहलंका जाळूनि समस्त ॥
कामक्रोधादि राक्षसांसहित ॥ अहं लंकानाथ गांजिला ॥१०॥
सद्बुद्धीचे करूनि समाधान ॥ घेऊन आला रघुनंदन ॥
तो केवळ सद्‌भाव बिभीषण ॥ रावणें त्रासिला सभास्थानी ॥११॥
आत्माराम सद्‌गुरु पूर्ण ॥ त्यास शरण चालिला बिभीषण ॥
बाविसावे अध्यायीं जाण ॥ हेंचि कथन सांगितलें ॥१२॥
देखोनि वायसांचा मेळ ॥ त्रासोनि निघे मराळ ॥
कीं देखानि दुष्ट निंदक खळ ॥ साधु उठे तेथोनियां ॥१३॥
तैसा प्रधानांसह बिभीषण ॥ ऊर्ध्वपंथे क्रमीत गगन ॥
भवसिंधु उल्लंघोनि चरण ॥ गुणसिंधूचे पाहूं इच्छी ॥१४॥
हिरण्यकशिपें गांजिला प्रल्हाद ॥ तेणें हृदयी धरिला मुकुंद ॥
तैसाचि जानकीहृदयमिलिंद ॥ बिभीषणें जवळी केला पै ॥१५॥
वानर अंतरिक्ष विलोकिती ॥ तों पाचही असुर उतरले क्षितीं ॥
सेनाप्रदेशीं उभे राहती ॥ हस्त जोडूनि तेधवां ॥१६॥
कित्येक धांवले वानरगण ॥ घेऊनियां वृक्षपाषाण ॥
तो बिभीषण म्हणे मी तुम्हांसी शरण ॥ दावा चरण रघुपतीचे ॥१७॥
रावणबंधू मी बिभीषण ॥ तेणें अपमानिले मजलागून ॥
आलो सीतावल्लभासी शरण ॥ त्याचे चरण दावा मज ॥१८॥
जे सेनादिकांची ध्येय मूर्ति ॥ नारदादि गाती ज्याची कीर्ति ॥
तो ब्रह्मानंद अयोध्यापती ॥ त्याचे चरण मज दावा ॥१९॥
जें निगमवल्लीचे पक्व फळ पूर्ण ॥ जो विषकंठमनमांदुसरत्‍न ॥
जे पद्मोद्‌भवाचें देवतार्चन ॥ त्याचे चरण दावा मज ॥२०॥
प्रतापमित्र रघुनंदन ॥ जो अरिचक्रवारणपंचानन ॥
जो खरदूषणप्राणहरण ॥ त्याचे चरण दावा मज ॥२१॥
वेदांती म्हणती परब्रह्म ॥ अजअजित पूर्णकाम ॥
तोचि हा दशरथात्मज श्रीराम ॥ त्याचे चरण दावा मज ॥२२॥
व्याकरणकार शब्द साधिती ॥ त्याचे नामाचे अनेकार्थ्ज्ञ करिती ॥
तोचि हा मंगळभगिनीचा पति ॥ त्याचे चरण दावा मज ॥२३॥
पातंजली योग साधून ॥ योग पावती निरंजन ॥
तोचि हा चंडकिरणकुळभूषण ॥ त्याचे चरण दावा मज ॥२४॥
प्रकृति पुरुष सांगत ॥ सांख्यशास्त्र असे गर्जत ॥
तोचि हा जानकीनाथ ॥ त्याचे चरण दावा मज ॥२५॥
नैयायिक म्हणती कर्ता ईश्वर ॥ जीवासी न कळे त्याचा पार ॥
तोचि हा अजराजपुत्रकुमर ॥ त्याचे चरण दावा मज ॥२६॥
मीमांसक स्थापिती कर्म ॥ कर्माचरणें पाविजे परब्रह्म ॥
तो परात्पर विश्रांतिधाम ॥ त्याचे चरण दावा मज ॥२७॥
ऐशीं बिभीषणाचीं शब्दरत्‍नें ॥ की ती भक्तिनभींचीं उडुगणें ॥
की तीं वैराग्यवल्लीची सुमने ॥ प्रेमसुवासें विकासती ॥२८॥
श्रीरामसुग्रीवांसी जाऊन ॥ कित्येक सांगती वर्तमान ॥
चौघे प्रधानांसह शरण ॥ राक्षस एक आलासे ॥२९॥
आपला ज्येष्ठ बंधु रावण ॥ आपुलें नाम सांगे बिभीषण ॥
ऐसें ऐकतां जानकीजीवन ॥ सुग्रीवाकडे पाहत ॥३०॥
तो अर्कज बोले उत्तर ॥ वरी भाविक दिसतो निशाचर ॥
परी नोळखतां तयाचे अंतर ॥ जवळी सहसा ठेवूं नये ॥३१॥
दिवाभीताची सेवा करून ॥ कागे लाविला जैसा अग्न ॥
तैसा जरी गेला करून ॥ तरी मग काय विचार ॥३२॥
जांबुवंत म्हणे मारूनि वाळी ॥ किष्किंधा तुम्ही सुग्रीवा दिधली ॥
हे कीर्ति ऐकोनि तात्काळीं ॥ शरण आला तुम्हांतें ॥३३॥
मारूनियां रावणा ॥ लंकाराज्य द्यावे आपणा ॥
हेचि मनी धरूनि वासना ॥ शरण आला तुम्हांते ॥३४॥
सुषेण म्हणे समयी कठीण ॥ देखोन साह्य करिती बंधुजन ॥
हा रावणासी सोडून आला शरण ॥ हेंचि नवल वाटतें ॥३५॥
तर्क वितर्क बहु विचार ॥ करिते झाले तेव्हां वानर ॥
