श्री गणेशाय नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥
श्रीरामचरित्र अतिसुरस ॥ परिसतां अंतःकरणीं उल्हास ॥
सांडोनि आठव विसरास ॥ राममय जाहलें ॥१॥
रघुवीरमहिमा विशेष ॥ शोधावया धांविन्नले मानस ॥
तंव ते उन्मत्त होऊनि निःशेष ॥ राममय जाहलें ॥२॥
बुद्धि धांवली वेगेंकरून ॥ गणावया जगद्वंद्याचे गुण ॥
तंव ते बौद्धरूप होऊन ॥ राममय जाहली ॥३॥
तो चित्तास आला आवेश ॥ धणी भरी वर्णावया अयोध्याधीश ॥
तें चैतन्यरूप होऊनि विशेष ॥ राममय जाहलें ॥४॥
कास घाली अहंकार ॥ पावेन रामकथाब्धीचा पार ॥
तो ब्रह्मानंदीं बुडाला साचार ॥ निरहंकार होऊनियां ॥५॥
ऐकतां रघुनाथचरित्र ॥ श्रवण होऊनि ठेले चकित ॥
त्वचा आनंदमय होत ॥ इतर स्पर्श टाकूनियां ॥६॥
राम पहावया वेळोवेळीं ॥ चक्षूंनी घेतली आळी ॥
रसना आनंदें नाचों लागली ॥ रामचरित्र वर्णावया ॥७॥
रामचरणकमळींचा आमोद ॥ सेवावया घ्राण झालें मिलिंद ॥
एवं सर्व इंद्रियवृंद ॥ रघुनाथीं लीन जाहला ॥८॥
वक्ता म्हणे दश इंद्रियांतें ॥ जिव्हेसी भाग्य आलें अद्‌भुतें ॥
रघुपतीचें गुण वर्णीते ॥ ब्रह्मानंदें करूनियां ॥९॥
श्रोते म्हणती आमचे श्रवण ॥ दशइंद्रियांमाजी धन्य ॥
पुढें बोले कथानुसंधान ॥ युद्धकांड सुरस तें ॥१०॥
सत्ताविसावे अध्यायीं कथन ॥ रामें वधिला कुंभकर्ण ॥
उद्विग्न जाहला रावण ॥ तों वीर सहाजण उठिले ॥११॥
महापार्श्व आणि महोदर ॥ देवांतक नरांतक त्रिशिर ॥
अतिकाय राजपुत्र ॥ शक्रजिताचा कनिष्ठ बंधु ॥१२॥
घेऊनि चतुरंग सेना ॥ साही चालिले रणांगणा ॥
रणवाद्यें वाजती नाना ॥ ऐकतां मना भय उपजे ॥१३॥
महाद्वार उल्लंघून ॥ बाहेर निघाले साहीजण ॥
तों साही रथांवरी आणून ॥ शिरें टाकिली गृध्रांनीं ॥१४॥
ऐसा होतां अपशकुन ॥ मनीं विराले साहीजण ॥
परी वीरश्री नावरे पूर्ण ॥ वेगीं रणांगणीं पातले ॥१५॥
देखतां अमित्रांचे भार ॥ स्मरारिमित्रांचे उठिले वीर ॥
घेऊन पर्वत तरुवर ॥ समरांगणीं मिसळले ॥१६॥
राक्षसांचे झाले अस्थिपंजर ॥ क्षण माघारले असुर ॥
तंव तो नरांतक राजपुत्र ॥ तुरंगारूढ धांविन्नला ॥१७॥
अनिवार कपींचा मार ॥ बळें विदारिती वानर ॥
मृत्तिकाघटवत फोडिती शिर ॥ कीं पूगीफल चूर्ण केलें ॥१८॥
तो तुरुंग श्यामकर्ण ॥ क्षीरार्णवाचें हृदयरत्‍न ॥
कीं मुसेंत आटोनि चंद्रकिरण ॥ तुरंगोत्तम ओतिला ॥१९॥
कीं जान्हवीचे तोये घडिला ॥ कीं उच्चैःश्रव्याचा बंधु आला ॥
