श्री गणेशाय नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥
धन्य धन्य तुम्ही संतसज्जन ॥ राममहिमार्णवीचें मीन ॥
त्यांतील अनुभवमुक्तें पूर्ण ॥ दृश्यमान सर्व तुम्ही ॥१॥
राजभांडारींचीं रत्‍नें बहुत ॥ तीं भांडारीयासी ठाउकी समस्त ॥
कीं मित्रप्रभेचा अंत अद्‌भुत ॥ अरुण एक जाणे पै ॥२॥
कीं पृथ्वीचें किती वजन ॥ हें भोगींद्र जाणे संपूर्ण ॥
कीं आकाशाचें थोरपण ॥ एक प्रभंजन जाणतसे ॥३॥
कवीची पद्यरचना किती ॥ हें एक जाणे सरस्वती ॥
चंद्रामृत वानिजे बहुतीं ॥ परी महिमा जाणती चकोर ॥४॥
कीं प्रेमळ कळा गोड बहुत ॥ हें एक जाणती भोळे भक्त ॥
कीं श्रीरामकथेचा प्रांत ॥ वाल्मीक मुनि जाणतसे ॥५॥
रामनामाचा महिमा अद्‌भुत ॥ एक जाणे कैलासनाथ ॥
कीं चरणरजाचा प्रताप बहुत ॥ विरिंचितनया जाणे पैं ॥६॥
म्हणोन कथा हे गोड बहुत ॥ एथींचा सुरस सेविती संत ॥
असो सप्तध्यायीं गत कथार्थ ॥ राम मिथिलेसमीप राहिला ॥७॥
देशोदेशींचे जे कां नृप ॥ त्यांसी मूळ धाडी मिथिलाधिप ॥
पृतनेसहित अमूप ॥ राजे लवलाहीं पातले ॥८॥
मूळ धाडिलें दशरथा ॥ परी तो न येचि सर्वथा ॥
कौशिक घेऊन गेला रघुनाथा ॥ वियोगव्यथा थोर त्यासी ॥९॥
माझे कुमर दोघेजण ॥ कौशिक गेला असे घेऊन ॥
माझिया श्रीरामाचें वदन ॥ कैं मी देखेन पूढती ॥१०॥
या वियोगानळेंकरून ॥ श्रावणावरी आहाळे रात्रंदिन ॥
मिथिलेसी न यावया पूर्ण ॥ हेंचि कारण जाणिजे ॥११॥
इकडे ऋषीसहित कौशिक ॥ आला ऐकोन राव जनक ॥
नगराबाहेर तात्काळिक ॥ सामोरा आला समारंभें ॥१२॥
मूर्तिमंत सूर्यनारायण ॥ ऐसा एक एक दिव्य ब्राह्मण ॥
देखतां जनकें लोटांगण ॥ समस्तांसी घातलें ॥१३॥
जनक म्हणे भाग्य अद्‌भुत ॥ जैं घरा आला साधुसंत ॥
आजि मी जाहलों पुनीत ॥ पूर्वपुण्य फळासी आलें ॥१४॥
नृप सादर पाहे विलोकून ॥ म्हणे श्यामसुंदर दोघेजण ॥
कौशिका हे कोणाचे कोण ॥ सुकुमार सगुण आणिले ॥१५॥
कीं शशी आणि चंडकिरण ॥ कीं वाचस्पति आणि सहस्रनयन ॥
कीं रमापति उमापति दोघेजण ॥ सुवेष धरोनि पातले ॥१६॥
वाटे यांचिया स्वरूपावरून ॥ कोट्यानकोटी मीनकेतन ॥
टाकावे कुरवंडी करून ॥ पाहतां मन उन्मन होय ॥१७॥
जनकासी म्हणे विश्वामित्र हे राया दशरथाचे पुत्र ॥
यांचें वर्णावया चरित्र ॥ सहस्रवक्रा शक्ति नोहे ॥१८॥
येणें मार्गीं ताटिका वधून ॥ सिद्धीस पावविला माझा यज्ञ ॥
वीस कोटी पिशिताशन ॥ सुबाहुसहित मारिले ॥१९॥
मार्गी चरणरजेकरूनी ॥ उद्धरिली सरसिजोद्‌भवनंदिनी ॥
हरकोदंड पहावें नयनीं ॥ म्हणोनि येथें पातले ॥२०॥
साक्षात् शेषनारायण ॥ राया तुवां न करितां प्रयत्‍न ॥
घरा आले मूळेंविण ॥ सभाग्य पूर्ण तूं एक ॥२१॥
अपचितां जैसा निधि भेटला ॥ चिंतामणि येऊन पुढें पडला ॥
कीं कल्पद्रुम स्वयें आला ॥ गृह शोधित दुर्बळाचें ॥२२॥
कीं निद्रिस्थाचे मुखांत ॥ अकज्ञमरत पडलें अमृत ॥
कीं क्षुधितापुढें धांवत ॥ क्षीरसिंधु पातला ॥२३॥
कीं शास्त्राभ्यासावांचून ॥ भाग्यें जाहलें अपरोक्षज्ञान ॥
कीं मृत्तिका खणितां निधान ॥ अकस्मात लागलें ॥२४॥
जैं भाग्योदयें होय नृपति ॥ तरी घरींच्या दासी सिद्धी होती ॥
कल्पिलें फळ तात्काळ देती ॥ आंगणींचे वृक्ष जे कां ॥२५॥
हातीं कांचमणि धरितां ॥ तो चिंतामणि होय तत्त्वतां ॥
तृणगृहें क्षण न लागतां ॥ सुवर्णमंदिरें पैं होती ॥२६॥
खडाणा गाई दुभती ॥ वैरी तोचि मित्र होती ॥
विशेष प्रकाशे निजममि ॥ राजे पूजिती येऊनि घरा ॥२७॥
समयोचित होय स्फूर्ति ॥ दिगंतरा जाय किर्ति ॥
पदोपदीं निश्चितीं ॥ यश जोडे तयांतें ॥२८॥
असो जनकासी म्हणे विश्वामित्र ॥ तुझा आजि उदय पावला भाग्यमित्र ॥
घरासी आला स्मरारिमित्र ॥ सकल अमित्रां त्रासक जो ॥२९॥
जनकें करून बहुत आदर ॥ विश्वामित्र श्रीराम सौमित्र ॥
निजसभेसी आणोनि सत्वर ॥ मान देऊनि बैसविले ॥३०॥
देशोदेशींचे नृपति ॥ राम पाहोनि आश्चर्य करिती ॥
सीता द्यावी हो याप्रति ॥ नोवरा रघुपति साजिरा ॥३१॥
एक म्हणती स्वयंवरीं केला पण ॥ भार्गवचापासी चढवावा गुण ॥
हें कार्य परम कठीण ॥ रामास केंवि आकळे ॥३२॥
मनांत म्हणे जनक नृपवर ॥ जरी जांवयी होईल रघुवीर ॥
तरी माझ्या भाग्यास नाहीं पार ॥ परी पण दुर्धर पुढें असे ॥३३॥
तंव तया मंडपांगणीं ॥ परम चतुर चपळ करिणी ॥
वरी दिव्य चंवरडोल जडितरत्‍नीं ॥ झळकतसे अत्यंत ॥३४॥
त्यामाजी बैसली जनकबाळा ॥ हातीं घेऊनियां दिव्यमाळा ॥
विलोकित सकळ भूपाळां ॥ ऋषिवृंदांसहित पैं ॥३५॥
जवळी सखिया सकळ असती ॥ श्वेत चामरें वरी ढाळिती ॥
एक क्षणांक्षणां शृंगार सांवरिती ॥ विडे देती एक तेथें ॥३६॥
जे त्रिभुवनपतीची मुख्य राणी ॥ आदिमाया प्रणवरूपिणी ॥
जे इच्छामात्रेंकरूनि ॥ ब्रह्मांड हें घडी मोडी ॥३७॥
ब्रह्मादिक बाळें आज्ञेंत ॥ आपले निजगर्भीं पाळित ॥
तिचें स्वरूप लावण्य अद्‌भुत ॥ कवणालागीं न वर्णवे ॥३८॥
अनंतशक्ति कर जोडोन ॥ जी पुढें ठाकती येऊन ॥
जिनें आदिपुरुषा जागा करून ॥ सगुणत्वासी आणिला ॥३९॥