मग तो शेवटी रुद्रावतार ॥ निश्चयवचन बोलिला ॥३६॥
लंकेत शोधितां जनककुमारी ॥ मी प्रवेशलों याचे मंदिरीं ॥
महासाधु निष्कपट अंतरीं ॥ तेच समयी ओळखिला ॥३७॥
वरी तुम्हांस दिसतो राक्षस ॥ परी अंतरीं प्रेमळ निर्दोष ॥
कंटकमय दिसतो फणस ॥ परी अंतरीं सुरस जैसा ॥३८॥
शरणागतांसी वज्रपंजर ॥ रामा तुझें ब्रीद साचार ॥
जवळी बोलावून असुर ॥ अभय तयातें देइंजे ॥३९॥
इतर शास्त्रीचें बोल बहुत ॥ एक वचनें दावी वेदांत ॥
तैसें बोलिला हनुमंत ॥ तेंच समस्तां मानलें ॥४०॥
अंगदासी भ्रूसंकेत ॥ दावीत तेव्हां ताराकांत ॥
बिभीषणास आणावया त्वरित ॥ येरू निघाला वायुवेगें ॥४१॥
बिभीषणास म्हणे वाळीपुत्र ॥ उदेला तुझा भाग्यमित्र ॥
तुज पाचारितो स्मरारिमित्र ॥ राजीवनेत्र अजित जो ॥४२॥
बिभीषणाचा धरूनि हस्त ॥ रामाजवळी आला तारासुत ॥
जेंवि साधकासी सद्विवेक दावित ॥ स्वरूपनिर्धार निश्चयें ॥४३॥
असो बिभीषणं पाहिला श्रीराम ॥ जो चरचरफलांकित द्रुम ॥
जयजयकार करून परम लोटांगण घातलें ॥४४॥
दृष्टीं पाहूनि श्रीरामचंद्र ॥ उचंबळे बिभीषणभाव समुद्र ॥
प्रेमाचें भरते अपार ॥ दाटतें झालें तेधवां ॥४५॥
श्रीरामचरणारविंदसुगंध ॥ तेथें बिभीषण जाहला मिलिंद ॥
अष्टभावें होऊन सद्रद ॥ आनंदमय जाहला ॥४६॥
रामचरणीं ठेवितां मस्तक ॥ संतोषोनि ब्रह्मांडनायक ॥
शिरी ठेविला वरद हस्त ॥ अक्षय कल्याणदायक जो ॥४७॥
म्हणे जोंवरी शशी आणि तरणी ॥ जोंवरी रामकथा आणि धरणी ॥
तोंवरी राज्य करी लंकाभुवनीं ॥ बळीध्रुवांसारिखें ॥४८॥
जेंवी चिरंजीव वायुनंदन ॥ त्याचपरी राहें तूं बिभीषण ॥
काळीकाळ तोडरीं बांधोन ॥ लंकेत सुखें नांदे कां ॥४९॥
ऐसा आशीर्वाद देऊन ॥ रामें उठविलां बिभीषण ॥
सप्रेमें दिधलें आलिंगन ॥ वानरगण आनंदले ॥५०॥
मग सौमित्र आणि अष्ट दिक्पती ॥ तेही बिभीषणासी भेटती ॥
पुष्पवर्षाव करिती ॥ वृंदारक तेधवां ॥५१॥
मग बिभीषण जोडूनि कर ॥ उभा राहिला श्रीरामासमोर ॥
म्हणे जयजय राम करुणासमुद्र ॥ जगदोद्धारा दीनबंधो ॥५२॥
जयजय रामकमळपत्राक्षा ॥ हे ताटिकांतका सर्वसाक्षा ॥
मखपाळका निर्विकल्पवृक्षा ॥ कर्माध्यक्षा कर्ममोचका ॥५३॥
जय राम चंडीशकोदंडभंजना ॥ हे राम दशकंठदर्पहरणा ॥
हे राम विषकंठदाहशमना ॥ भक्तरंजना जगवंद्या ॥५४॥
हे राम पद्मजातजनका ॥ हे राम विबुधबंधच्छेदका ॥
हे राम दुष्टअसुरांतका ॥ सहस्रमुखा न वर्णवेचि ॥५५॥
ऐसी बिभीषणें करितां स्तुति ॥ मग तयासी हाती धरूनि सीतापति ॥
आपणजवळी बैसवी प्रीतीं ॥ बहुत मान देऊनियां ॥५६॥
संतोषोनि बोले रघुनंदन ॥ आमचा पांचवा बंधु बिभीषण ॥
वानर म्हणती धन्य धन्य ॥ भाग्यरावणानुजाचें ॥५७॥
मग चतुःसमुद्रींचीं उदकें आणुनी ॥ बिभीषणासी रामें बैसवूनी ॥
लंकापति हा म्हणूनि ॥ अभिषेक केला यथाविधी ॥५८॥
लंकानगरींचा नृप पूर्ण ॥ येथून अक्षयी बिभीषण ॥
यावरी लोकप्राणेशनंदन ॥ काय करिता जाहला ॥५९॥
वाळूची लंका विशाळ केली ॥ कपींचीं किराणें बाहेर पडली ॥
ते बिभीषणाजवळी गहाण ठेविली ॥ राघवेंद्र तेधवां ॥६०॥
माझ्या हनुमंताच्या लंकेवरून ॥ ते लंका सांडीन ओंवाळून ॥
परम प्रीतीं सीताजीवन ॥ लंका विलोकी मारुतीची ॥६१॥
असो यावरी बिभिषणाप्रति ॥ विचारीत जनकजापती ॥
म्हणे सागर तरावया निश्चितीं ॥ काय उपाय करावा ॥६२॥