सुपर्णाहुन वेगें आगळा ॥ ऐसा प्रवेशला परदळी ॥२०॥
जैसी प्रळयविद्युल्लता ॥ तैसी झळके असिलता ॥
अलातचक्र जेवीं फिरतां ॥ दृष्टीं न दिसे कवणातें ॥२१॥
अश्व खर्ग क्षत्री पाहीं ॥ तिनी मिळाली एके ठायीं ॥
नरांतकें ते समयी ॥ ख्याति केली अद्‌भुत ॥२२॥
अठरा लक्ष ते क्षणीं ॥ वानर मारिले रणांगणी ॥
किंचित माघारले द्रुमपाणी ॥ तें अंगदें दुरोनि लक्षिलें ॥२३॥
अनिवार नरांतकाचा मार ॥ वानरवीर होतां समोर ॥
सहस्रांचे सहस्र ॥ घायासरिसे पाडितसे ॥२४॥
धांवे जैसा कृतांत ॥ तैसा पेटला वाळिसुत ॥
कीं वृक्षावरी अकस्मात ॥ सौदामिनी पडियेली ॥२५॥
तैसा अंगद अकस्मात आला ॥ कठोर पाणिप्रहार दीधला ॥
नरांतकाचा अंत जाहला ॥ अश्वासहित ते काळीं ॥२६॥
नरांतक पडतां चौघेजण ॥ अंगदावरी धांवले चहूंकडून ॥
महापार्श्व महोदर जाण ॥ देवांतक आणि त्रिशिर ॥२७॥
दोन पर्वत करी घेऊन॥ उभा ठाकला वाळीनंदन ॥
चौघांसी युद्ध करितां पूर्ण ॥ अंगद संकटीं पडियेला ॥२८॥
तंव ते धांवती तिघेजण ॥ वृषभ नळ वायुनंदन ॥
नळें पर्वतघायेंकरून ॥ महोदर रणीं मारिला ॥२९॥
देवांतकासमीप हनुमंत ॥ येऊन तयासी बोलत ॥
तुज देवांतक नाम सत्य ॥ कोण्या मूढें ठेविलें ॥३०॥
निर्नासिकासी नाम रतिकांत ॥ कीं जारासी नाम ब्रह्मचारी म्हणत ॥
कीं ज्याचें नांव आदित्य ॥ तो अंधारीं पडियेला ॥३१॥
जंबूक दृष्टी देखतां पळे ॥ त्यासी केसरी नाम ठेविलें ॥
दोनी नेत्र संकोच जाहले ॥ कमळनेत्र नाम तया ॥३२॥
अमंगळानाम भागीरथी ॥ अनुसूया नाम जारिणीप्रती ॥
कीं बाळविधवेसी निश्चितीं ॥ जन्मसावित्री हे नाम ॥३३॥
कोरान्न मागतां न मिळे कण ॥ तयासी इंद्र नाम ठेविलें पूर्ण ॥
जया क्षीरसिंधु नामाभिधान ॥ परी तक्रही न मिळे प्राशना ॥३४॥
अजारक्षका नाम पंडित ॥ काष्ठवाहका नाम नृपनाथ ॥
की दरिद्रियासी नाम प्राप्त ॥ कुबेर ऐसें जाहलें ॥३५॥
जैसे अजागळींचे स्तन ॥ कीं मुखमंडण बधिरकर्ण ॥
गर्भांधाचे विशाळ नयन ॥ तैसें जाण नाम तुझें ॥३६॥
वृषभासी सिंहासन ॥ श्वानासी अर्गजालेपन पूर्ण ॥
कीं दिव्यांबर परिधान ॥ जैसें उष्ट्रासी करविलें ॥३७॥
कनकवृक्ष धोत्रियासी म्हणती ॥ कीं चर्माचा केला हस्ती ॥
पक्षियासी भरद्वाज म्हणती ॥ देवातक तव नाम तैसें ॥३८॥
ऐसे बोलोनि वायुकुमर ॥ हृदयीं दिधला लत्ताप्रहार ॥
संपला देवांतकाचा संसार ॥ तों त्रिशिरा सत्वर धांविन्नला ॥३९॥
हनुमंतें वृक्ष घेऊन ॥ त्रिशिरा मरिला न लागतां क्षण ॥