या ब्रह्मांडमंडपामाझारी ॥ जनकात्मजेऐशी सुंदरी ॥
उपमा द्यावया दुसरी ॥ कोणे अवतारीं नसेचि ॥४०॥
जैसें जांबूनदसुवर्ण तप्त ॥ तैसें सर्वांग दिव्य विराजित ॥
आकर्ण नेत्र विकासित ॥ मुखमृगांक न वर्णवेचि ॥४१॥
मुखीं झळकती दंतपंक्ति ॥ बोलतां जिकडे पडे दीप्ति ॥
पाषाण ते पद्मराग होती ॥ वाटे रत्‍नें विखुरती बोलतां ॥४२॥
जानकीचे आंगींचा सुवास ॥ भेदोन जाय महदाकाश ॥
जिणें भुलविला आदिपुरुष ॥ आपुल्या स्वरूपविलासें ॥४३॥
पाय ठेवितां धरणीं ॥ पदमुद्रा उमटती जे स्थानीं ॥
तेथें वसंत येऊनि ॥ लोळत भुलोनि सुवासा ॥४४॥
चंद्रसूर्याच्या गाळिल्या ज्योती ॥ तैशीं कर्णपुष्पें अत्यंत झळकती ॥
कर्णीं मुक्तघोस ढाळ देती ॥ कृत्तिकापुंज जैसे कां ॥४५॥
आकर्णपर्यंत विशाळ नयन ॥ माजी विलसे सोगियाचें अंजन ॥
कपाळीं मृगमद रेखिला पूर्ण ॥ वरी बिजवरा झळकतसे ॥४६॥
शीत दाहकत्व सांडोनि ॥ शशांक आणि वासरमणि ॥
सुदा विलसती दोनि ॥ मुक्ताजाळीं गगनीं भगणें जैशीं ॥४७॥
विद्युत्प्राय दिव्यांबर ॥ मुक्तलग चोळी शोभे विचित्र ॥
वरी एकावळी मुक्ताहार ॥ पदकीं अपार तेज फांके ॥४८॥
दशांगुळीं मुद्रिका यंत्राकार ॥ वज्रचुडेमंडित कर ॥
कटिकांचीवरी हिरे थोर ॥ जैसे दिनकर जडियेले ॥४९॥
वांकी नेपुरें दिव्य चरणीं ॥ रुणझुणती चालतां धरणीं ॥
जिचिया स्वरूपावरूनी ॥ कोटी अनंग ओंवाळिजे ॥५०॥
असो ऐशी ते चित्कळा ॥ सुकळ सभा विलोकी डोळां ॥
तो ऋषिपंक्तिमाजी घनसांवळा ॥ परब्रह्मपुतळा देखिला ॥५१॥
विजयनामें सखीप्रति ॥ सीता म्हणे पाहें ऋषिपंक्ति ॥
त्यांमाजी विलसे जी मूर्ति ॥ माझी प्रिति जडली तेथें ॥५२॥
घनश्याम सुंदर रूपडें ॥ देखतां कामाची मुरकुंडी पडे ॥
सखे मज वर जरी ऐसा जोडे ॥ तरीच धन्य मी संसारीं ॥५३॥
बहुत जन्मपर्यंत ॥ तप केलें असेल जरी अत्यंत ॥
तरीच हा मज होईल कांत ॥ विजये निश्चित जाणपां ॥५४॥
नवस करूं कवणाप्रति ॥ कोणती पावेल मज शक्ति ॥
रघुवीर जरी जोडेल पति ॥ तरी त्रिजगतीं धन्य मी ॥५५॥
राजीवनेत्र घनसांवळा ॥ स्वरूपठसा सर्वांत आगळा ॥
आपले हातीं यासी घालीन माळा ॥ मग तो सोहळा न वर्णवे ॥५६॥
तों विश्वामित्र म्हणे जनकाप्रति ॥ आतां कोदंड आणावें शीघ्रगती ॥म
िळाले येथें सर्व नृपती ॥ जे कां पुरुषार्थीं थोर थोर ॥५७॥
अष्टचक्रशकट प्रचंड ॥ त्यावरी ठेविलें चंडकोदंड ॥
सहस्रवीरांचे दोर्दंड ॥ ओढितां भागले न ढळेचि ॥५८॥
मग गजभार लाविले ॥ रंगमंडपीं ओढून आणिलें ॥
देखतां सर्व राजे दचकले ॥ म्हणती हे नुचले कोणाशीं ॥५९॥
एक म्हणती हें शिवचाप ॥ उचलील ऐसा न दिसे भूप ॥
एकास सुटला चळकंप ॥ गेला बळदर्प गळोनियां ॥६०॥
एक महावीर बोलत ॥ आम्ही कौतुक पाहों आलों येथ ॥
एक म्हणती जनकाचा स्नेह बहुत ॥ म्हणोनि भेटीस पातलों ॥६१॥
जनक सांगे सकळांतें ॥ हें विरूपाक्षें घेऊन स्वहतें ॥
शिक्षा लाविली दक्षातें ॥ सहस्रक्षातें नुचले हें ॥६२॥
ऐसिया चापासी उचलोन ॥ जो राजेंद्र वाहील गुण ॥
त्यासी हे जनकी गुणनिधान ॥ माळ घालील स्वहस्तें ॥६३॥
तटस्थ पाहती सकळ वीर ॥ कोणी न देती प्रत्त्युतर ॥
कोणी सांवरोनियां धीर ॥ चाप उचलूं भाविती ॥६४॥
तों मूळ न पाठवितां रावण ॥ प्रधानासहित आला धांवोन ॥
सभा गजबजली संपूर्ण ॥ म्हणती विघ्न आलें हें ॥६५॥
आतां गति येथें नव्हे बरी ॥ बळेंचि उचलोन नेईल नोवरी ॥
कोणी म्हणती क्षणाभीतरीं ॥ चंडीशचाप चढवील हा ॥६६॥
जनकासी म्हणे रावण ॥ तुवां धनुष्याचा केला पण ॥
तरी क्षणमात्रें तें मोडून ॥ कुटके करीन येथेंचि ॥६७॥
म्यां हालविला कैलास ॥ बंदीं घातले त्रिदश ॥
ऐरावतासमवेत देवेश ॥ समरभूमीस उलथिला ॥६८॥
तो मी रावण प्रतापशूर ॥ चाप लावाया काय उशीर ॥
उपटोनियां मेरुमांदार ॥ कंदुका ऐसे उडवीन ॥६९॥
पृथ्वी उचलोनि अकस्मात ॥ घालूं शकें मी समुद्रांत ॥
कीं घटोद्‌भवासारिखा सरितानाथ ॥ क्षणमात्रें शोषीन मी ॥७०॥
तरी आतां हेंचि प्रतिज्ञा पाहीं ॥ हें चाप मोडूनि लवलाहीं ॥
होईन जनकाचा जावई ॥ सकळ रायां देखतां ॥७१॥
बसनें भूषणें सांवरून ॥ चापाकडे चालिला रावण ॥
गजगजिले जानकीचें मन अति उदिग्न जाहली ॥७२॥
म्हणे आपर्णापति त्रिनयना ॥ त्रिपुरांतका मदन दहना ॥
तुझें चाप नुचले रावणा ॥ गजास्थ जनका ऐसें करी ॥७३॥
या दुर्जनाचे तोंड काळें ॥ सदाशिवा करी शीघ्र वहिलें ॥
महा दैवतें प्रचंड सबळें ॥ या धनुष्यावरी बैसवी ॥७४॥
अहो अंबे मूळपीठ निवासिनी ॥ मंगळ कारके आदि जननी ॥
या रावणाच्या शक्ती हिरुनी ॥ नेई मृडानी सत्वर ॥७५॥
ऐसें जानकीनें प्राथिलें ॥ तो दैवतें धांविन्नलीं सकळे ॥
गुप्तरूपें शीघ्र काळैं ॥ येऊन बैसली चापावरी ॥७६॥
नवकोटी कात्यायनी ॥ चौसष्ट कोटी योगिनी ॥
यां सहित कालिका येउनी ॥ धनुष्यावरी बैसत ॥७७॥
धनुष्य उचलूं गेला दशवक्त्र ॥ तंव ते न ढळेचि अणुमात्र ॥
बळें लाविले वीसही कर ॥ जाहलें शरीर निस्तेज पै ॥७८॥
द्विपपंक्तीनें अधर प्रांत ॥ शक्रारि जनक बळेंरगडित ॥