यावरी बोले बिभीषण ॥ सागराची पूजा करून ॥
मागावा मार्ग प्रार्थून ॥ वानरदळ उतरावया ॥६३॥
मग समुद्रतीरीं रघुनंदन ॥ बैसला दर्भासन घालून ॥
पूजा सागरी समर्पून ॥ मित्रकुळभूषण मार्ग मागे ॥६४॥
फळ तोय वर्जून समस्त ॥ निराहार बैसला सीताकांत ॥
हिमाचळीं हिमनगजामात ॥ तप करी जयापरी ॥६५॥
तो तेथे रावणाचा हेर ॥ शार्दूळनामा होता असुर ॥
लंकापतीपुढें जाऊन सत्वर ॥ वार्ता सांगे ते काळीं ॥६६॥
म्हणे कमळिणीप्रियभूषण ॥ अगाध वानरसमुदाय घेऊन ॥
प्रतापसिंधु रघुनंदन ॥ जळसिंधुतीरीं राहिला ॥६७॥
ऐसा समाचार ऐकतां साचार ॥ चिंतेनें व्यापिला दशकंधर ॥
मग शुकनामें असुर ॥ दशकंधर त्यासी सांगे ॥६८॥
तूं आमचा बंधु होसी ॥ जाऊन सांग सुग्रीवासी ॥
तुज काय कारण सीतेसी ॥ परतोन जाईं माघारा ॥६९॥
मग तो शुक रूप जाहला ॥ क्षणें सिंधू उल्लंघूनि आला ॥
अंतरिक्षीं उभा राहिला ॥ बोलों लागला धीटपणें ॥७०॥
म्हणे मज पाठविलें रावणें ॥ वानरेश्वरा तूं एक वचनें ॥
तुवां शीघ्र परतोनी जाणें ॥ मर्कटसेना घेऊनियां ॥७१॥
आम्ही जानकी आणिली हिरून ॥ तरी तुम्हांसी यावया काय कारण ॥
व्यर्थ वेंचू नका प्राण ॥ जावें परतोन किष्किंधे ॥७२॥
जरी तुम्ही न जाल परतोन ॥ तरी मी शुक स्वकरेंकरून ॥
तुमची शिरकमळें छेदून ॥ नेईन आतां लंकेसी ॥७३॥
ऐसें बोलतां शुक निशाचर ॥ परम क्रोधावले वानर ॥
बहुत धांविन्नले वीर ॥ आसडून खालीं पाडिला ॥७४॥
बहुत मिळोनी कुंजर ॥ ताडिती जैसें एक मार्जार ॥
पाणिप्रहारें तैसा असुर ॥ वानरवीरीं ताडिला ॥७५॥
परम कासावीस होऊन म्हणे मज राघवा सोडवीं येथून ॥
कृपासागर रघुनंदन ॥ पाहे विलोकून त्याकडे ॥७६॥
सुमित्रासुत म्हणे सोडा सत्वर ॥ तात्काळ मुक्त करिती वानर ॥
सवेंचि गगनीं उडोनि असुर ॥ मागुतीं बोले निंद्योत्तरें ॥७७॥
म्हणे एथून जाय तूं किष्किंधापति ॥ न धीर रामाची संगती ॥
जैसें देवांचे बुद्धी छळितां उमापती ॥ पुष्पचाप भस्म झाला ॥७८॥
तुम्हांसी मारावया देख ॥ घेऊन आला रघुनायक ॥
तुम्ही वानर शतमूर्ख ॥ नेणा हित आपुलें ॥७९॥
ऋषभ म्हणे रे शुका ॥ दुर्बुद्धि मलिना मशका ॥
जाऊनि सांगे दशमुखा जनकात्मजा सोडी वेगीं ॥८०॥
तूं आमुचा शत्रु साचार ॥ तुज वधावया आला रघुवीर ॥
तुझीं दाही शिरें छेदून सत्वर ॥ बळी देईल दशदिशां ॥८१॥
शुक म्हणे सीता गोरटी ॥ पुन्हां न पडे तुमचे दृष्टीं ॥
मर्कटहो व्यर्थ कष्टी ॥ कासया होतां उगेची ॥८२॥
ऐसें ऐकतां वाळिनंदन ॥ म्हणे धरा धरा मागुतेन ॥
तो तात्काळ वानरीं आसुडोन ॥ केले ताडण ते वेळां ॥८३॥
मग करचरण बांधोन ॥ शुक ठेविला रक्षून ॥
असो इकडे रघुनंदन ॥ समुद्रासी मार्ग मागे ॥८४॥
तीन दिवसपर्यंत ॥ गुणसमुद्र रघुनाथ ॥
समुद्राची वाट पहात ॥ परी तो उन्मत्त सर्वदा ॥८५॥
परम क्षोभला रघुनाथ ॥ म्हणे हा समय नोळखे यथार्थ ॥
यास मी मान दिधला बहुत ॥ सागरनिर्मित म्हणोनिया ॥८६॥
लवणजळविषेंकरून ॥ सर्प हा पसरला लंबायमान ॥
आतां यावरी बाण सुपर्ण ॥ सोडितां भक्षील क्षणार्धे ॥८७॥
माझा बाण वडवानळ ॥ क्षणें शोषील समुद्रजळ ॥
जैसें ज्ञान प्रवेशतां सकळ ॥ अज्ञान जाय निरसोनी ॥८८॥
की माझा बाण कलशोद्‌भव ॥ क्षणें शोषील जळार्णव ॥
सूर्य उगवतां तम सर्व ॥ जाय जैसें निरसोनी ॥८९॥
मागुती क्षण एक वाट पाहून ॥ उभा ठाकला रघुनंदन ॥