ऋषभे पर्वत घेऊन ॥ महापार्श्व मारिला ॥४०॥
ऐसें अतिकाय देखोन ॥ सारथियासी म्हणे प्रेरीं स्यंदन ॥
सर्वांसी अलक्ष करून ॥ रामावरी धांविन्नला ॥४१॥
सहस्र घोडे ज्याचे रथी ॥ एके सूत्रें आंवरी सारथी ॥
अरुणासही न टिके गती ॥ नवल कपी करिती पैं ॥४२॥
अतिकायाचे स्थूळ शरीर ॥ इंद्रजिताऐसा प्रचंड वीर ॥
तया समोर जाहले पांच वानर ॥ पर्वत होती घेऊनियां ॥४३॥
गवय गवाक्ष कुमुद ॥ शरभ आणि पांचवा मैंद ॥
पर्वत टाकिती सुबुद्ध ॥ एकदांच ते काळीं ॥४४॥
अतिकायें सोडूनि बाण ॥ पर्वत टाकिले पिष्ट करून ॥
शरी खिळिले पांचही जण ॥ आरंबळत पडियेले ॥४५॥
बिभीषणासी पुसे रघुनंदन ॥ अहो हा आहे कोणाचा कोण ॥
येरु म्हणे रावणाचा नंदन ॥ नामाभिधान अतिकाय ॥४६॥
हा दिव्यरथ तेजागळा ॥ ब्रह्मदेव यासी दिधला ॥
हा अनिवार असे झाला ॥ पुरुषार्थ याचा अद्‌भुत ॥४७॥
हा कोणास नाटोपे पूर्ण ॥ तुम्हींच उठावें घेऊन धनुष्यबाण ॥
कीं पाठवावा उर्मिलाजीवन ॥ याचा प्राण घ्यावया ॥४८॥
काढिली चापाची गवसणी ॥ जेवीं निशांतीं प्रकटे तरणी ॥
कीं कुंडांतील महाअग्नि ॥ याज्ञिकें फुंकोनि चेतविला ॥४९॥
तों विनवी सुमित्रानंदन ॥ मी अतिकायासी युद्ध करीन ॥
अवश्य म्हणे सीताजीवन ॥ विजयी होई रणांगणी ॥५०॥
चाप चढवूनि सत्वर ॥ पुढें धांवे सुमित्राकुमर ॥
म्हणे रे अतिकाया तुझें स्थूल शरीर ॥ विटंबीन आजि घातें ॥५१॥
तुझे स्थूल सूक्ष्म देह दोन्ही ॥ शरें वेगळे करीन समरांगणी ॥
आतां लंकेत परतोनी ॥ कैसा जाशील माघारा ॥५२॥
कृतांताचियां मुखांत ॥ सांपडला राक्षस समस्त ॥
कुंजर गेला सिंहदरींत ॥ तो कैसा येईल माघारा ॥५३॥
काळें पाश घालूनि ॥ ओढून तुज आणिलें रणीं ॥
भुजंगाचे कवेतूनि ॥ मूषक कैसा जाईल ॥५४॥
अतिकाय म्हणे ते समयीं ॥ तूं वीर म्हणविशी पाहीं ॥
महाव्याघ्राचें सोंग पाही ॥ जंबुकें जैसे धरियेले ॥५५॥
नट नृप जाहला वेष धरून ॥ परी त्या न भीती कोणी जन ॥
वरी वैराग्य दावी पूर्ण ॥ अंतरीं मन तळमळीं ॥५६॥
अयोध्या सांडोनि लवलाहीं ॥ प्रारब्धे आणिलें ये ठायीं ॥
आतां कोणाचे पायीं ॥ जाल तुम्हीं येऊनियां ॥५७॥
स्वर्गी तुमचे पितृगण ॥ काय करिती तेथे बैसोन ॥
त्यांचा समाचार आणावया पाठवीन ॥ तुम्हांस आतां ये काळीं ॥५८॥
ऐसें ऐकोन अतिकायाचें वचन ॥ सौमित्र म्हणे सावधान ॥
आतां सांभाळीं माझे बाण ॥ तुझे प्राणहरते जे ॥५९॥
तों अतिकाय लोटी स्यंदन ॥ जो शतखणीं मंडित पूर्ण ॥
