|
इलाबुधयोः समागमः पुरूरवस उत्पत्तिश्च -
|
बुध आणि इलाचा समागम तसेच पुरुरव्याची उत्पत्ति -
|
श्रुत्वा किम्पुरुषोत्पत्तिं लक्ष्मणो भरतस्तथा ।
आश्चर्यमिति चाब्रूतां उभौ रामं जनेश्वरम् ॥ १ ॥
|
किंपुरुषजातिच्या उत्पत्तिचा हा प्रसंग ऐकून लक्ष्मण आणि भरत दोघांनी महाराज श्रीरामांना म्हटले - ही तर फार आश्चर्याची गोष्ट आहे. ॥१॥
|
अथ रामः कथामेतां भूय एव महायशाः ।
कथयामास धर्मात्मा प्रजापतिसुतस्य वै ॥ २ ॥
|
त्यानंतर महायशस्वी धर्मात्मा श्रीरामांनी प्रजापति कर्दमांचे पुत्र इलाची ही कथा परत या प्रकारे सांगण्यास आरंभ केला - ॥२॥
|
सर्वास्ता विहृता दृष्ट्‍वा किन्नरीःब् ऋषिसत्तमः ।
उवाच रूपसम्पन्नां तां स्त्रियं प्रहसन्निव ॥ ३ ॥
|
त्या सर्व किन्नरी पर्वत किनार्‍याकडे निघून गेल्या. हे पाहून मुनिश्रेष्ठ बुधाने त्या रूपवती स्त्रीला हसत हसत विचारले - ॥३॥
|
सोमस्याहं सुदयितः सुतः सुरुचिरानने ।
भजस्व मां वरारोहे भक्त्या स्निग्धेन चक्षुषा ॥ ४ ॥
|
सुमुखि ! मी सोमदेवतेचा परम प्रिय पुत्र आहे. वरारोहे ! मला अनुराग आणि स्नेहपूर्ण दृष्टीने पाहून आपलासा कर. ॥४॥
|
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा शून्ये स्वजनवर्जिते ।
इला सुरुचिरप्रख्यं प्रत्युवाच महाप्रभम् ॥ ५ ॥
|
स्वजनांविरहित त्या शून्य स्थानी बुधाचे हे वचन ऐकून इला त्या परम सुंदर महातेजस्वी बुधाला याप्रकारे बोलली - ॥५॥
|
अहं कामचरी सौम्य तवास्मि वशवर्तिनी ।
प्रशाधि मां सोमसुत यथेच्छसि तथा कुरु ॥ ६ ॥
|
सौम्य सोमकुमार ! मी आपल्या इच्छेनुसार विचरण करणारी (स्वतंत्र) आहे, परंतु यासमयी आपल्या आज्ञेच्या अधीन होत आहे, म्हणून मला उचित सेवेसाठी आदेश द्यावा आणि जशी आपली इच्छा असेल तसे करावे. ॥६॥
|
तस्यास्तदद्‌भुतप्रख्यं श्रुत्वा हर्षमुपागतः ।
स वै कामी सह तया रेमे चन्द्रमसः सुतः ॥ ७ ॥
|
इलेचे हे अद्भुत वचन ऐकून कामासक्त सोमपुत्रांना फार हर्ष झाला. ते तिच्यासह रमण करू लागले. ॥७॥
|
बुधस्य माधवो मासः तामिलां रुचिराननाम् ।
गतो रमयतोऽत्यर्थं क्षणवत्तस्य कामिनः ॥ ८ ॥
|
मनोहर मुख असलेल्या इलेबरोबर अतिशय रमण करणार्‍या कामासक्त बुधांचा वैशाख मास एका क्षणासारखा निघून गेला. ॥८॥
|
अथ मासे तु सम्पूर्णे पूर्णेन्दुसदृशाननः ।
प्रजापतिसुतः श्रीमान् शयने प्रत्यबुध्यत ॥ ९ ॥
|
एक मास पूर्ण झाल्यावर पूर्ण चंद्र्म्यासमान मनोहर मुख असणारे प्रजापति पुत्र श्रीमान् इल आपल्या शय्येवर जागे झाले. ॥९॥
|
सोऽपश्यत्सोमजं तत्र तपन्तं सलिलाशये ।
