|
कर्तव्यनिर्णयाय मंत्रिणः प्रति समुचित संमतिदानार्थं रावणस्यानुरोधः -
|
रावणाने कर्तव्यनिर्णयासाठी आपल्या मंत्र्यांना समुचित सल्ला देण्यासाठी अनुरोध करणे -
|
लङ्‌कायां तु कृतं कर्म घोरं दृष्ट्‍वा भयावहम् । राक्षसेन्द्रो हनुमता शोकेणेव महात्मना ।
अब्रवीद् राक्षसान् सर्वान् ह्रिया किञ्चिदवाङ्‌मुखः ॥ १ ॥
|
इकडे इंद्रतुल्य पराक्रमी महात्मा हनुमानांनी लंकेमध्ये जे अत्यंत भयावह घोर कर्म केले होते ते पाहून राक्षसराज रावणाचे मुख लज्जेने काहीसे खाली झुकले होते आणि त्याने समस्त राक्षसांना याप्रकारे म्हटले- ॥१॥
|
धर्षिता च प्रविष्टा च लङ्‌का दुष्प्रसहा पुरी ।
तेन वानरमात्रेण दृष्टा सीता च जानकी ॥ २ ॥
|
निशाचरांनो ! तो हनुमान्‌ जो केवळ एक वानरमात्र आहे, एकटा या दुर्धर्ष पुरीमध्ये घुसून आला. त्याने हिला उध्वस्त करून टाकले आणि जानकी सीतेलाही तो भेटला. ॥२॥
|
प्रासादो धर्षितश्चैत्यः प्रवरा राक्षसा हताः ।
आविला च पुरी लङ्‌का सर्वा हनुमता कृता ॥ ३ ॥
|
एवढेच नव्हे तर हनुमानाने चैत्यप्रासादाला धराशायी केले. मुख्य मुख्य राक्षसांना मारून टाकले आणि सर्व लंकापुरीमध्ये खळबळ उडवून दिली. ॥३॥
|
किं करिष्यामि भद्रं वः किं वा युक्तमनन्तरम् ।
उच्यतां नः समर्थं यत् कृतं च सुकृतं भवेत् ॥ ४ ॥
|
तुम्हांलोकांचे कल्याण होवो. मी आता काय करूं ? तुम्हांला जे कार्य उचित आणि समर्थ वाटत असेल तसेच जे केले असता काही चांगला परिणाम होईल, ते सांगावे. ॥४॥
|
मंत्रमूलं हि विजयं प्रवदन्ति मनस्विनः ।
तस्माद् वै रोचये मंत्रं रामं प्रति महाबलाः ॥ ५ ॥
|
महाबली वीरांनो ! मनस्वी पुरूषांचे सांगणे आहे की विजयाचे मूळ कारण मंत्र्यांनी दिलेला चांगला सल्लाच असते. म्हणून मी रामांविषयी तुम्हां लोकांचा सल्ला घेणे चांगले समजतो. ॥५॥
|
त्रिविधाः पुरुषा लोके उत्तमाधममध्यमाः ।
तेषां तु समवेतानां गुणदोषौ वदाम्यहम् ॥ ६ ॥
|
संसारात उत्तम, मध्यम आणि अधम तीन प्रकारचे पुरूष असतात. मी त्या सर्वांच्या गुण दोषांचे वर्णन करतो. ॥६॥
|
मंत्रस्त्रिभिर्हि संयुक्तः समर्थैर्मंत्रनिर्णये ।
मित्रैर्वापि समानार्थैः बान्धवैरपि वाधिकैः ॥ ७ ॥
सहितो मंत्रयित्वा यः कर्मारम्भान् प्रवर्तयेत् ।
दैवे च कुरुते यत्‍नंद तमाहुः पुरुषोत्तमम् ॥ ८ ॥
|
ज्याचा मंत्र पुढे सांगितल्या गेलेल्या तीन लक्षणांनी युक्त असतो तसेच जो पुरूष मंत्र निर्णय करण्यांत समर्थ मित्र, समान दु:खसुख असणारे बांधव आणि त्याहून अधिक आपल्या हितकर्त्याशी सल्ला करून कार्याला आरंभ करतो तसेच दैवाच्या आधारे प्रयत्‍न करतो त्याला उत्तम पुरूष म्हणतात. ॥७-८॥
|
एकोऽर्थं विमृशेदेको धर्मे प्रकुरुते मनः ।
एकः कार्याणि कुरुते तमाहुर्मध्यमं नरम् ॥ ९ ॥
|
जो एकटाच आपल्या कर्तव्याचा विचार करतो, एकटाच धर्मामध्ये मन लावतो आणि एकटाच सर्व काम करतो, त्याला मध्यम श्रेणीचा पुरूष म्हणले जाते. ॥९॥
|
गुणदोशौ न निश्चित्य त्यक्त्वा दैवव्यपाश्रयम् ।