मित्रकरसंख्या वारू जाण ॥ श्वेतवर्ण योजिले ॥६०॥
सौमित्र सोडी पांच बाण ॥ नेणों पंच चपळा निघाल्या मेघांतून ॥
लंकेशपुत्रें देखोन ॥ योजिला बाण ते काळीं ॥६१॥
चापापासून सुटतां बाण ॥ तेणें पांच शर टाकिले खंडून ॥
मग सोडीत सहस्रबाण ॥ सुमित्रानंदन ते काळीं ॥६२॥
परम चपळ अतिकाया ॥ तितुके शर तोडी लवलाह्यां ॥
प्रळयमेघां परी गर्जोनियां ॥ सहस्र बाण सोडिले ॥६३॥
मग लक्षांचे लक्ष बाण ॥ सोडी सुमित्रानंदन ॥
कीं बाणांचाच पर्जन्य ॥ वर्षतसे ते काळीं ॥६४॥
तेथें गजमस्तकें विराजित ॥ मुक्तें त्याचि गारा उसळत ॥
शक्ति विद्युलता अद्‌भुत ॥ पूर वहात अशुद्धाचे ॥६५॥
तेथें शस्त्रें जाती वोसन ॥ प्रेतें वृक्ष जाती वाहोन ॥
वीरांचे हस्त विरोळे पूर्ण ॥ तळपताती ठायीं ठायीं ॥६६॥
वीरांचे दंत विखुरले बहुत ॥ तेचि वाळू असंख्यात ॥
खेटकें वरी तरत ॥ तेचि कूर्म जाणावे ॥६७॥
गजशुंडा वाहती ॥ तेचि नाडेसावजे तळपती ॥
असो ऐसी सौमित्रें केली ख्याती ॥ मान तुकाविती वानर ॥६८॥
बहुतास्त्रें नाना शस्त्रें ॥ सौमित्रावरी लंकेशपुत्रें ॥
टाकिलीं परी सौमित्रें ॥ छेदोनियां पाडिली ॥६९॥
मग सौमित्रें काढिला दिव्य बाण ॥ मुखीं ब्रह्मास्त्र स्थापून ॥
कल्पांतविजेसमान ॥ चापापासून सोडिला ॥७०॥
निमिष न लागतां साचार ॥ छेदिलें अतिकायाचें शिर ॥
झाला एकचि जयजयकार ॥ सुमनें सुरवर वर्षती ॥७१॥
बहुसाल आटिलें दळ ॥ लंकेत प्रवेशले घायाळ ॥
रावणापुढें सकळ ॥ समाचार सांगती ॥७२॥
सिंहासनारूढ रावण ॥ खालीं पडे मूर्च्छा येऊन ॥
मग इंद्रजितें धांवोन ॥ सांवरून बैसविला ॥७३॥
म्हणे माझीं साही निधानें गेली ॥ पुनः परतोन नाहीं देखिलीं ॥
अतिकायासारिखा बळी ॥ पाठिराखा तुझा गेला ॥७४॥
इंद्रजित म्हणे रायाप्रती ॥ होणार न चुके कल्पांतीं ॥
आतां युद्धासी जातो मी निश्चितीं ॥ शत्रुक्षय करावया ॥७५॥
चतुरंग दळेंसी झडकरी ॥ रणमंडळीं आला शक्रारी ॥
सेनादुर्ग ते अवसरी ॥ आपणाभोंवते रचियेले ॥७६॥
रक्तें करूनियां स्नान ॥ रक्तवर्ण वस्त्रें नेसून ॥
बिभीतकसमिधा आणोन ॥ सर्षपधान्यसंयुक्त ॥७७॥
रणमंडळीं केलें हवन ॥ आंतून निघाला स्यंदन ॥
धनुष्य तूणीर शस्त्रें पूर्ण ॥ सारथि अश्वांसमवेत ॥७८॥
त्या रथी बैसोन झडकरी ॥ मेघाआड गेला शक्रारी ॥
दुर्धर शर ते अवसरी ॥ वर्षता जाहला अपार ॥७९॥
ते बाण नव्हती संपूर्ण ॥ वर्षत विजांचा पर्जन्य ॥
शिरें आणि कर चरण ॥ कपींचीं तुटतीं तटतटां ॥८०॥