चा उभें करितां त्वरित ॥ जाहलें विपरीत तेधवां ॥७९॥
जैसा महाद्रुय उन्मळे ॥ तैसें शिवचाप कलथलें ॥
रावण उताणा पडे ते वेळे ॥ हलकल्लोळ मांडला ॥८०॥
जैसा पूर्वीं गयासुर दैत्य ॥ त्यावरी ठेविला पर्वत ॥
तैसाचि पडला लंकानाथ ॥ धनुष्य अद्‌भुत उरावरी ॥८१॥
रावण पडतां भूतळीं ॥ सभेवरी उसळली धुळी ॥
दाही मुरवीं मृत्तिका पडली ॥ आनंदली जानकी ॥८२॥
दाही मुखीं रुधिर वाहत ॥ कासावीस जाहला बहुत ॥
म्हणे धांवा धांवा समस्त ॥ धनुष्य त्वरित काढा हें ॥८३॥
रावण म्हणे जनकाप्रती ॥ माझे प्राण चालिले निश्चितीं ॥
परी इंद्रजित कुंभकर्ण असती ॥ तुज निर्दाळिती सहमुळीं ॥८४॥
गजबजली सभा समस्त ॥ म्हणती कोण बळिवंत ॥
हें चाप उचलील उद्‌भुत ॥ महा अनर्थ ओढवला ॥८५॥
घाबरा झाला मिथुळेश्वर ॥ म्हणे पृथ्वी झाली निर्वीर ॥
क्षेत्री भार्गवें आटिले समग्र ॥ त्रिसप्त वेळां हिंडोनि ॥८६॥
या सभेमाजीं बळिवंत ॥ कोणी क्षेत्री नाहीं रणपंडित ॥
कौशिकें ऐसी ऐकतां माता खुणावित श्रीरामचंद्रा ॥८७॥
जैसा निद्रिस्त सिंह जागा केला ॥ कीं याज्ञिकें जात वेद फुंकिला ॥
तैसा विश्वामित्रें ते वेळां ॥ खुणाविला रघुवीर ॥८८॥
म्हणे नरवीर पंचानना ॥ त्रिभुवन वंद्या राजवनयना ॥
पुराण पुरुषा रघुनंदना ॥ अरि मर्दना ऊठ वेगीं ॥८९॥
कमलोद्‌भव जनका उदारा ॥ ताटिकांतका अहल्योध्दारा ॥
मख पाळका समर धीरा ॥ असुर संहारका ऊठ वेगी ॥९०॥
जैशी निशा संपतां तत्काळ ॥ उदयाद्रिवरी ये रविमंडळ ॥
तैसा राम तमालनीळ ॥ उठून उभा ठाकला ॥९१॥
कीं महायाग होतां पूर्णाहुती ॥ तत्काळे प्रकटे आराध्य मूर्ती ॥
तैसा उभा ठाकला रघुपती ॥ राजे पाहती टकमकां ॥९२॥
कीं प्रल्हादा कारणें झडकरी ॥ स्तंभांतूनि प्रकटे नरहरी ॥
कीं वेदांत ज्ञान होतां अंतरीं ॥ निजबोध जेवीं प्रकटे ॥९३॥
वंदोनियां गुरुचरणां ॥ सवेंचि नमिलें सकळ ब्राह्मणां ॥
पूर्ण ब्रह्मानंद रामराणा ॥ वेद पुराणां वंद्य जो ॥९४॥
श्रीराम विरक्त ब्रह्मचारी ॥ हे रमा आपणाविण कोण नवरी ॥
या लागीं शरशुवीर विहारी ॥ उठता जाहला तेधवां ॥९५॥
सभेस बैसले नृपवर ॥ केले नानापरींचें शृंगार ॥
परी सर्वांत श्रेष्ठ श्रीरामचंद्र ॥ रोहिणीवर भगणांत जैसा ॥९६॥
कीं शास्त्रांमाजी वेदांत ॥ कीं निर्जरांमाजी शचीनाथ ॥
तैसा श्रीराम समर्थ ॥ सभेत मुख्य विराजे ॥९७॥
उठिला देखोनि श्रीरामचंद्र ॥ उचंबळला सीचे चा सुख समुद्र ॥
नव मेघ रंग रघुवीर ॥ रंग मंडपा प्रति आला ॥९८॥
कोटि अनंग ओवाळून ॥ टाकावे ज्याच्या नखावरून ॥
जो अरिचक्रवारण पंचानन ॥ जात लक्षून धनुष्यातें ॥९९॥
देखतां राम सुकुमार ॥ घाबरलें सीतेचें अंतर ॥
म्हणे कोमळगात्र रघुवीर ॥ प्रचंड थोर धनुष्य हें ॥१००॥
कूर्मपृष्ठी जैसा कठोर ॥ तैसें हें कोदंड प्रचंड थोर ॥
दशरथकुमार सुकुमार ॥ कैसें उचलेल तयातें ॥१॥
मदनदहनाचें धनुष्य थोर ॥ रघुनाथमूर्ति मदनमनोहर ॥
अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुझा ॥२॥
घनश्यामकोमळगात्र ॥ राजकुमार राजीवनेत्र ॥
अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुझा ॥३॥
बळहत केला दशकंधर ॥ परम कोमल रघुपतीचे कर ॥
अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुझा ॥४॥
वाटे खुपती कोमळ कर ॥ ऐसी रामतनु सुकुमार ॥
अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुझा ॥५॥
मज न गमेचि दुसरा वर ॥ तुज सत्य करणें पण साचार ॥
अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुजा ॥६॥
चंडीशकोदंड प्रचंड थोर ॥ लघुआकृति राम निर्विकार ॥
अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुजा ॥७॥
श्रीरामावांचून इतर ॥ पुरुष तुजसमान साचार ॥
अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुझा ॥८॥
दुजा वरावया येतां वर ॥ देह त्यागीन हा निर्धार ॥
अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुझा ॥९॥
सीता विजयेसी म्हणे अवधारीं ॥ बाप नव्हे हा वाटतो वैरी ॥
हा पण त्यजोनि निर्धारीं ॥ रामासी मज अर्पीना ॥११०॥
ऐसें सीतेचें अंतर ॥ जाणोनियां जगदोद्धार ॥
दंड पिटोनि प्रचंड थोर ॥ कोदंडासमीप पातला ॥११॥
दशरथ महाराज दिग्गज ॥ त्याचा छावा रघुराज ॥
धनुष्यइक्षु देखोनि सहज ॥ परम चपळ धांविन्नला ॥१२॥
श्रीरामसव्यबाहु प्रचंड ॥ हाचि वरी केला शुंडादंड ॥
भवधनुष्यइक्षु द्विखंड ॥ करील आतां निर्धारें ॥१३॥
दशकंधर हें पद्मकानन ॥ वीस हस्त द्विपंचवदन ॥
तीस कमळें हीच पूर्ण ॥ कोदंड जाण इक्षु तेथें ॥१४॥
पद्मवनीं गज निघे लवलाहीं ॥ मग त्यासी कमळांची गणना काई ॥
तैशीं दशमुखाचीं हस्तकमळें पाहीं ॥ तुडवीत आला रघुवीर ॥१५॥
तटस्थ पाहती सकळ जन ॥ म्हणती विजयी हो कां रघुनंदन ॥
सीतानवरी हे सगुण ॥ यासीच घालो निजमाळा ॥१६॥
आनंदमय सकळ ब्राह्मण ॥ चिंतिती रामासी जयकल्याण ॥
म्हणती हें भवचाप मोडून ॥ टाको रघुवीर सत्वर ॥१७॥
एक म्हणती राम सुकुमार ॥ नीलपंकजतनु वय किशोर ॥