धनुष्यावरी योजिला बाण ॥ अर्ध क्षण न लागतां ॥९०॥
बाणाचे मुखी ब्रह्मास्त्र ॥ स्थापिता जाहला राजीवनेत्र ॥
की क्षोभला प्रळयरुद्र ॥ अक्षय सागर देखतां ॥९१॥
आकर्ण चाप ओढितां प्रचंड ॥ भयें तडाडी विरिंचिअंड ॥
जळचर खेचरें उदंड ॥ मूर्च्छना येऊन पडियेलीं ॥९२॥
निशा संपतां समग्र ॥ उदयाद्रीवरी ये मित्रचक्र ॥
तैसा दिव्यरूप समुद्र ॥ सरितांसहित प्रगटला ॥९३॥
यागीं होतां पूर्णाहुती ॥ तात्काळ प्रगटे आराध्यमूर्ति ॥
तैसा प्रगटला सरितापति ॥ परिवारेंसी तेधवां ॥९४॥
वंदूनियां रघुवीरचरणां ॥ म्हणे राजीवाक्षा रघुनंदना ॥
स्मरारिमित्रा आनंदसदना ॥ जानकीजीवना रघुपति ॥९५॥
तूं कृपासमुद्र रघुवीर ॥ कां हे लहरी आली क्रूर ॥
माझा अन्याय नसतां शर ॥ धनुष्यावरी घातला ॥९६॥
माझा स्वभाव रघुनंदना ॥ सर्वदाही करावी गर्जना ॥
तुजसीं गर्व गर्वहरणा ॥ सर्वथाही केला नाही ॥९७॥
मग म्हणे रघुनंदन ॥ म्यां शरासनी योजिला बाण ॥
पुन्हा काढितां नये पूर्ण ॥ यासी कारण सांग कांहीं ॥९८॥
यावरी बोले सरितानाथ ॥ पश्चिमेस असे मरु दैत्य ॥
तो माझी जळचरें भक्षित ॥ सदा पीडितो गोब्राह्मणां ॥९९॥
त्यावरी टाकूनियां बाण ॥ मरूचा तात्काळ घ्यावा जी प्राण ॥
तों शर गेला न लागतां क्षण ॥ कल्पांतचरपळेसारिखा ॥१००॥
जळीं जीव वधितां मरु दैत्य ॥ शिर छेदिलें अकस्मात ॥
जीवन शोषिलें तेथ बहुत ॥ मारवाडदेश वसिन्नला ॥१॥
अद्यापि तिकडे अल्प जळ ॥ परी वृक्षवल्ली सदा सुफळ ॥
असो सागरें तमालनीळ ॥ जामात म्हणोनि पूजिला ॥२॥
मग सर्व पूजा आणून ॥ घनश्यामगात्र रघुनंदन ॥
अपर्णावराचें मनरंजन ॥ हर्षे पूजी श्रीरामचंद्रा ॥३॥
दिव्यालंकार दिव्य वस्त्रें ॥ अमोलिक रत्‍नें प्रभाकरें ॥
राघवापुढें नदीश्वरें ॥ समर्पिलीं ते काळीं ॥४॥
सागर म्हणे अयोध्यानाथा ॥ वस्त्रे भूषणें लेईं समर्था ॥
नृपास वल्कलें तत्त्वतां ॥ रिपुसन्मुख योग्य नव्हे ॥५॥
अयोध्यानाथा नृपवरा ॥ करूनि यांच्या अंगीकारा ॥
मग समरंगणीं दशकंधरा ॥ खंड विखंड करावें ॥६॥
बैसावया दिव्य रथ ॥ समरीं पाठवील शचीनाथ ॥
वानर सुग्रीवादि समस्त ॥ विनविती तेव्हां रघूत्तमा ॥७॥
स्वामी आम्हां समस्तांचे मनीं ॥ वस्त्रे भूषणें घ्यावीं ये क्षणीं ॥
भक्तवचनें चापपाणी ॥ मानिता झाला ते वेळे ॥८॥
कल्पांतचपळेसमान ॥ राघव नसेला पीतवसन ॥
उत्तरीय प्रावरण दैदीप्यमान ॥ कीं चंडकिरण प्रकाशला ॥९॥
सांवरूनि जटाभार ॥ वरी मुकुट घातला सुंदर ॥
तेज तळपतसे अपार ॥ दिकृचक्रांमाजी न समाये ॥११०॥
प्रळयचपळेचे उमाळे उठती ॥ तेवी दिव्य कुंडलें तळपती ॥
कीं कवि आणि अंगिरापती ॥ कर्णीं शोभती साचार ॥११॥
मुक्ताफळमाळा बहुत ॥ रघुपतीच्या गळां डोलत ॥
कीं मुक्तरूपें समस्त ॥ अनंत ब्रह्मांडें गुंफिलीं ॥१२॥
मुक्ताफळांचे तेज गहन ॥ परी त्यांचा पालटला वर्ण ॥
दिसती इंद्रनीळसमान ॥ श्यामलांगीं रघुपतीच्या ॥१३॥
जेंवि निष्कलंक मृगांक ॥ तेंवि हृदयी झळके पदक ॥
कटीं मेखळेचें तेज अधिक ॥ देखतां अर्क भुले पैं ॥१४॥
वेदांतीच्या श्रुति गहन ॥ अर्थ बोलती जेंवि शोधून ॥
तैशा क्षुद्रघंटा रुणझुण ॥ शब्द करिती रसाळ ॥१५॥
तीक्ष्ण प्रभेची चके्रं तळपती ॥ तैशा मुद्रिका करी झळकती ॥
पदी नेपुरें गर्जती ॥ असुरांवरी प्रतापें ॥१६॥