कोट्यनकोटी पडिले वानर ॥ जाहला एकचि हाहाकार ॥
एकाखालीं एक दडपती वीर ॥ परम दुस्तर ओढवलें ॥८१॥
एक पळावया योजिती ॥ तात्काळ कर चरण खंडिती ॥
रामसौमित्र तटस्थ पाहती ॥ अंगीं आदळती सायक ॥८२॥
धनुष्यें हातींची गळोनी ॥ रामसौमित्र तटस्थ पाहती ॥
अंगीं आदळती सायक ॥८२॥
धनुष्यें हातींची गळोनी ॥ रामसौमित्र पडले धरणीं ॥
लीलावतारी चापपाणी ॥ दाखवी करणी शत्रूची ॥८३॥
शतबाणें इंद्रजितें ॥ खिळिलें रामसौमित्रांतें ॥
पुराणसंख्या बाणीं अर्कजातें ॥ विंधोनि भूमी पाडिलें ॥८४॥
शास्त्रसंख्याबाणी ॥ गंधमादन पाडिला रणीं ॥
रविसंख्येनें धरणीं ॥ ऋषभ मैंद पाडिले ॥८५॥
चंद्रकळासंख्या बाणीं नीळ ॥ सागर संख्यें ऋक्षपाळ ॥
स्कंदमुखसंख्येनें नळ ॥ प्रेतवत पाडिला ॥८६॥
ऋत्ववर्धदिवससंख्याबाणी ॥ अंगद पाडिला समरांगणीं ॥
गवय गवाक्ष शरभ तीनी ॥ संवत्सरसंख्यांनीं खिळिलें पैं ॥८७॥
सोडून कळासंख्याबाण ॥ खिळिला दधिमुख पावकलोचन ॥
विद्यासंख्या सायक पूर्ण ॥ सुषेणावरी घातले ॥८८॥
रुद्रनेत्रसंख्या टाकून शर ॥ खिळिले गज केसरी वानर ॥
हेमकूट गौरमुख वीर ॥ युगसंख्यांनीं खिळियेले ॥८९॥
सुमुख दुर्मुख ज्योतिमुख ॥ यांवरी अवतारसंख्यासायक ॥
वरकड वानर जे असंख्य ॥ ते बाणसंख्यांनीं खिळियेले ॥९०॥
ऐसा करूनियां अनर्थ ॥ खालीं उतरे इंद्रजित ॥
जयवाद्यें वाजवित ॥ लंकेमाजी प्रवेशला ॥९१॥
परम हर्षयुक्त रावण ॥ पुत्रासी देत आलिंगन ॥
म्हणे माझा प्रताप वाढविला पूर्ण ॥ तुवां एकें पुत्रराया ॥९२॥
असो वानर पडिले सर्व ॥ परी दोघे उरले चिरंजीव ॥
बिभीषण हनुमंत बलार्णव ॥ प्रियप्राण राघवाचे ॥९३॥
दोघे अत्यंत म्लानवदन ॥ स्फुंदस्फुंदोनि करिती रुदन ॥
म्हणती काळ कैसा कठिण ॥ आतां विचार कोण करावा ॥९४॥
अस्ता गेला वासरमणी ॥ प्रर्वतली घोर रजनी ॥
मग चुडिया पाजळोनि ते क्षणीं ॥ रण शाधूं निघालें ॥९५॥
महावृक्ष उन्मळले ॥ तैसे ठायीं ठायीं वीर पडले ॥
रण घुमत असे ते वेळे ॥ दोघेजण देखती ॥९६॥
तंव तो वीर जांबुवंत ॥ पडलासे आरंबळत ॥
मग तया सांवरूनि हनुमंत ॥ बैसविता जाहला ॥९७॥
जांबुवंत बोले वचन ॥ या चराचराचा निजप्राण ॥
तो सुखी असे की रघुनंदन ॥ अनुजासहित सांग पां ॥९८॥
स्फुंदस्फुंदोनी सांगे बिभीषण ॥ निचेष्टित पडले रामलक्ष्मण ॥
त्याचपरी सकळ सैन्य ॥ प्राणहीन पडलें असे ॥९९॥
मग बोले ऋक्षपाळ ॥ कोणी आणील द्रोणाचळ ॥
तरी त्या वल्लीसुवासें सकळ ॥ वीर आतां उठतील ॥१००॥