भवकोदंड प्रचंड थोर ॥ उचलेल कैसें रामातें ॥१८॥
एक म्हणती चिमणें रामाचें ठाण ॥ एक म्हणती सिंह दिसतो लहान ॥
परी पर्वताकार गज विदारून ॥ न लागतां क्षण टाकितो ॥१९॥
घटोद्‌भव लहान दिसत ॥ परी क्षणें प्राशिला सरितानाथ ॥
गगनीं सविता लघु भासत ॥ परी प्रभा अद्‌भुत न वर्णवे ॥१२०॥
असो ते वेळे रघुवीर ॥ विद्युत्प्राय उत्तरीय चीर ॥
तें सरसावोनि सत्वर ॥ कटिकप्रदेशीं वेष्टिलें ॥२१॥
माथां जडित मुकुट झळकत ॥ आकर्णनेत्र आरक्त रेखांकित ॥
मस्तकीचें केश नाभीपर्यंत ॥ दोहोकडोनि उतरले ॥२२॥
किशोर सुकुमार भूषण ॥ अलकसुवासें भरलें गगन ॥
त्या सुवासासी वेधून ॥ मिलिंदचक्र भ्रमतसे ॥२३॥
श्रीरामतनूचा सुवास पूर्ण ॥ जात सप्तावरण भेदून ॥
असों तें शिवधनुष्य रघुनंदन ॥ करें करोनियां स्पर्शीत ॥२४॥
नीलवर्ण कुंतल ते अवसरीं ॥ पडले दशकंठाचे हृदयावरी ॥
विषयकंठवंद्य ते अवसरीं ॥ सांवरोनि मागें टाकित ॥२५॥
शिवधनुष्यासीं घंटा सतेज ॥ वरी विद्युत्प्राय झळके ध्वज ॥
त्सासमवेत रघुराज ॥ उचलिता जाहला ते काळीं ॥२६॥
गज शुंडेनें आक्रमी इक्षुदंड ॥ तैसें रामें आकर्षिलें कोदंड ॥
पराक्रम परम प्रचंड ॥ दशमुंड विलोकीतसे ॥२७॥
परम म्लान द्विपंचवदन ॥ दृष्टीं देखोनि गाधिनंदन ॥
म्हणे नरवीरश्रेष्ठा वेगेंकरून ॥ संशय हरणे सर्वांचा ॥२८॥
जनक म्हणे कौशिक मुनी ॥ ज्या चापें दशकंठ घोळिला धरणीं ॥
तें धनुष्य रामाचेनी ॥ कैसें उचलेल नेणवे ॥२९॥
जनकासी म्हणे ऋषि कौशिक ॥ श्रीराम हा वैकुंठ नायक ॥
अद्‌भुत करील कौतुक ॥ पाहें नावेक उगाचि ॥१३०॥
इकडे रामें धनुष्य उचलून ॥ क्षण न लागता वाहिला गुण ॥
ओढी ओढिली आकर्ण सुहास्य वदनें तेधवां ॥३१॥
श्रीरामाचें बळ प्रचंड ॥ ओढीस न पुरेचि भव कोदंड ॥
तडाडिलें तेणें ब्रह्मांड ॥ चाप कर करिलें तेधवां ॥३२॥
मुष्टीमाजीं तडाडित ॥ जैशा सहस्र चपळा कडकडित ॥
विधि आणि वृत्रारि हडबडित ॥ वाटे कल्पांत जाहला ॥३३॥
उर्वी मंडळ डळमळित ॥ भोगींद्र मान सरसावित ॥
दंतबळें उचलोनि देत ॥ आदिवराह पाताळीं ॥३४॥
सभा सकळ मुर्च्छित जाहली ॥ महावीरांची शस्त्रें गळालीं ॥
राजे भाविती उर्वी चालिली ॥ रसातळा आजीच ॥३५॥
रामें चाप केलें द्विखंड ॥ प्रतापें भरलें ब्रह्मांड ॥
पुष्प संभार उदंड ॥ वृंदारक वर्षती ॥३६॥
सभा सकळ मुर्च्छित जाहली ॥ परी एक चौघे सावध पाहत ॥
जनक आणि गाधिसुत ॥ सीता सौमित्र चौघेंही ॥३७॥
असो भवकोदंड मोडोनी ॥ द्विखंड रामें टाकिली धरणीं ॥
रावण उठोन ते क्षणीं ॥ अधोवदनें चालिला ॥३८॥
सभेस मारावया आणिती तस्कर ॥ तैसा म्लान दिसे दशवक्त्र ॥
कीं रणीं अवेश आलिया महावीर ॥ त्याचा मुखचंद्र उतरे जेवीं ॥३९॥
कीं दिव्य देतां खोटा होत ॥ मग तो मुख नदाखवती लोकांत ॥
तैसा प्रधानेंसी लंकानाथ ॥ गेला त्वरित स्वस्थाना ॥१४०॥
पुण्य सरतां स्वर्गींहूनि खचला ॥ कीं याज्ञिकें अंत्यज बाहेर घातला ॥
कीं द्विज याती भ्रष्ट जाहला ॥ तो जेवीं दवडिला पंडितीं ॥४१॥
याची प्रकारें सभेंतूनी ॥ रावण गेला उठोनी ॥
जैसा केसरीच्या कवेंतूनी ॥ जंबूक सुटला पूर्व भाग्यें ॥४२॥
असो इकडे विजयी रघुनंदन ॥ जैसा निरभ्र नभीं चंड किरण ॥
सुकुमार नव घन तनु सगुण ॥ भक्तजन पाहती ॥४३॥
सर्वांचे नयनीं अश्रुपात ॥ ऋषि चक्र सद्‌गदित ॥
हा कोमल गात्र रघुनाथ ॥ कठीण चाप केवी भंगिलें ॥४४॥
श्रीराम सौकुमार्याची राशी ॥ विश्वामित्रें धांवोनि वेगेंसी ॥
रघुवीर आलिंगला मानसीं ॥ प्रेमपूर न आवरे ॥४५॥
म्हणे आदिपुरुषा पूर्णब्रह्मा ॥ स्मरारि मित्रा आत्मयारामा ॥
भक्तकाम कल्पद्रुमा ॥ अद्‌भुत लीला दाविली ॥४६॥
तुझ्या करणी वरूनि लावण्य खाणी ॥ ओंवाळावी वाटे समग्र धरणी ॥
आणि या जीवाची कुरवंडी करोनी ॥ तुज वरोनि सांडावी ॥४७॥
इतुक्यांत करिणी वरोन लावण्य खाणी ॥ खालीं उतरोनि तेच क्षणीं ॥
माळ घेऊन नंदिनी ॥ हंस गमनी चमकत ॥४८॥
मेदिनी म्हणे मी धन्य ॥ माझी कन्या वरील रघुनंदन ॥
श्रीराम जामात सगुण ॥ मन मोहन जगद्वंद्य ॥४९॥
श्रीराम जगाचा जनिता ॥ जानकी सहजचि जगन्माता ॥
तारावयासी निज भक्तां ॥ आली उभयतां रूपासी ॥१५०॥
श्रीराम सच्चिदानंद घन तनु ॥ जो पुराण पुरुष पुरातनु ॥
जो पूर्णावतारी पूर्णब्रह्म धनु ॥ सकळ तनूंचा साक्षी पैं ॥५१॥
आदि मध्य जो अंती ॥ परी हाचि एक सीतेचा पती ॥
तुच्छ करून सकळ नृपती ॥ वरी रघुपती प्रियकर ॥५२॥
हंस गती जानकी चालत ॥ पद भूषणें मधुर गर्जत ॥
गळां माळ घालूनि त्वरित ॥ मस्तक चरणीं ठेविला ॥५३॥
गळां घालतांचि माळ ॥ जाहला स्वानंदाचा सुकाळ ॥
वाद्यें वाजों लागलीं तुंबळ ॥ नांदें निराळ दुमदुमिलें ॥५४॥
संतोषला मिथुळेश्वर ॥ म्हणे माझे भाग्यास नाहीं पार ॥
जांवई जाहला रघुवीर ॥ भुवन सुंदर मेघश्याम ॥५५॥
जनकें आणि विश्वामित्रें ॥ लिहीलीं अयोध्येसी दिव्य पत्रें ॥
घेऊनियां दूत त्वरें ॥ अयोध्येसी पातले ॥५६॥
कुंकुममंडित पत्रें ॥ लिहिलीं होती विश्वामित्रें ॥
ती उचलोनी अजराजपुत्रें ॥ वसिष्ठाकरीं दीधलीं ॥५७॥