नीळ गगनावरी सुंदर ॥ मंदाकिनीओघ दिसे शुभ्र ॥
तैसा अम्लान सुमनहार ॥ श्यामलांगीं शोभतसे ॥१७॥
असो दिव्यगंधीं दिव्यसुमनीं ॥ सागरें पूजिला चापपाणी ॥
तैसाचि लक्ष्मण तये क्षणी ॥ वस्त्रालंकार गौरिविला ॥१८॥
देव करिती जयजयकार ॥ वर्षती दिव्यपुष्पसंभार ॥
भुभुःकारें गर्जती वानर ॥ तेणें अंबर कोंदलें ॥१९॥
असो जगदात्मा रघुवीर ॥ जो कां सर्वांनंदमंदिर ॥
सागराप्रति राजीवनेत्र ॥ काय बोलता जाहला ॥१२०॥
म्हणे सुवेळेसी जावया दळभार ॥ उपाय सांगे कांहीं सत्वर ॥
सागर म्हणे नळ वानर ॥ ऋषीचा वर त्यास असे ॥२१॥
नळ कपि बाळपणीं ॥ शाळिग्राम टाकी जळीं नेउनी ॥
मग ऋषि म्हणती जीवनीं ॥ पाषाण तरोत तव हस्तें ॥२२॥
यालागी सुवेळेपर्यंत ॥ नळाचे हस्तें बांधी सेतु ॥
असो आज्ञा मागोनि सरितानाथु ॥ जाहला गुप्त स्वस्थानीं ॥२३॥
याउपरी कौसल्यानंदन ॥ नळ कपि जवळी बोलावून ॥
म्हणे धन्य धन्य वरदान ॥ जळीं पाषाण तारीं आतां ॥२४॥
धन्य धन्य तुझी माउली ॥ तुज ऐसें रत्‍न प्रसवली ॥
तरी सखया आतां ये काळीं ॥ प्रगट करी सामर्थ्य तुझें ॥२५॥
ऐसें बोलतां रघुवीर ॥ भुभुःकारें गर्जती वानर ॥
पाषाण पर्वत अपार ॥ समुद्रजळी टाकिती ॥२६॥
लागतां नळाचा वरदहस्त ॥ समुद्रीं तरती काष्ठवत ॥
कीं तुंबिनीफळें तरत ॥ पाषाण पोहती त्यापरी ॥२७॥
कीं सद्‌गुरूचे कृपेंकरूनी ॥ भवजळीं तरती बहुत प्राणी ॥
तैसीच नळाची करणी ॥ पाषाण जळीं तरले हो ॥२८॥
इकडे अठरा पद्में वानर ॥ बहात्तर कोटी रीस वीर ॥
पर्वत तरुवर ॥ संख्यारहित आणिती ॥२९॥
असंभाव्य उचलिती पर्वत ॥ वरी ग्रामतटाकांसहित ॥
ऐशा नगांच्या उतरंडी बहुत ॥ धांवताती घेऊनि ॥१३०॥
भार वानरांचे धांवती ॥ चालतां न दिसे खाली क्षिती ॥
लक्षांचे लक्ष पर्वत टाकिती ॥ नव्हे गणती शेषातें ॥३१॥
त्याहीमाजी हनुमंत ॥ विशाळरूप धरी अद्‌भुत ॥
कीं मंदराचळचि धांवत ॥ रामकार्याकारणें ॥३२॥
तरी तो महाराज हनुमंत ॥ तेणें किती वाहिले पर्वत ॥
मूळकाव्यामाजी गणित ॥ केले असे ऐका तें ॥३३॥
वेदसंख्यालक्ष पर्वत ॥ पुच्छें वेष्टित आधीं हनुमंत ॥
शास्त्रसंख्यालक्ष शिरीं ठेवित ॥ हातीं घेत लक्षद्वय ॥३४॥
बहुत नगांच्रूा पंक्ति ॥ स्कंधीं बैसवी हो मारुति ॥
मागें सांडोनि समीरगती ॥ आकाशपंथें धांवतसे ॥३५॥
वानर श्रमले असंख्यात ॥ ठायी ठायी पडती निद्रिस्त ॥
परी श्रमरहित हनुमंत ॥ असंख्यात खेपा करी ॥३६॥
आश्चर्य करी अयोध्यापाळ ॥ म्हणे धन्य मारुतीचें बळ ॥
संख्यारहित अचळ ॥ रिचवी नेऊन सागरीं ॥३७॥
प्रथमदिवशीं नळें अद्‌भुत ॥ चौदा गांवें बांधिला सेत ॥
परी अभिमान धरिला बहुत ॥ माझेनि तरती पाषाण हे ॥३८॥
तंव निमेषामाजी एक मीन आला ॥ तेणें सर्व सेतु गिळिला ॥
सवेंच दिनमणि उगवला ॥ तों सेतु नाही त्या स्थळीं ॥३९॥
सुग्रीवादि वानर तर्क करिती ॥ रावणें नेला सेतू म्हणती ॥
मग रघुपतीस जाणविती ॥ सेतू नाही म्हणूनियां ॥१४०॥
मग श्रीरामें शरभासीं सांगूनी ॥ तिमिंगिल मत्स्य आणविला ते क्षणीं ॥
शरभ म्हणे सेतू शोधूनि ॥ वेगें आणूनि देइंजे ॥४१॥
नाहीं तरी अयोध्यानाथ ॥ तुम्हांस शिक्षा करील बहुत ॥
यावरी तिमिंगिल बोलत ॥ राघवापुढें ते वेळां ॥४२॥
मी दर्शनास येतेवेळे ॥ मागें येत होतीं लघु बाळें ॥
त्यांही गिळिला शीघ्रकाळें ॥ बाळभावेंकरूनियां ॥४३॥