उगवला नसतां वासरमणी ॥ औषधी आणाव्या त्वरेंकरूनि ॥
ऐसें ऐकतां तये क्षणीं ॥ मारुतात्मज आवेशला ॥१॥
क्षीराब्धीचे पैलतीरीं ॥ चार कोटी योजने दूरी ॥
मारुती म्हणे तृतीय प्रहरीं ॥ औषधी वेगीं आणितों ॥२॥
बिभीषणासी हनुमंत ॥ बोले होऊन सद्‌गदित ॥
जतन करावा रघुनाथ ॥ सौमित्रासहित जीवेंसी ॥३॥
ऐसे बोलोनि हनुमंत ॥ वेगें उडाला आकाशपंथ ॥
म्हणे यशस्वी अयोध्यानाथ ॥ शक्तिदाता होईं कीं ॥४॥
चपळ पणिद्वय चरण ॥ घेत उड्डाणावरी उड्डाण ॥
कीं क्षीराब्धीप्रति सुपर्ण ॥ वैकुंठींहून जातसे ॥५॥
लक्षून मानससरोवर ॥ मराळ झेंपावें सत्वर ॥
त्याचपरी अंजनीकुमर ॥ सप्तद्वीपें ओलांडी ॥६॥
सप्तसमुद्र ओलांडून ॥ द्रोणाचळाजवळी येऊन ॥
जनकजाशोकहरण ॥ उभा ठाकला ते वेळीं ॥७॥
अगस्ति सागराचें तीरी ॥ की त्रिविक्रम बळीचे द्वारीं ॥
कीं नृपाचिया भांडारी ॥ तस्कर जैसा संचरें ॥८॥
कीं तरूजवळी येऊनि ॥ उभा ठाकला कुठारपाणी ॥
कीं निधानापासी प्रीतिकरूनि ॥ सावध उभा ठाकला ॥९॥
असो कर जोडूनि हनुमंत ॥ द्रोणाचळातें स्तवित ॥
म्हणे तूं परोपकारी पर्वत ॥ पुण्यरूप नांदसी ॥११०॥
तुझें करितांचि स्मरण ॥ सकळ रोग जाती पळोन ॥
तरी शरजालीं रामलक्ष्मण ॥ इंद्रजितें पाडियेले ॥११॥
तूं जीवनदाता सत्य ॥ त्रिभुवनामाजी यथार्थ ॥
कीर्ति ऐकोनियां धांवत ॥ मी याचक आलों असें ॥१२॥
औषधी देऊनियां निर्मळ ॥ मज बोळवावें तत्काळ ॥
तंव तो प्रत्यक्ष मूर्तिमंत शैल ॥ बोलता जाहला कपीसी ॥१३॥
म्हणे मर्कटा आलासी कोठून ॥ कैंचा राम कैंचा लक्ष्मण ॥
देवांस औषधी दुर्लभ जाण ॥ तुज कोठून प्राप्त होती ॥१४॥
धरूनि माझा आश्रय ॥ मर्कटा तूं येथेंचि राहें ॥
त्यावरी तो राघवप्रिय ॥ काय बोलता जाहला ॥१५॥
म्हणे पाषाणहृदयी तूं द्रोण ॥ मंदबुद्धि मूढ मलिन ॥
कार्याकार्य तुजलागोन ॥ निर्दया कैसें समजेना ॥१६॥
वायसा काय मुक्ताहार ॥ मद्यपीयास काय तत्त्वविचार ॥
निर्दयासी धर्मशास्त्र ॥ सारासार समजेना ॥१७॥
मांसभक्षकास नुपजे दया ॥ हिंसकास कैंची माया ॥
उपरति पैशून्यवादिया ॥ कदाकाळें नसेचि ॥१८॥
कृपणासी नावडे धर्म ॥ जारासी नावडे सत्कर्म ॥
निंदकासी नावडे प्रेम ॥ भजनमार्ग कदाही ॥१९॥
कीर्तन नावडे भूतप्रेतां ॥ दुग्ध नावडे नवज्वरिता ॥
टवाळासी पैं तत्वतां ॥ तपानुष्ठान नावडे ॥१२०॥
तैसा तु अत्यंत निष्ठुर ॥ रामभजन नेणसी पामर ॥
तुज न लागतां क्षणमात्र ॥ उचलोनि नेतो लंकेसी ॥२१॥