दोहींतील एकचि अभिप्राय ॥ गूढ परम लिहिलें चातुर्य ॥
त्याचा अर्थ करोनि ऋषिवर्य ॥ ब्रह्मकुमर सांगतसे ॥५८॥
हिमनगजामातसायकासन ॥ भंगूनि विजयी झाला बाण ॥
तेव्हां थरथरिला पूर्ण ॥ आनंदघन रथस्वामी ॥५९॥
गुणें केली बहुत स्तुति ॥ आनंदें यश वर्णी सारथी ॥
जोंवरी रथचक्रे असती ॥ वोहोरें नांदोत तोंवरी ॥१६०॥
रथगर्भीं होतें जें निधान ॥ तेणें बाणप्रताप देखोन ॥
ऐक्य झालें चरणीं येऊन ॥ तुम्हीं त्वरेंकरून येईंजे ॥६१॥
अर्थ सांगे वसिष्ठमुनि ॥ साक्ष श्र्लोक असे महिम्नीं ॥
त्रिपुरवधीं जेव्हां शूलपाणि ॥ बाण चक्रपाणि जाहला ॥६२॥
पृथ्वीचा केला तेव्हां रथ ॥ चंद्रमित्र चाकें अद्‌भुत ॥
कनकाद्रि धनुष्य होत ॥ गुण तेथें फणींद्र पैं ॥६३॥
सारथि झाला कमलासन ॥ जानकी रथगर्भींचें रत्‍न ॥
बाण तोचि हा रघुनंदन ॥ शिव धनुष्य जेणें भंगिलें ॥६४॥
ऐसा अर्थ सांगे ब्रह्मसुत ॥ आनंदला राजा दशरथ ॥
दळभारें सिद्ध होत ॥ धाव देत निशाणीं ॥६५॥
सोळा पद्में दळभार ॥ चतुरंग दळ निघे निघे सत्वर ॥
सुमंतादि प्रधान राजकुमार ॥ भरतशत्रुघ्न निघाले ॥६६॥
कौसल्या सुमित्रा कैकयी राणी ॥ निघाल्या आरूढोनि सुखासनीं ॥
दूत वेत्रकनकपाणीं ॥ सहस्रावधि धांवती पुढें ॥६७॥
सप्तशतें दशरथाच्या युवती ॥ त्याही रामलग्ना पाहों येती ॥
सुखासनीं बैसोनि जाती ॥ अनुक्रमें करूनियां ॥६८॥
प्रजालोक निघाले समस्त ॥ निजरथीं बैसे दशरथ ॥
लक्षोनियां मिथिलापंथ ॥ परम वेगें चालिले ॥६९॥
पृथ्वीपति राजा दशरथ ॥ मस्तकीं आतपत्रें विराजित ॥
मित्रपत्रें परत शोभत ॥ दोहीं भागीं समसमान ॥१७०॥
मृगांकवर्ण चामरें ॥ एकावरी विराजती तुंगारपत्रें ॥
एक उडविती लघु चिरें ॥ दोहींकडे श्वेतवर्ण ॥७१॥
मकरबिरुदें पुढें चालती ॥ नभचुंबित ध्वज विराजती ॥
वाद्यगजरें करून क्षिती ॥ दुमदुमिली तेधवां ॥७२॥
पुढें शमदमांचे पायभार ॥ मागें सद्विवेकाचे तुरंग अपार ॥
त्यापाठीं निजबोधाचे कुंजर ॥ किंकाटती रामनामें ॥७३॥
निजानुभवाचे दिव्य रथ ॥ त्यावरी आरूढले वऱ्हाडी समस्त ॥
वारू तेचि चारी पुरुषार्थ ॥ समानगती धांवती ॥७४॥
जागृती प्रथम पेणें सत्य ॥ स्थूळ परग्राम अद्‌भुत ॥
तेथें न राहे दशरथ ॥ चित्तीं रघुनाथ भरला असे ॥७५॥
पुढें स्वप्नावस्था सूक्ष्मनगर ॥ तेथें न राहे अजराजकुमर ॥
म्हणे जवळी करावा रघुवीर ॥ आडवस्ति करूं नका ॥७६॥
पुढें सुषुप्ति अवस्था कारणपूर ॥ सदा ओस आणि अंधकार ॥
रामउपासक वऱ्हाडी थोर ॥ जाती सत्वर पुढेंचि ॥७७॥
मिथिलेबाहेर उपवन ॥ तुर्या अवस्था दिव्यज्ञान ॥
पुढें रघुनाथप्राप्तीचें चिन्ह ॥ राहिले लक्षोन तेथेंचि ॥७८॥
पुढें विराजे विदेहनगर ॥ ऐकों येत अनुहत वाद्यगजर ॥
निजभारेंसी विदेहनृपवर ॥ आला सामोरा दशरथा ॥७९॥
असो दृष्टी देखतां विदेहनृप ॥ आनंदें उठिला अयोध्याधिप ॥
क्षेम दीधलें सुखरूप ॥ अनुक्रमें सकळिकांसी ॥१८०॥
भरत शत्रुघ्न देखोन ॥ म्हणे आमचे सदनींहून ॥
राम सौमित्र आले रुसोन ॥ जनक संदेहीं पडिलासे ॥८१॥
दशरथ म्हणे हे शत्रुघ्न भरत ॥ आश्चर्य करी मिथिलानाथ ॥
असो समस्त गजरेंसी मिरवत ॥ निजमंडपांत आणिले ॥८२॥
चापखंडें देखतां ते वेळे ॥ वीरांसी रोमांच उभे ठाकले ॥
एकांचे नेत्रीं अश्रु आले ॥ कोदंडखंडें देखतां ॥८३॥
तंव तो भक्तकामकल्पद्रुम ॥ कौसल्येनें जवळी देखिला राम ॥
धांवोनि आलिंगिला परम ॥ हृदयीं प्रेम न समाये ॥८४॥
मांडीवरी घेऊनि रघुवीर ॥ म्हणे रामा तूं कोमलांग सुकुमार ॥
चंडीशकोदंड परम कठोर ॥ कैसें चढवोनि मोडिलें ॥८५॥
दशरथें आलिंगिला राम ॥ जो सच्चिदानंद मेघश्याम ॥
भरत शत्रुघ्न परम सप्रेम ॥ श्रीरामचरण वंदिती ॥८६॥
असो जनकें दिव्य मंदिरें ॥ जानवशासी दीधलीं अपारें ॥
दोहींकडे मंडप उभविले त्वरें ॥ मंगलतूर्यें वाजती ॥८७॥
लक्ष्मण भरत शत्रुघ्न ॥ परम प्रतापी राजनंदन ॥
जनकरायें देखोन ॥ दशरथासी विनविलें ॥८८॥
म्हणे जानकी दिधली रघुनंदना ॥ ऊर्मिला देईन लक्ष्मणा ॥
मांडवी श्रुतकीर्ति बंधुकन्या ॥ भरतशत्रुघ्नां देईन मी ॥८९॥
दशरथासी मानला विचार ॥ देवकप्रतिष्ठा केली सत्वर ॥
चौघी कन्यांसी परिकर ॥ हरिद्रा लाविली तेधवां ॥१९०॥
सीतेची शेष हरिद्रा ॥ ते पाठविली रामचंद्रा ॥
भरत शत्रुघ्न सौमित्रा ॥ शेष आलें तैसेंचि ॥९१॥
असो यथाविधि जाहलें नाहाण ॥ नोवरे बैसले चौघेजण ॥
तों जनक वऱ्हाडी वऱ्हाडिणी घेऊन ॥ मुळ आला वरांसी ॥९२॥
शांति क्षमा दया उन्मनी ॥ सद्बुद्धि सद्विद्या कामिनी ॥
तितिक्षा मुमुक्षा विलासिनी ॥ तुर्या आणि उपरति ॥९३॥
सुलीनता समाधि सद्रति ॥ परमसदनीं ह्या मिरविती ॥
तों वऱ्हाडी पातले निश्चिती ॥ श्रीरामासी न्यावया आले ते ॥९४॥
बोध आनंद सद्विवेक ॥ ज्ञान वैराग्य परमार्थ देख ॥
निष्काम अक्रोध अनुताप चोख ॥ रघुनायक विलोकिती ॥९५॥
जनकें पूजोनि चौघे वर ॥ तुरंगीं बैसविले सत्वर ॥
पुढें होत वाद्यांचा गजर ॥ गगनीं सुरवर पाहती ॥९६॥
मिरवत आणिले चौघेजण ॥ मणिमय चौरंग समसमान ॥