तयां हातें बांधवीन क्षणांत ॥ अथवा स्वपृष्ठीचा करीन सेत ॥
हास्यवदन करी रघुनाथ ॥ म्हणे करणी अद्‌भुत बाळांची ॥४४॥
गर्वहत नळ होऊन ॥ खालीं पाहे अधोवदन ॥
असो मत्स्यशिशूनें सेतू उगळून ॥ आणून ठेविला पूर्वस्थळीं ॥४५॥
मग त्यापुढें कपी नळ ॥ सेतू बांधिता जाहला विशाळ ॥
परी जळी पडतां ते अचळ ॥ मत्स्य गिळिती सेवेगें ॥४६॥
मत्स्य गिळिती अचळ ॥ उगाचि तटस्थ पाहे नळ ॥
तो मत्स्यरूपी केशव विशाळ ॥ जळचरांप्रति सांगतसे ॥४७॥
म्हणे मी आणि रघुवीर ॥ दोघे एकरूप साचार ॥
सेतुबंधनासी निर्धार ॥ विघ्न कांही न करावें ॥४८॥
नळासी साह्य होऊन ॥ तळीं पृष्ठी द्या अवधे जण ॥
असो पर्वत गिळितां राहिले मीन ॥ नवल जाहलें ते वेळीं ॥४९॥
परी पर्वत शिळा उसळोन ॥ दूर जाती वाहून ॥
नळाची विकळ मति होऊन ॥ तटस्थरूप जाहला ॥१५०॥
मग नळासी म्हणे हनुमंत ॥ सखया गर्व न धरी किंचित ॥
अवघाकर्ता रघुनाथ ॥ अभिमान तेथें कासया ॥५१॥
स्तंभावीण आकाश धरी ॥ उदकावरी तारी धरित्री ॥
मित्र शशी उडुगणें निर्धारीं ॥ वायुचक्री चालवी जो ॥५२॥
अनंत ब्रह्मांड मोडून ॥ सवेंचि निर्मी न लागतां क्षण ॥
त्या रामापुढें अभिमान ॥ कोठें चालेल जीवांचा ॥५३॥
जैसा उगवतां वासरमणी ॥ मृगांकतेज लोपे ते क्षणीं ॥
तेथें खद्योत स्वेतेजेंकरूनी ॥ उजळील काय नभातें ॥५४॥
यालागीं गर्व सांडोनी ॥ सांगतों ते वर्म धरी मनीं ॥
रकारें एक शिला रेखुनी ॥ काना देऊनि करी गुरु ॥५५॥
दुजे शिळेवरी रेखीं मकार ॥ दोहींस करी एकंकार ॥
तूं म्हणसी रामनाम पवित्र ॥ सेतूवरी केवीं लिहूं ॥५६॥
कपी देतील वर चरण ॥ हा संशय धरी तुझंं मन ॥
बरे मुख्य भेदासी कारण ॥ तो अभिमान सोडी कां ॥५७॥
मुख्य रामनाम पाहीं ॥ हृदयीं अभेद रुळे सदाही ॥
मग ते पाषाण सहसाही ॥ भेदभाव न धरिती ॥५८॥
हनुमंतवचन तीक्ष्ण कुठार ॥ समूळ छेदिला अभिमानतरुवर ॥
मग निरभिमानें नळवीर ॥ तैसेंचि करिता जाहला ॥५९॥
करितांच श्रीरामस्मरण ॥ नळ कपी जोडी पाषाण ॥
तो तेथें सम विषम थोर लहान ॥ भेदाभेद न दिसेचि ॥१६०॥
हनुमंत काव्यांतील हृद्‌गत ॥ चतुरीं जाणिजे हा भावार्थ ॥
सेतुपंथें नाम यथार्थ ॥ नळें नाही रेखिलें तें ॥६१॥
दुजयासी पाषाण जे बुडवित ॥ ते सागरीं तरती तारुवेत ॥
हा नळाचा गुण नव्हे निश्चित ॥ अदभुत महिमा रामाचा ॥६२॥
सेतू बांधावया कारण ॥ नळ रामेंचि केला निर्माण ॥
भक्तवत्सल रघुनंदन ॥ महिमा वाढवी दासांचा ॥६३॥
असो बाणसंख्यादिवसांत ॥ सुवेळेपर्यंत बांधिला सेत ॥
शतयोजनें लांब गणित ॥ दशयोजनें रुंद पैं ॥६४॥
गगनीं पाहती सुरवर ॥ सेतू दिसे जैसा भोगेंद्र ॥
रघुपतीतें सांगती वानर ॥ सेतू संपूर्ण केला नळ ॥६५॥
नळास बोलावून रघुनंदनें ॥ हृदयी धरिला परम प्रीतीनें ॥
म्हणे धन्य धन्य तुझें जिणें ॥ भरिलें त्रिभुवन कीर्तीनें ॥६६॥
सखया त्वां अदभुत कार्य केले ॥ अघटित तेंचि घडविलें ॥
असो रघुवीर म्हणे ते वेळे ॥ चल सुवेळे जाऊं आतां ॥६७॥
कुंचा फिरविला वीरें नळे ॥ तत्काळ उठलीं कपिदळें ॥
भुभुःकारनादें ते वेळे ॥ डळमळिला भूगोळ ॥६८॥
सुमुहूर्त वेळा पाहून ॥ उठोनि चालिले रामलक्ष्मण ॥
दशयोजनें रुंद प्रमाण ॥ सेना दाटली चालता ॥६९॥
कडेचे कोसळती वानर ॥ सवेंच उडी घेती चक्राकार ॥
वरी येऊन सत्वर ॥ सेतुपंथें चालती ॥१७०॥