करिष्यामीति यः कार्यं उपेक्षेत् स नराधमः ॥ १० ॥
|
जो गुण-दोषाचा विचार न करता, दैवाचाही आश्रय सोडून केवळ मी करीन अशा बुद्धिने कार्याचा आरंभ करतो आणि नंतर त्याची उपेक्षा करतो, तो पुरूषांमध्ये अधम आहे. ॥१०॥
|
यथेमे पुरुषा नित्यं उत्तमाधममध्यमाः ।
एवं मंत्रोऽपि विज्ञेय उत्तमाधममध्यमाः ॥ ११ ॥
|
जसे हे पुरूष सदा उत्तम, मध्यम आणि अधम तीन प्रकारचे असतात तसेच मंत्रही (निश्चित केलेला विचार) उत्तम, मध्यम आणि अधम - भेदाने तीन प्रकारचे समजले पाहिजेत. ॥११॥
|
ऐकमत्यमुपागम्य शास्त्रदृष्टेन चक्षुषा ।
मंत्रिणो यत्र निरताः तमाहुर्मंत्रमुत्तमम् ॥ १२ ॥
|
ज्यामध्ये शास्त्रोक्त दृष्टिने सर्व मंत्री एकमत होऊन प्रवृत्त होतात, त्यास उत्तम मंत्र म्हणातात. ॥१२॥
|
बह्वीरपि मतीर्गत्वा मंत्रिणामर्थनिर्णयः ।
पुनर्यत्रैकतां प्राप्तः स मंत्रो मध्यमः स्मृतः ॥ १३ ॥
|
जेथे आरंभी काही प्रकारचा मतभेद होऊन अंती सर्व मंत्रांचा कर्तव्यविषयक निर्णय एकच होऊन जातो तो मंत्र मध्यम मानला जातो. ॥१३॥
|
अन्योन्यं अतिमास्थाय यत्र संप्रतिभाष्यते ।
न चैकमत्ये श्रेयोऽस्ति मंत्रः सोऽधम उच्यते ॥ १४ ॥
|
जेथे भिन्न भिन्न बुद्धिचा आश्रय घेऊन सर्व बाजूने स्पर्धापूर्वक भाषण केले जाते आणि एकमत होऊनही ज्याच्यापासून कल्याणाची संभावना नसेल, तो मंत्र निश्चितच अधम म्हटला जातो. ॥१४॥
|
तस्मात् सुमंत्रितं साधु भवन्तो मतिसत्तमाः ।
कार्यं संप्रतिपद्यन्तं एतत् कृत्यं मतं मम ॥ १५ ॥
|
आपण सर्व लोक परम बुद्धिमान्‌ आहात, म्हणून उत्तम प्रकारे सल्ला (विचार विनिमय) करून कुठलेही एक कार्य निश्चित करावे. त्यालाच मी आपले कर्तव्य समजेन. ॥१५॥
|
वानराणां हि धीराणां सहस्रैः परिवारितः ।
रामोऽभ्येति पुरीं लङ्‌कां अस्माकमुपरोधकः ॥ १६ ॥
|
(अशा निश्चयाची आवश्यकता यासाठी उत्पन्न झाली आहे, कारण) राम हजारो धीर-वीर वानरांसह आपल्या लंकापुरीवर चढाई करण्यासाठी येत आहेत. ॥१६॥
|
तरिष्यति च सुव्यक्तं राघवः सागरं सुखम् ।
तरसा युक्तरूपेण सानुजः सबलानुगः ॥ १७ ॥
|
ही गोष्टही उत्तम प्रकारे स्पष्ट होऊन चुकली आहे की ते रघुवंशी राम आपल्या समुचित बलाच्या द्वारे भाऊ, सेना आणि सेवकांसहित सुखपूर्वक समुद्रास पार करतील. ॥१७॥
|
समुद्रमुच्छोषयति वीर्येणान्यत् करोति वा ।
अस्मिन् एवंविधे कार्ये विरुद्धे वानरैः सह ।
हितं पुरे च सैन्ये च सर्वं सम्मंत्र्यतां मम ॥ १८ ॥
|
ते एक तर समुद्रास सुकवूनच टाकतील अथवा आपल्या पराक्रमाने दुसराच कुठला उपाय करतील. अशा स्थितीमध्ये वानरांशी विरोध उत्पन्न झाल्यावर नगर आणि सेनेसाठी जे काही हितकर असेल असा सल्ला आपण लोकांनी द्यावा. ॥१८॥
|
इत्यार्षे श्रीमद् रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमद् युद्धकाण्डे षष्ठः सर्गः ॥ ६ ॥
|
याप्रकारे श्रीवाल्मीकिनिर्मित आर्षरामायण आदिकाव्यांतील युद्धकांडाचा सहावा सर्ग पूर्ण झाला. ॥६॥
|
|