मधुपर्कविधि वरपूजन ॥ यथासांग करी नृपनाथ ॥९७॥
रघुपतीचें पद सुंदर ॥ स्वयें प्रक्षाळी मिथिलेश्वर ॥
सुमेधा घाली वरी नीर ॥ कनकझारीं घेऊनियां ॥९८॥
वेदांचा निर्मिता रघुनाथ्ज्ञ ॥ त्यासी घालिती यज्ञोपवीत ॥
रायें षोडशोपचारयुक्त ॥ पूजा केली तेधवां ॥९९॥
घटिका प्रतिष्ठिली अंतरीं ॥ कौशिक सर्वांसी सावध करी ॥
म्हणे वादविवादशद्बकुसरी ॥ टाकोन झडकरीं सावध व्हावें ॥२००॥
चौघी कन्या आणिल्या बाहेरी ॥ डौरिल्या दिव्यवस्त्रालंकारीं ॥
स्नुषा देखोनि ते अवसरीं ॥ आश्चर्य करी दशरथ ॥१॥
अंतरपट मध्यें धरून ॥ तो फेडावयासी विद्वज्जन ॥
सुरस मंगळाष्टकें म्हणोन ॥ सावधान म्हणताती ॥२॥
जनकाची जी पट्टराणी ॥ सुमेधा नामें पुण्यखाणी ॥
चौघे जामात देखोनी ॥ आनंद मनीं समाये ॥३॥
म्हणे श्रीरामाच्या मुखावरून ॥ कोटी काम सांडावे ओंवाळून ॥
जानकीचें भाग्य धन्य ॥ ऐसें निधान जोडलें ॥४॥
असो मंगळाष्टकें म्हणती पंडित ॥ लग्नघटिका संपूर्ण भरत ॥
ॐपुण्या आचार्य म्हणत ॥ तों अंतरपट फिटलासे ॥५॥
मंगलाकार चापपाणी ॥ त्याचे मस्तकीं मंगलभगिनी ॥
मंगलाक्षता घालोनी ॥ मस्तक चरणीं ठेविला ॥६॥
सीतेचे मस्तकीं रघुनाथ ॥ लग्नाक्षता घाली त्वरित ॥
तोचि मस्तकीं ठेविला हस्त ॥ अक्षय कल्याणदायक जो ॥७॥
सीतेनें वरितां रघुनंदन ॥ ऊर्मिळेने परिणिला लक्ष्मण ॥
मांडवीनें भरत सगुण ॥ श्रुतकीर्ति शत्रुघ्न वरीतसे ॥८॥
तो मंगलतूर्यांचा घोष आगळा ॥ परम जाहला ते वेळां ॥
तेथींचा वर्णावया सोहळा ॥ सहस्रवदना अशक्य ॥९॥
अक्षय भांडारें बहुत ॥ जनक वरदक्षिणा देत ॥
याचकजन समस्त ॥ तृप्त केले निजधनें ॥२१०॥
विवाहहोमालागीं निर्धारीं ॥ वेगीं चला बहुल्यावरी ॥
नोवऱ्या कडिये झडकरी ॥ घेवोनियां चलावें ॥११॥
ऐकोनि हांसे रघुपती ॥ म्हणे प्रपंचाची विपरीत गति ॥
तों वसिष्ठ म्हणे रघुपति ॥ कडिये घेईं सीतेतें ॥१२॥
सीता उचलितां श्रीरामें ॥ तैसेंच तिघे करिती अनुक्रमें ॥
बहुल्यावरी आनंदप्रेमें ॥ चौघेजण बैसले ॥१३॥
लज्जाहोमादि सर्व विधि सिद्ध ॥ करी अहल्यासुत शतानंद ॥
जनकासी जाहला परम आनंद ॥ तो आल्हाद न वर्णवे ॥१४॥
तों अंतर्गृहीं रघुवीर ॥ पूजावया चालिला गौरीहर ॥
सीतेसी कडिये घेऊनि सत्वर ॥ श्रीरामचंद्र चालिला ॥१५॥
गौरीहर पूजोनि त्वरें ॥ आंबा शिंपिती चौघें वोहरें ॥
निंबलोण निजकरें ॥ सुमेधा उतरी तेधवां ॥१६॥
सुमेधेनें जाऊनि ते क्षणीं ॥ प्रार्थोनि आणिल्या तिघी विहिणी ॥
दिव्य वस्त्रालंकारें गौरवूनि ॥ मंडपात बैसविल्या ॥१७॥
देखोनिया चौघी सुना ॥ आनंद जाहला तिघींचिया मना ॥
इकडे जनक विनवी रघुनंदना ॥ विज्ञापना परिसावी ॥१८॥
चार दिवसपर्यंत ॥ येथेंच क्रमावे माझा हेत ॥
साडे जाहलिया त्वरित ॥ मग अयोध्येसी जाइंजे ॥१९॥
पुढील जाणोनि वर्तमान ॥ तें न मानीच रघुनंदन ॥
म्हणे आम्ही आतां येथून ॥ करूं गमन अयोध्येसी ॥२२०॥
कां त्वरा करितो रघुवीर ॥ आतां युध्दासी येईल फरशधर ॥
तरी तो प्रचंड वीर अनिवार ॥ मिथिलानगर जाळील पैं ॥२१॥
यालागीं स्वभारेंसीं बाहेर ॥ जावें इच्छी रघुवीर ॥
पुढें संहारावया दशकंधर ॥ जाणें सत्वर लंकेसी ॥२२॥
झेंडा नाचवूं लंकेपुढें ॥ राक्षसांची अपार मुंडें ॥
ओंवाळणी पडतील कोंडें ॥ करील साडे बिभीषण ॥२३॥
ऐसें श्रीरामाचें मनोगत ॥ वसिष्ठ जाणोनि त्वरित ॥
जनकासी सांगे गुह्यार्थ ॥ वोहरें आतांचि बोळवीं ॥२४॥
मग जे अयोध्यावासी जन ॥ समस्तांसी दीधलें भोजन ॥
चौघें वोहरें आणि अजनंदन ॥ राण्या समस्त जेविल्या ॥२५॥
तात्काळ साडे करून ॥ वस्त्रालंकार सर्वांस अर्पून ॥
चौघांजणांसी आंदण ॥ अपार दीधलें तेधवां ॥२६॥
अश्व गज दास दासी ॥ तन मन धन अर्पिलें श्रीरामासी ॥
जनक निघाला स्वभारेंसी ॥ दशरथासी बोळवित ॥२७॥
ऐसें देखोनि नारद ऋषि ॥ वेगें धांविन्नला बद्रिकाश्रमासी ॥
देखोनियां भृगुकुळटिळकासी ॥ म्हणे बैसलासी काय आतां ॥२८॥
तूं द्विजकुळीं महाराज वीरेश ॥ आणि त्या रामें तुझें भंगिलें धनुष्य ॥
तुज थोर आलें अपयश ॥ रामें यश वाढविलें ॥२९॥
मग बोले भृगुकुळदिवाकर ॥ आमचें अवतारकृत्य जाहलें समग्र ॥
मग म्हणे कमलोद्‌भवपुत्र ॥ तुज अणुमात्र क्रोध नये ॥२३०॥
जमदग्नीनें क्रोध टाकिला ॥ तो तात्काळचि मृत्यु पावला ॥
तुजही तैशीच आली वेळा ॥ दशरथी तुजला न सोडी ॥३१॥
शिवें तुज दीधलें पिनाक जाण ॥ तेणें घेतलें क्षत्रियांचे प्राण ॥
ऐसें बोलतां ब्रह्मनंदन ॥ जमदग्निसुत क्षोभला ॥३२॥
किंवा मृगेंद्र निजेला ॥ तो पदघातें हाणोन जागा केला ॥
कीं नरसिंहचि प्रकटला ॥ स्तंभाबाहेर दुसऱ्यानें ॥३३॥
घृतें शिंपिला वैश्वानर ॥ कीं नासिकेवरी ताडिला व्याघ्र ॥
कीं बळेंचि खवळिला फणिवर ॥ कीं महारुद्र कोपविला ॥३४॥
मग विष्णुचाप चढविलें ॥ नारद भार्गव दोघे निघाले ॥
श्रीरामासी आडवे आले ॥ मनोवेगेंकरूनियां ॥३५॥
सांवळा पुरुष दैदीप्यमान ॥ विशाळनेत्र सुहास्यवदन ॥
जटामुकुट मस्तकीं पूर्ण ॥ यज्ञोपवीत झळकतसे ॥३६॥