रघुवीर चरणचालीं जात ॥ धांवती सुग्रीव हनुमंत ॥
म्हणती रघूत्तमा विपरीत ॥ होईल ऐसें वाटतें ॥७१॥
तुमचे पद लागतां ये वेळा ॥ उद्धरतील सेतूच्या शिळा ॥
होतील अहल्येऐशा अबळा ॥ पडतील गळां कपींच्या ॥७२॥
कुटिल भाव सोडून ॥ विनोदें हांसे सूर्यनंदन ॥
मग हनुमंतस्कंधी रघुनंदन ॥ आरूढला ते वेळां ॥७३॥
अंगदाच्या स्कंधावरी ॥ सौमित्र बसे ते अवसरीं ॥
बाळसूर्य उदयाद्रीवरी ॥ त्याचपरी शोभतसे ॥७४॥
न भरतां अर्धप्रहर ॥ सूवेळेसी आला रघुवीर ॥
सेना उतरली अपार ॥ लंकानगर गजबजिलें ॥७५॥
शुकास केले होते बंधन ॥ तो राघवें दिधला सोडून ॥
तेणें रघुपतीचे वंदोनि चरण ॥ लंकेमाजी प्रवेशला ॥७६॥
मग रावणापुढें अदभुत ॥ राघवप्रताप शुक सांगत ॥
म्हणे जयासी समुद्र सरितांसहित ॥ मूर्तिमंत भेटला ॥७७॥
धन्य प्रतापी रघुनंदन ॥ जळी तारिलें पाषाण ॥
परमशक्तिवानरगण ॥ कळिकाळासी न गणिती ॥७८॥
तुम्ही निरोप जे सांगितले ॥ तितुके मित्रपुत्रासी कथिले ॥
तंव तिही धांवोनि मजला धरिलें ॥ बांधोनि पाडिलें आजिवरी ॥७९॥
करुणासागर रघुनंदन ॥ तेणें आज दिधलें सोडून ॥
आतां राजा जानकी नेऊन ॥ सत्वर रामासी समर्पावी ॥१८०॥
सखा करितां रघुनंदन ॥ तेणें चंद्रार्कवरी कल्याण ॥
ऐकतां क्षोभला रावण ॥ म्हणे केले ताडण तिहीं तुज ॥८१॥
भय घेतलें मानसीं ॥ म्हणोनि भलते वाचाळसी ॥
शत्रुप्रताप मजपुढें वानिसी ॥ तरी मृत्यु पावसी निर्धारें ॥८२॥
मग शुक आणि सारण ॥ दोघां सांगे दशवदन ॥
म्हणे सुवेळेसी जाऊन ॥ सैन्य गणोनि या वेगीं ॥८३॥
मुख्य मुख्य कोण वानर ॥ कोणासवें किती भार ॥
ऐसें पाहूनि सत्वर ॥ परता रक्षूनि आपणां ॥८४॥
आज्ञा वंदूनि दोघांजणीं ॥ कपिसेनेंत आले ते क्षणी ॥
वानरवेष धरूनि ॥ सैरावैरा हिंडती ॥८५॥
सेना धुंडोनि सकळ ॥ मग जेथें असे अयोध्यापाळ ॥
लक्षीत ते सभामंडळ ॥ उभे दूर राहूनियां ॥८६॥
तो बिभीषणाची दृष्टि ते काळी ॥ अकस्मात दोघांवरी पडली ॥
धांवोनि धरिले ते वेळीं ॥ राघवाजवळी आणिले ॥८७॥
म्हणे हे रावणाचे हेर ॥ इही सेना गणिली समग्र ॥
वेष पालटोनी वानर ॥ होऊन हिंडती स्वईच्छा ॥८८॥
चुना मोखानि वायस ॥ जाहले जैसे राजहंस ॥
कीं धरूनि ब्राह्मणांचा वेष ॥ मैंद जैसे हिंडती ॥८९॥
कीं खोटेंनाटे करून ॥ खर्‍यांत मेळविती कुजन ॥
मग परीक्षककाढिती निवडोन ॥ दोघेजण तैसे धरिले ॥१९०॥
मग राजाधिराज रघुनंदन ॥ सुहास्यवदन बोले वचन ॥
म्हणे या दोघांस करी धरून ॥ दाखवा सैन्य समस्तही ॥९१॥
सकळ वृत्तांत आणूनि मना ॥ जाऊनि श्रुत करा दशवदना ॥
तंव ते म्हणती रघुनंदना ॥ मखपाळका विश्वेशा ॥९२॥
आम्हीं महिमा एकिली कर्णीं ॥ तो राम आजि देखिला नयनीं ॥
असो श्रीरामाची आज्ञा घेउनी ॥ दोघे परतले लंकेसी ॥९३॥
आले देखोन दोघे हेर ॥ षोडश खणांचे गोपुर ॥
त्यावरी चढला दशकंधर ॥ सेवक अपार भोंवते ॥९४॥
हेरांप्रति पुसे रावण ॥ सांगा येथून कोणाचे कोण ॥
मग ते दाविती दोघेजण ॥ संकेतवर्ण लक्षूनियां ॥९५॥
वानरसेना दशयोजन ॥ सभोंवती उतरली वीस्तीर्ण ॥
एकएक वीर दैदीप्यमान ॥ बळवंत आणि प्रतापी ॥९६॥
वानरसिंधूचें मव्यमंडळ ॥ जुत्पत्ति उभे भोंवते सकळ ॥
त्या मध्यभागीं तमालनीळ ॥ वस्त्राभरणीं मंडित दिसे ॥९७॥
कनकहरिणचर्मी पूर्ण ॥ पहुडलासे रघुनंदन ॥
सुग्रीवाचे मांडीवरी शिर ठेवून ॥ गोष्टी सांगे कौतुकें ॥९८॥