ऊर्ध्वबाहुं निरालम्बं तं राजा प्रत्यभाषत ॥ १० ॥
|
त्यांनी पाहिले सोमपुत्र बुध तेथे जलाशयात तप करत आहेत. त्यांच्या भुजा वर उचलेल्या आहेत आणि ते निराधार उभे आहेत. त्यासमयी राजाने बुधांना विचारले - ॥१०॥
|
भगवन्पर्वतं दुर्गं प्रविष्टोऽस्मि सहानुगः ।
न च पश्यामि तत्सैन्यं क्व नु ते मामका गताः ॥ ११ ॥
|
भगवन्‌ ! मी आपल्या सेवकांसह दुर्गम पर्वतावर आलो होतो, परंतु येथे मला आपली ती सेना दिसून येत नाही. पत्ता नाही, माझे सारे सैनिक कोठे निघून गेले ? ॥११॥
|
तच्छ्रुत्वा तस्य राजर्षेः नष्टसंज्ञस्य भाषितम् ।
प्रत्युवाच शुभं वाक्यं सान्त्वयन् परया गिरा ॥ १२ ॥
|
राजर्षि इलची स्त्रीत्व-विषयक स्मृति नष्ट झाली होती. त्यांचे बोलणे ऐकून बुध उत्तम वाणी द्वारा त्यांना सान्त्वना देत हे शुभ वचन बोलले - ॥१२॥
|
अश्मवर्षेण महता भृत्यास्ते विनिपातिताः ।
त्वं चाश्रमपदे सुप्तो वातवर्षभयार्दितः ॥ १३ ॥
|
राजन्‌ ! आपले सारे सेवक गारांच्या भारी वृष्टिने मारले गेले. आपणही पाऊस वादळ यांच्या भयाने पीडित होऊन या आश्रमात येऊन झोपून गेलात. ॥१३॥
|
समाश्वसिहि भद्रं ते निर्भयो विगतज्वरः ।
फलमूलाशनो वीर निवसेह यथासुखम् ॥ १४ ॥
|
वीरा ! आता आपण धैर्य धारण करा. आपने कल्याण होवो. आपण निर्भय आणि निश्चिंत होऊन फळ-मूळाचा आहार करीत येथे सुखपूर्वक निवास करावा. ॥१४॥
|
स राजा तेन वाक्येन प्रत्याश्वस्तो महामतिः ।
प्रत्युवाच ततो वाक्यं दीनो भृत्यजनक्षयाद् ॥ १५ ॥
|
बुधाच्या या वचनांने परम बुद्धिमान्‌ राजा इलला मोठे आश्वासन मिळाले. परंतु आपले सेवक नष्ट झाल्याने ते फार दुःखी होते, म्हणून त्यांना या प्रकारे बोलले- ॥१५॥
|
त्यक्ष्याम्यहं स्वकं राज्यं नाहं भृत्यैर्विनाकृतः ।
वर्तयेयं क्षणं ब्रह्मन् समनुज्ञातुमर्हसि ॥ १६ ॥
|
ब्रह्मन् ! मी सेवकांविरहित झाल्यावरही राज्याचा परित्याग करणार नाही. आता क्षणभरही मला येथे राहावणार नाही, म्हणून मला जाण्याची आज्ञा द्यावी. ॥१५॥
|
सुतो धर्मपरो ब्रह्मन् ज्येष्ठो मम महायशाः ।
शशबिन्दुरिति ख्यातः स मे राज्यं प्रपत्स्यते ॥ १७ ॥
|
ब्रह्मन् ! माझा धर्म परायण ज्येष्ठ पुत्र मोठे यशस्वी आहेत. त्याचे नाव शराबिंदु आहे. जेव्हा मी तेथे जाऊन त्यांचा अभिषेक करीन तेव्हाच ते माझे राज्य ग्रहण करतील. ॥१७॥
|
न हि शक्ष्याम्यहं हित्वा भृत्यदारान् सुखान्वितान् ।
प्रतिवक्तुं महातेजः किञ्चिदप्यशुभं वचः ॥ १८ ॥
|