कांसेसी विराजे पीतांबर ॥ तडित्प्राय उत्तरीयवस्त्र ॥
परम आरक्त दिसती नेत्र ॥ कीं सहस्रकर उतरला ॥३७॥
धनुष्यास बाण लावून ॥ मार्गीं उभा ठाकला येऊन ॥
सोळा पद्में दळ संपूर्ण ॥ कंपायमान जाहलें ॥३८॥
ती सप्तकें जेणें फिरोनि ॥ निर्वीर केली अवनि ॥
अवघे राजे टाकिले आटोनि ॥ कीं प्रळयाग्नि दुसरा ॥३९॥
ऐसा तो महाराज जामदग्न्य ॥ क्षत्रियजलदजालप्रभंजन ॥
कीं हा कुठारपाणि भृगुनंदन ॥ वीरकानन निर्मुळ केलें ॥२४०॥
मार्गीं देखतां महाव्याघ्र ॥ भयाभीत होती अजांचे भार ॥
तैसा देखतां रेणुकापुत्र ॥ शस्त्रें गळालीं बहुतांचीं ॥४१॥
गजबजिला दळभार समस्त ॥ मिथिलेश्वर होय भयभीत ॥
स्त्रियांमाजी दडला दशरथ ॥ म्हणे अनर्थ थोर मांडिला ॥४२॥
तो वैराग्यगजारूढ रघुनाथ ॥ वरी निर्धार चवरडोल शोभत ॥
पुढें अनुभव बैसला महावत ॥ विवेकांकुश घेऊनियां ॥४३॥
ज्ञानाचे ध्वज फडकती ॥ चपळेऐसे सतेज तळपती ॥
विज्ञानमकरबिरुदें निश्चिती ॥ पुढें चालती स्वानंदें ॥४४॥
निवृत्तीच्या पताका ॥ पालविती मुमुक्षुसाधका ॥
रामनामचिन्हांकित देखा ॥ दयावातें फडकती ॥४५॥
मनपवनाचे अश्वभार चालिले ॥ अनुसंधानवाद्रोरे लाविले ॥
विरक्तिपाखरेनें झांकिले ॥ अनुभवाचे सोडलिे मुक्तघोस ॥४६॥
चिद्ररत्‍नजडित दिव्य रथ ॥ चारी वाचा चक्रें घडघडित ॥
घोडे जुंपिले चारी पुरुषार्थ ॥ सारथि तेथें आनंद पैं ॥४७॥
नामशस्त्रें घेऊनि हातीं ॥ सोहंशब्दें वीर गर्जती ॥
क्षणें प्रपंचदळ विध्वंसिती ॥ नाटोपती कळिकाळा ॥४८॥
रामावरी अद्वयछत्र ॥ स्वानंदाचें मित्रपत्र ॥
तन्मय चामरें परिकर ॥ प्रेमकुंचे वरी ढाळिती ॥४९॥
हडपेकरी शुद्धसत्व ॥ निजभक्तीचे विडे देत ॥
अष्टभाव सेवक तेथ ॥ राघवा पुढें धांवती ॥२५०॥
अनुतापलघुचीर घेऊनी ॥ मायिक धुरोळा वारी ते क्षणीं ॥
तर्क पिकपात्र धरूनी ॥ मुख विलोकिती रामाचें ॥५१॥
सौमित्र भरत शत्रुघ्न बंधू ॥ हेचि सच्चिदानंद आनंदू ॥
स्वरूपप्राप्तीचे कुंजर अभेदू ॥ तयांवरी आरूढले ॥५२॥
हिरे जडले दांतोदांती ॥ वरी मुक्तजाळिया मिरवती ॥
कामक्रोधांचे तरु मोडिती ॥ सहज जातां निजपंथें ॥५३॥
आशा तृष्णा कल्पना भ्रांति ॥ वाटे जातां गुल्में छेदिती ॥
शुंडा होणोनियां दांतीं ॥ कडे फोडिती विषयांचे ॥५४॥
मदमत्सरदंभपर्वत ॥ रथचक्रातळीं पिष्ट होत ॥
कुमतें पाषाण पिष्ट करित ॥ रगडोन जाती घडघडां ॥५५॥
धैर्यतुरंग अलोट चपळ ॥ मायारणांगणीं तळपती सबळ ॥
वरी रामउपासक निर्मळ ॥ कळिकाळासी न गणती ॥५६॥
शमदमांचे पायभार ॥ निष्कामखंडें झेलिती समग्र ॥
भवदळभंजन प्रतापशूर ॥ आत्मस्थितीं चालती ॥५७॥
अनुहत वाद्यें वाजती ॥ ऐकतां कुतर्क पक्षी पळती ॥
कर्मजाळ वनचरें निश्चितीं ॥ टाकोनि जाती स्वस्थाना ॥५८॥
चारी साही अठराजण ॥ रामासी वानिती बंदिजन ॥
चारी मुक्ति आनंदेकरून ॥ नृत्य करिती राघवापुढें ॥५९॥
वाटेसी अविद्या वहाती सरिता ॥ ते कोरडी जाहली दळ चालतां ॥
भाव निश्चय तत्वतां ॥ वेत्रधारी पुढें धांवती ॥२६०॥
सोहंभाव गर्जत ॥ वाटेसी द्वैतजनांतें निवारित ॥
पुढें भक्त स्वानंदें नाचत ॥ गुण वर्णित राघवाचे ॥६१॥
एक जाहले निःशब्द मुके ॥ ऐकती रामचरित्र कौतुकें ॥
एक अत्यंत बोलके ॥ एक समाधिसुखें डोलती ॥६२॥
ऐसा निजभारेंसी रघुनंदन ॥ जो कौसल्याहृदयमांदुसरत्‍न ॥
निजभार थोकला देखोन ॥ गजारूढ पुढें झाला ॥६३॥
तंव तो क्षत्रियांतक महावीर ॥ वडील अवतार ऋषिपुत्र ॥
कर जोडोनि नमस्कार ॥ करी तयांतें राघव ॥६४॥
किंचित निवाला फरशधर ॥ मग बोले पंकजोद्‌भवपुत्र ॥
तुज देखोनि राघवेंद्र ॥ गजाखालीं उतरेना ॥६५॥
तूं वीर आणि विशेषें ब्राह्मण ॥ हा तुज कांहींच नेदी मान ॥
यथार्थ म्हणे भृगुनंदन ॥ लाविला बाण चापासी ॥६६॥
रघुपतीस म्हणे भृगुनंदन ॥ तूं क्षत्रिय म्हणवितोसी दारुण ॥
अधमा त्राटिका स्त्री वधून ॥ अधर्म केला साच पैं ॥६७॥
स्त्री रोगी मूर्ख बाळ ॥ योगी याचक अशक्त केवळ ॥
पंकगर्तेत अंध पांगुळ ॥ वृद्ध ब्राह्मण गाय गुरु ॥६८॥
ज्येष्ठबंधु मातापिता ॥ जो कां शस्त्र टाकोन होय पळता ॥
इतुक्यांवरी शस्त्र उचलितां ॥ महादोष बोलिला असे ॥६९॥
म्हणोनि तूं अधम वीर ॥ स्त्रीहत्या केली साचार ॥
त्यावरी जानकीहृत्पद्मभ्रमर ॥ काय बोलता जाहला ॥२७०॥
म्हणे ताटिका नव्हे माझी माता ॥ तुवां मातृवध केला जाणता ॥
यापरीस काय अधमता ॥ उरली असे सांगपां ॥७१॥
उच्चवर्ण तूं ब्राह्मण ॥ सांडून अनुष्ठान तपाचरण ॥
तुज शस्त्र धरावया काय कारण ॥ राजहिंसा केलिया ॥७२॥
तूं ब्राह्मण परम पवित्र ॥ तुजवरी आम्ही धरावें शस्त्र ॥
हे कर्म आम्हां अपवित्र ॥ ऋषिपुत्रा जाणपां ॥७३॥
ऐसें ऐकतां फरशधर ॥ सोडी तात्काळ निर्वाण शर ॥
इकडे कोदंडासी बाण रघुवीर ॥ लाविला परी सोडीना ॥७४॥
कल्पांतचपळेसारिखे जाण ॥ येती भार्गवाचे तीक्ष्ण बाण ॥
ते दृष्टीनें पाहतां सीताजीवन ॥ जाती वितळोन क्षणार्धें ॥७५॥
जैसा झगटतां चंडपवन ॥ दीप सर्व जाती विझोन ॥
कीं शिवदृष्टीपुढें मदन ॥ न लागतां क्षण भस्म होय ॥७६॥