जाळूनि गेला लंकानगर ॥ सवेंच घेऊन आला रघुवीर ॥
तो हनुमंत वायुकुमर ॥ चरण चुरी रामाचे ॥९९॥
तुमचा बंधु बिभीषण ॥ रघुनाथनिकट बैसोन ॥
जे जे झाले वर्तमान ॥ गोष्टी सांगे रामकर्णीं ॥२००॥
दैदीप्यमान दिनकर ॥ तैसा रामाचे पाठीसी सौमित्र ॥
पैल अंगद महावीर ॥ क्रोधे पाहे आम्हांकडे ॥१॥
पैल सुषेण वैद्य महावीर ॥ हा सूर्यसुतासी होय श्वगुर ॥
वीसकोटी वानरभार ॥ त्यासांगातें पुरुषार्थी ॥२॥
पैल जांबुवंत ऋक्षवीर ॥ तयाचा बहात्तरकोटी दळभार ॥
पैल सेनाधिपती नीळ वीर सामर्थ्य अपार पैं त्याचें ॥३॥
जेणें शिळीं बांधिला सागर ॥ नळ नाम बळसमुद्र ॥
शरभ ऋषभ पर्वताकार ॥ युद्धसमय वांछिती ॥४॥
असो आतां वानरगण ॥ त्यांचीं नामें सांगतां पूर्ण ॥
उर्वी न पुरे करितां लेखन ॥ बळार्णव सर्वही ॥५॥
यालागीं दशकंधरा अवधारीं ॥ त्यांसी युद्ध करितां समरीं ॥
काळाचीही न उरे उरी ॥ मग इतर तेथें कायसे ॥६॥
ऐसें बोलतां शुक सारण ॥अत्यंत क्रोधावला रावण ॥
म्हणे तुमचा शिरच्छेद करून ॥ टाकावा ऐसें वाटतसे ॥७॥
येरू म्हणती आम्ही तुमचे हेर ॥ सत्य सांगावा समाचार ॥
असत्य बोलूं तरी साचार ॥ दंड करावा आम्हांतें ॥८॥
असो इकडे बिभीषण ॥ समस्तांसी दावी तर्जनी उचलून ॥
म्हणे पैल पहा रावण ॥ गोपुरावरी चढलासे ॥९॥
दहा शिरांवरी दाहा छत्रें ॥ दाहा विलसती मित्रपत्रें ॥
सेवक करी ढाळिती चामरें ॥ एकीं पिकमात्रें धरियेली ॥२१०॥
जैसा मघे उतरे पर्वतशिखरीं ॥ तैसा रावण भासे गोपुरीं ॥
अलंकारदीप्ति महीवरी ॥ विद्युत्प्राय झळकतसे ॥११॥
ऐसी आपुली संपदा पूर्ण ॥ शत्रूलागीं दाखवी रावण ॥
छत्रछायेखालीं रामसैन्य ॥ झांकून गेले ते समयीं ॥१२॥
जैसें उठतां मेघडंबर ॥ खालीं आच्छादे जग समग्र ॥
सेनेसहित रामचंद्र ॥ छत्रछायेतळीं तैसा ॥१३॥
ऐसा देखानि लंकापती ॥ कपिवीर क्षोभले चित्तीं ॥
सौमित्रें चाप घेतलें हातीं ॥ निमिषार्ध न लागतां ॥१४॥
लाविला अर्धचंद्रबाण ॥ ओढी ओढिली आकर्ण ॥
कल्पांतचपळेसमान ॥ चापापासूनि सूटला ॥१५॥
मुकुट छत्रे ते अवसरीं ॥ तोडून पाडिली धरणीवरी ॥
रावण घाबरला अंतरीं ॥ खालीं झडकरी उतरला ॥१६॥
म्हणे कोण्या वीरांचे संधान ॥ पाडिली दहाही छत्रें खंडून ॥
अन्न पान शयन ॥ गोड न लागे रावणातें ॥१७॥
कपाळशूळें आरंबळे व्याघ्र ॥ कीं वणव्यांत आहाळे अजगर ॥
तैसा दुःखें दशकंधर ॥ चिंताक्रांत सर्वदा ॥१८॥
रामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ हाचि केवळ क्षीरसागर ॥
साहित्य शेषशयन अरुवार ॥ वरी सर्वेश्वर पहुडला ॥१९॥
तेथें सप्रेम कळा लक्ष्मी ॥ सदा विलसे पादपद्मीं ॥
तरी सद्‌भाविक श्रोते तुम्ही ॥ पार्षदगण हरीचे ॥२२०॥
सुंदरकांड संपले येथोन ॥ पुढे युद्धकांड सुरस पूर्ण ॥
तें रसभरित भक्तजन ॥ करोत श्रवण सर्वदा ॥२१॥
जो अयोध्यापति रघुनंदन ॥ तेणेंच धनुष्यबाण ॥
दोनी कर जधनीं ठेवून ॥ भीमातटीं उभा असे ॥२२॥
श्रीधरवरदा ब्रह्मानंदा ॥ पांडुरंगा पुंडलीकवरदा ॥
भक्तहृदयारविंदमिलिंदा ॥ अभंग अभेदा जगद्‌गुरु ॥२३॥
स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकिनाटकाधार ॥
सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ त्रयोविंशतितमोऽध्याय गोड हा ॥२२४॥
सुंदरकाण्ड समाप्त ॥
॥ श्रीसीतारामचंद्रार्पणमस्तु ॥