|
लक्ष्मणसुमन्त्रयोः संवादः -
|
लक्ष्मण आणि सुमंत्रांचा संवाद -
|
दृष्ट्‍वा तु मैथिलीं सीतां आश्रमे सम्प्रवेशिताम् ।
सन्तापमगमद् घोरं लक्ष्मणो दीनचेतनः ॥ १ ॥
|
मैथिली सीतेचा मुनिंच्या आश्रमात प्रवेश झाला आहे हे पाहून लक्ष्मण मनातल्या मनात अत्यंत दुःखी झाले. त्यांना घोर संताप झाला. ॥१॥
|
अब्रवीच्च महातेजाः सुमन्त्रं मन्त्रसारथिम् ।
सीतासन्तापजं दुःखं पश्य रामस्य सारथे ॥ २ ॥
|
त्या समयी महातेजस्वी लक्ष्मण मंत्रणेत सहायता देणार्‍या सारथि सुमंत्रांना म्हणाले -सूत ! पहा तर खरे ! श्रीरामांना आत्तापासूनच सीतेच्या विरहजनित संतापाचे कष्ट भोगावे लागत आहेत. ॥२॥
|
ततो दुःखतरं किं नु राघवस्य भविष्यति ।
पत्‍नींञ शुद्धसमाचारां विसृज्य जनकात्मजाम् ॥ ३ ॥
|
भले, राघवांना याहून अधिक दुःख काय असणार आहे की त्यांना आपल्या पवित्र आचरण करणार्‍या धर्मपत्‍नी जनकात्मजा सीतेचा परित्याग करावा लागला. ॥३॥
|
व्यक्तं दैवादहं मन्ये राघवस्य विनाभवम् ।
वैदेह्या सारथे नित्यं दैवं हि दुरतिक्रमम् ॥ ४ ॥
|
सारथ्या ! राघवांना सीतेचा हा जो नित्य वियोग प्राप्त झाला आहे यात मी दैवालाच कारण मानतो; कारण की दैवाचे विधान दुर्लंघ्य असते. ॥४॥
|
यो हि देवान्सगन्धर्वान् असुरान्सह राक्षसैः ।
निहन्याद् राघवः क्रुद्धः स दैवं पर्युपासते ॥ ५ ॥
|
जे श्रीरघुनाथ कुपित झाल्यावर देवता, गंधर्व तसेच राक्षसांसहित असुरांचाही संहार करू शकतात तेच दैवाची उपासना करत आहेत. (त्याचे निवारण करू शकत नाहीत.) ॥५॥
|
पुरा रामः पितुर्वाक्याद् दण्डके विजने वने ।
उषित्वा नव वर्षाणि पञ्च चैव महावने ॥ ६ ॥
|
पूर्वी श्रीरामांना पित्याच्या सांगण्यावरून चौदा वर्षेपर्यंत विशाल आणि निर्जन दण्डकवनात राहावे लागले आहे. ॥६॥
|
ततो दुःखतरं भूयः सीताया विप्रवासनम् ।
पौराणां वचनं श्रुत्वा नृशंसं प्रतिभाति मे ॥ ७ ॥
|
आता त्याहूनही दुःखाची गोष्ट ही झाली आहे की त्यांना सीतादेवीना निर्वासित करावे लागले. परंतु पुरवासी लोकांची गोष्ट ऐकून असे करणे मला अत्यंत निर्दयतापूर्ण कर्म वाटत आहे. ॥७॥
|
को नु धर्माश्रयः सूत कर्मण्यस्मिन् यशोहरे ।
मैथिलीं प्रतिसम्प्राप्तः पौरैर्हीनार्थवादिभिः ॥ ८ ॥
|
सूत ! सीतेविषयी अन्यायपूर्वक गोष्टी बोलणार्‍या या पुरवासींमुळे अशा कीर्तिनाशक कर्मामध्ये प्रवृत्त होऊन श्रीरामांनी कुठल्या धर्मराशीचे उपार्जन केले आहे ? ॥८॥
|
एता वाचो बहुविधाः श्रुत्वा लक्ष्मणभाषिताः ।
सुमन्त्रः श्रद्धया प्राज्ञो वाक्यमेतदुवाच ह ॥ ९ ॥
|
लक्ष्मणांनी बोललेल्या या अनेक प्रकारच्या गोष्टी ऐकून बुद्धिमान्‌ सुमंत्रांनी श्रद्धापूर्वक हे वचन सांगितले - ॥९॥
|
न सन्तापस्त्वया कार्यः सौमित्रे मैथिलीं प्रति ।
दृष्टमेतत् पुरा विप्रैः पितुस्ते लक्ष्मणाग्रतः ॥ १० ॥
|
सौमित्र ! मैथिली सीतेच्या विषयी आपण संतप्त होता कामा नये. लक्ष्मणा ! ही गोष्ट ब्राह्मणांनी आपल्या पित्यासमोरच जाणलेली होती. ॥१०॥
|