कीं प्रगटतां निर्वाणज्ञान ॥ मद मत्सर जाती पळोन ॥
कीं अद्‌भुत वर्षतां घन ॥ वणवा विझोन जाय जैसा ॥७७॥
जें जें टाकी अस्त्रजाळ ॥ तें तें दृष्टीनेंच विरे सकळ ॥
भार्गव म्हणे हा तमाळनीळ ॥ क्षीराब्धिवासी अवतरला ॥७८॥
आमुची सीमा जाहली येथून ॥ खाली ठेवी धनुष्यबाण ॥
गजाखालीं उतरोन सीताजीवन ॥ भेटावया धांविन्नला ॥७९॥
जैशा क्षीराब्धीच्या लहरी धांवती ॥ एकासी एक प्रीतीनें भेटती ॥
कीं अद्वैतशास्त्रींच्या श्रुती ॥ दोनी येती ऐक्यासी ॥२८०॥
राम फरशधर जेव्हां भेटले ॥ एकरूप दोन्हीचें ओतिलें ॥
कीं दोनी दीप एकचि जाहले ॥ तैसेंचि भासलें जनांसी ॥८१॥
एकस्वरूप दोघेजण ॥ कालत्रयीं न होती भिन्न ॥
भृगुपति रघुपति अभिधान ॥ परी दुजेंपण असेना ॥८२॥
जेणें निर्दाळिले सकळ क्षत्री ॥ ते क्रोधज्योति होती अंतरीं ॥
ती रघुपतीच्या मुखाभीतरीं ॥ प्रवेशली अकस्मात ॥८३॥
मग भार्गवासी म्हणे रघुनंदन ॥ म्यां जो चपासी लाविला बाण ॥
यास सांगें कांहीं कारण ॥ कोणीकडे टाकूं आतां ॥८४॥
परशुराम म्हणे स्वर्गमार्ग ॥ निरोधोनि टाकीं सवेग ॥
मी चिरंजीव होऊनि सांग ॥ तपचरण करीन ॥८५॥
तों निमिष न लागतां गेला बाण ॥ टाकिला स्वर्गमार्ग रोधून ॥
चिरंजीव केला भृगुनंदन ॥ हे कथा संपूर्ण नाटकीं असे ॥८६॥
असो अज्ञा घेऊनि तें वेळां ॥ भार्गव बद्रिकाश्रमीं गेला ॥
जनकासी निरोप दीधला ॥ तोही गेला मिथिलेसी ॥८७॥
इकडे नरवीरपंचानन ॥ देवाधिदेव रघुनंदन ॥
दळभारेंसी संपूर्ण ॥ अयोध्येसी पातला ॥८८॥
नगरांतून धांवती जन ॥ दृष्टीभरी पाहिला रघुनंदन ॥
साक्षात शेषनारायण ॥ अयोध्येंत प्रवेशती ॥८९॥
जें आत्म्प्राप्तीचें स्थान॥ तें अयोध्यानगर दैदीप्यमान ॥
प्रथम दुर्ग स्थूळदेह जाण ॥ सूक्ष्म आंतूनि दुसरें ॥२९०॥
कारणदुर्ग जाणिजे तिजें ॥ पुढें महाकारण दुर्ग विराजे ॥
षट्चक्रांची गोपुरें सतेजें ॥ ठायीं ठायीं झळकती ॥९१॥
असो नगराबाहेरूनि ॥ चारी अवस्था चारी अभिमानी ॥
हुडे झळकती पाहतां दुरोनि ॥ दिव्य तेज तळपतसे ॥९२॥
स्थूळ सूक्ष्म तत्वें बहुत ॥ या चर्या दाट झळकत ॥
पंच प्राण दशेंद्रियें तेथ ॥ वीर गर्जती ठायीं ठायीं ॥९३॥
भू नीर अनळ अनिल निराळ ॥ हेचि भांडीं वरी विशाळ ॥
शमदमांचे वृक्ष वरी निर्मळ ॥ सदां सफळ विराजती ॥९४॥
रज तम अविद्या केर ॥ नगरांत नाहीं अणुमात्र ॥
श्रवणचंदनसडे निरंतर ॥ चहूंकडे घातले ॥९५॥
मननाचिया रंगमाळा ॥ घरोघरी घातल्या निर्मळा ॥
शांतिकस्तूरीचा सुवास आगळा ॥ चहूंकडे येतसे ॥९६॥
निजध्यास तोरणें बहुत ॥ साक्षात्कार कळस झळकत ॥
कर्दळीस्तंभ विराजित ॥ मनोजयाचे चहूंकडे ॥९७॥
पूर्णानंदाचे कुंभ ॥ निजबोधें भरलें स्वयंभ ॥
आत्मप्रकाश दीप सुप्रभ चहूंकडे लखलखित ॥९८॥
अयोध्यावासियांच्या गळां ॥ सदा डोलती सुमनमाळा ॥
दयेचा तांबूल रंगला ॥ चतुर्थ मोक्षविशेष ॥९९॥
समाधि आणि सुलीनता ॥ सर्वांसी लाविल्या गंधाक्षता ॥
शुद्धसत्ववस्त्रें समस्तां ॥ मळ तत्वतां नसेचि ॥३००॥
चारी चौबारें बारा बिदी ॥ सोळा बाजार बहात्तर सांदी ॥
चौदा दासी त्रिशुद्धी ॥ पाणी वाहती अयोध्येंत ॥१॥
निरभिमानी चौसष्टजणी ॥ सदा विलसती श्रीरामसदनीं ॥
आणिक एक चारी आठजणी ॥ प्रीति करोनि राबती ॥२॥
अष्टभाव मखरें कडोविकडी ॥ नव महाद्वारें तेथें उघडीं ॥
ऊर्ध्वमुख निजप्रौढीं ॥ दशमद्वार झांकिलें ॥३॥
अष्टांगयोगी रामभक्त ॥ तेचि त्या द्वारें येत जात ॥
आणिकांस तो न सांपडे पंथ ॥ असे गुप्त सर्वदा ॥४॥
चतुर्दश रत्‍नें साधोनि वृत्रारि ॥ जैसा प्रवेशे अमरपुरीं ॥
कौसल्यात्मज ते अवसरीं ॥ तैसा अयोध्येंत प्रवेशला ॥५॥
सफळ देखोनि दिव्य द्रुम ॥ बहुत धांवती विहंगम ॥
तैसा पहावया आत्माराम ॥ नगरजन धांवती ॥६॥
देव वर्षती सुमनसंभार ॥ धडकत वाद्यांचा गजर ॥
मंडपघसणी झाली थोर ॥ श्रीराम पहावयाकारणें ॥७॥
देखोनियां रामचंद्र ॥ वेधले जननयनचकोर ॥
उंचबळला सुरसमुद्र ॥ प्रेमभरतें दाटलें ॥८॥
कीं राम देखतां दिनमणी ॥ टवटविल्या निजभक्तकमळिणी ॥
सकळ लोकां अलंकारलेणीं ॥ राघवेंद्रे दीधली ॥९॥
भांडारें फोडोनि दशरथें ॥ निजधन वांटिलें याचकांतें ॥
गजारूढ बंदिजन तेथें ॥ सूर्यवंश वाखाणिती ॥३१०॥
निजात्मसदनीं रघुनाथ ॥ सीतेसहित प्रवेश समर्थ ॥
तनमनधनेंसी यथार्थ ॥ मूद वरोनि ओंवाळिजे ॥११॥
रामविजयग्रंथ प्रचंड ॥ येथें संपलें बालकांड ॥
पुढें अयोध्याकांड परम गोड ॥ श्रवणें कोड पुरवी पैं ॥१२॥
अग्राकडोनि इक्षुदंड ॥ मूळाकडे विशेष गोड ॥
सप्तकांड तैसा हा इक्षुदंड ॥ बहुत रसाळ पुढें पुढें ॥१३॥
पापपर्वत जडभार ॥ रामविजय त्यावरी वज्र ॥
संतश्रोते पुरंदर ॥ चूर्ण करिती निजबळें ॥१४॥
श्रीमद्‌भीमातटविलासा ॥ ब्रह्मानंदा पंढरीशा ॥
श्रीधरवरदा पुराणपुरुषा ॥ अभंगा अविनाशा अक्षया ॥१५॥
स्वति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥
सदा परिसोत श्रोते चतुर ॥ अष्टमाध्याय गोड हा ॥३१६॥
बालकांड समाप्त
॥ श्रीसीतारामचंद्रार्पणमस्तु ॥