महातेजस्वी मुने ! देशात जे माझे सेवक आणि स्त्री, पुत्र आदि परिवाराचे लोक सुखाने राहात आहेत; त्यांना सर्वांना सोडून मी येथे राहू शकणार नाही. म्हणून माझ्याशी अशी कुठलीही अशुभ गोष्ट आपण बोलू नये, ज्यायोगे स्वजनांपासून दुरावून मला येथे दुःखपूर्वक राहाण्यासाठी विवश व्हावे लागेल. ॥१८॥
|
तथा ब्रुवति राजेन्द्रे बुधः परममद्‌भुतम् ।
सान्त्वपूर्वमथोवाच वासस्त इह रोचताम् ॥ १९ ॥
न सन्तापस्त्वया कार्यः कार्दमेय महाबल ।
संवत्सरोषितस्येह कारयिष्यामि ते हितम् ॥ २० ॥
|
राजेंद्र इलाने असे म्हटल्यावर बुधाने त्यांना सान्त्वना देत अत्यंत अद्भुत गोष्ट सांगितली - राजन्‌ ! तू प्रसन्नतापूर्वक येथे राहाणे स्वीकार कर. कर्दमांच्या महाबली पुत्रा ! तूं संताप करता कामा नये. जेव्हा तू एक वर्षपर्यंत येथे निवास करशील तेव्हा मी तुझे हित साधन करीन. ॥१९-२०॥
|
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा बुधस्याक्लिष्टकर्मणः ।
वासाय विदधे बुद्धिं यदुक्तं ब्रह्मवादिना ॥ २१ ॥
|
पुण्यकर्मा बुधाचे हे वचन ऐकून त्या ब्रह्मवादी महात्म्याच्या कथनानुसार राजाने तेथेच राहाण्याचा निश्चय केला. ॥२१॥
|
मासं स स्त्री तदा भूत्वा रमयत्यनिशं शुदा ।
मासं पुरुषभावेन धर्मबुद्धिं चकार सः ॥ २२ ॥
|
ते एक मासपर्यंत स्त्री होऊन निरंतर बुधासह रमण करीत आणि नंतर एक मासपर्यंत पुरुष होऊन धर्मानुष्ठानात मन लावीत असत. ॥२२॥
|
ततः सा नवमे मासि इला सोमसुतात्सुतम् ।
जनयामास सुश्रोणी पुरूरवसमूर्जितम् ॥ २३ ॥
|
त्यानंतर नवव्या महिन्यात सुंदरी इलेने सोमपुत्र बुधापासून एका पुत्रास जन्म दिला; जो अत्यंत तेजस्वी आणि बलवान्‌ होता. त्याचे नाव होते पुरूखा. ॥२३॥
|
जातमात्रं तु सुश्रोणी पितुर्हस्ते न्यवेशयत् ।
बुधस्य समवर्णं च इला पुत्रं महाबलम् ॥ २४ ॥
|
तिच्या त्या महाबली पुत्राची अंगकांती बुधासमान होती. जन्म होताच तो उपनयन योग्य वयाचा बालक झाला, म्हणून सुंदरी इलाने त्याला पित्याच्या हाती सोपवून दिले. ॥२४॥
|
बुधस्तु पुरुषीभूतं स वै संवत्सरान्तरम् ।
कथाभी रमयामास धर्मयुक्ताभिरात्मवान् ॥ २५ ॥
|
वर्ष पुरे होण्यास जितके महिने बाकी होते त्या समयापर्यंत जेव्हा जेव्हा राजा पुरुष होत असत तेव्हा तेव्हा मनाला अधीन ठेवणारे बुध धर्मयुक्त कथांच्या द्वारा त्यांचे मनोरंजन करीत होते. ॥२५॥
|
इत्यार्षे श्रीमद् रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमद् उत्तरकाण्डे एकोननवतितमः सर्गः ॥ ८९ ॥
|
याप्रकारे श्रीवाल्मीकिनिर्मित आर्षरामायण आदिकाव्यांतील उत्तरकाण्डाचा एकोणनव्वदावा सर्ग पूरा झाला. ॥८९॥
|
|