भविष्यति दृढं रामो दुःखप्रायो विसौख्यभाक् ।
प्राप्स्यते च महाबाहुः विप्रयोगं प्रियैर्द्रुतम् ॥ ११ ॥
|
त्या काळात दुर्वासांनी सांगितले होते की श्रीरामांना निश्चितच अधिक दुःख सोसावे लागेल. प्रायः त्यांचे सौख्य हिरावून घेतले जाईल. महाबाहु श्रीरामांना शीघ्रच आपल्या प्रियजनांचा वियोग प्राप्त होईल. ॥११॥
|
त्वां चैव मैथिलीं चैव शत्रुघ्नभरतौ तथा ।
स त्यजिष्यति धर्मात्मा कालेन महता महान् ॥ १२ ॥
|
सौमित्र ! धर्मात्मा महापुरूष श्रीराम दीर्घकाळ जात असता तुमचा, मैथिलीचा तसेच भरत आणि शत्रुघ्नाचाही त्याग करतील. ॥१२॥
|
इदं त्वयि न वक्तव्यं सौमित्रे भरतेऽपि वा ।
राज्ञा वो व्याहृतं वाक्यं दुर्वासा यदुवाच ह ॥ १३ ॥
|
दुर्वासांनी जी गोष्ट सांगितली होती ती महाराज दशरथांनी तुम्हांला, शत्रुघ्नाला आणि भरतालाही सांगण्यास मनाई केलेली होती. ॥१३॥
|
महाजनसमीपे च मम चैव नरर्षभ ।
ऋषिणा व्याहृतं वाक्यं वसिष्ठस्य च सन्निधौ ॥ १४ ॥
|
नरश्रेष्ठ ! दुर्वासा मुनिने फार मोठ्‍या जनसमुदायासमीप माझ्या समक्ष तसेच महर्षि वसिष्ठांच्या निकट ही गोष्ट सांगितली होती. ॥१४॥
|
ऋषेस्तु वचनं श्रुत्वा मामाह पुरुषर्षभः ।
सूत न क्वचिदेवं ते वक्तव्यं जनसंनिधौ ॥ १५ ॥
|
दुर्वासा मुनिंची ही गोष्ट ऐकून पुरूषप्रवर दशरथांनी मला सांगितले होते की, सूत ! तुम्ही इतर लोकांच्या समोर या प्रकारची गोष्ट सांगता कामा नये. ॥१५॥
|
तस्याहं लोकपालस्य वाक्यं तत्सुसमाहितः ।
नैव जात्वनृतं कुर्यां इति मे सौम्य दर्शनम् ॥ १६ ॥
|
सौम्य ! त्या लोकपालक दशरथांच्या त्या वाक्याला मी खोटे करणार नाही. हा माझा संकल्प आहे. यासाठी मी सदा सावधान राहात असतो. ॥१६॥
|
सर्वथैव न वक्तव्यं मया सौम्य तवाग्रतः ।
यदि ते श्रवणे श्रद्धा श्रूयतां रघुनन्दन ॥ १७ ॥
|
सौम्य ! रघुनंदना ! यद्यपि ही गोष्ट मी आपल्या समोर सर्वथा सांगायला नको होती, तथापि जर आपल्या मनात ही ऐकण्यासाठी श्रद्धा (उत्सुकता) असेल तर ऐका. ॥१७॥
|
यद्यप्यहं नरेन्द्रेण रहस्यं श्रावितं पुरा ।
तथाप्युदाहरिष्यामि दैवं हि दुरतिक्रमम् ॥ १८ ॥
येनेदमीदृशं प्राप्तं दुःखं शोकसमन्वितम् ।
न त्वया भरते वाच्यं शत्रुघ्नस्यापि सन्निधौ ॥ १९ ॥
|
जरी पूर्वी महाराजांनी हे रहस्य दुसर्‍यासमोर प्रकट न करण्याचा आदेश दिला होता, तथापि आज मी ती गोष्ट सांगेन. दैवाचे विधान ओलांडणे फार कठीण आहे. तुम्ही सुद्धा भरत आणि शत्रुघ्नाच्या समोर ही गोष्ट सांगता कामा नये. ॥१८-१९॥
|
तच्छ्रुत्वा भाषितं तस्य गम्भीरार्थपदं महत् ।
तथ्यं ब्रूहीति सौमित्रिः सूतं वाक्यमथाब्रवीत् ॥ २० ॥
|
सुमंत्रांचे हे गंभीर भाषण ऐकून सौमित्र लक्ष्मणाने म्हटले - सुमंत्र ! जी खरी गोष्ट असेल, ती आपण अवश्य सांगावी. ॥२०॥
|
इत्यार्षे श्रीमद् रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमद् उत्तरकाण्डे पञ्चाशः सर्गः ॥ ५० ॥
|
याप्रकारे श्रीवाल्मीकिनिर्मित आर्षरामायण आदिकाव्यांतील उत्तरकाण्डाचा पन्नासावा सर्ग पूरा झाला. ॥५०॥
|
|