शेषाकार पुच्छ पसरून ॥ द्रोणाचळ बांधिला आंवळून ॥
तत्काळचि उपडोन ॥ करतळीं घेऊन चालला ॥२२॥
उगवल्या असंख्यात सौदामिनी ॥ तैसा पर्वत दिसे दुरूनि ॥
कीं करी घेऊनियां तरणि ॥ हनुमंत वीर जातसे ॥२३॥
कीं सुधारसघट नेता सुपर्ण ॥ लीलाकमल उचली पूर्ण ॥
कीं सहस्रवदनें उर्वी उचलोन ॥ सर्षप्राय धरिली शिरीं ॥२४॥
कीं कनकताट द्रोणाचळ ॥ वल्ल्य़ा तेचि दीप तेजाळ ॥
पाजळूनियां अंजनीबाळ ॥ ओंवाळू येत रामातें ॥२५॥
चतुर्थ प्रहरीं ब्राह्मी मुहूर्ती ॥ सुवेळेसी आला मारुति ॥
तंव तो नूतनलंकापति ॥ सामोरा धांवे आनंदे ॥२६॥
तो सुटला शीतळ प्रभंजन ॥ चालिला वल्लींचा सुवास घेऊन ॥
त्या वातस्पर्शे रामलक्ष्मण ॥ सेनेसहित ऊठिले ॥२७॥
रजनी संपता तात्काळ ॥ किरणांसहित उगवे रविमंडळ ॥
तैसा राम तमालनीळ ॥ वानरांसमवेत ऊठला ॥२८॥
कोणाचे तनूवरी साचार ॥ घाय न दिसे अणुमात्र ॥
असो द्रोणाचळासी वायुपुत्र ॥ घेऊन मागुतीं उडाला ॥२९॥
लीलाकंदुक खेळे बाळ ॥ तैसा पर्वत झेली विशाळ ॥
पूर्वस्थळीं ठेवून तत्काळ ॥ सुवेळेसी पातला ॥१३०॥
देवांसहित शक्र बैसत ॥ तैसा कपिवेष्टित रघुनाथ ॥
सद्रद होवोनि हनुमंत ॥ रामचरणीं लागला ॥३१॥
जाहला एकचि जयजयकार ॥ प्रेमें दाटला रघुवीर ॥
हृदयी धरिला वायुकुमर ॥ तो न सोडीच सर्वथा ॥३२॥
स्कंदासी भेटे उमावर ॥ कीं इंद्रा आलिंगी जयंतपुत्र ॥
कीं संजीवनी साधितां पवित्र ॥ गुरु कचासी आलिंगी ॥३३॥
हनुमंताचें निजवदन ॥ क्षणक्षणां कुरवाळित रघुनंदन ॥
धन्य धन्य आजिचा दिन ॥ स्वामीगौरव लाहिजे तुवां ॥३४॥
श्रीराम म्हणे मारुतीसी ॥ सर्वांचा प्राणदाता तूं होसी ॥
सरली नाही जो निशी ॥ पर्वत तुवां आणिला ॥३५॥
बाळक होतां व्यथाभूत ॥ जनक जाऊनि औषधें आणित ॥
बा रे तैसेंच केले निश्चिंत ॥ प्रताप अद्‌भुत न वर्णवे ॥३६॥
ऐसें बोलता रघुनंदन ॥ सकळ कपी म्हणती धन्य धन्य ॥
स्वामीगौरवापुढें पूर्ण ॥ सुधारसपान तुच्छ पैं ॥३७॥
सुग्रीवादि कपी धांवती ॥ हनुमंतासी दृढ हृदयीं धरिती ॥
वानरांसी म्हणे किष्किंधापति ॥ यावरी काय पाहतां ॥३८॥
आतां लंकेवरी जाऊन ॥ सकळ सदना लावा अग्न ॥
अष्टदशपद्में वानर घेऊन ॥ नळ नीळ मारुति धांविन्नले ॥३९॥
गगनचुंबित तैलकाष्ठें ॥ कपींनी चुडी पाजळिल्या नेटें ॥
कीं ते रामभवानीचे दिवटे ॥ गोंधळ घालिती रणांगणी ॥१४०॥
चुडी घेऊनि समग्र ॥ भुभुःकारें गर्जविले अंबर ॥
जय जय यशस्वी रघुवीर ॥ म्हणोनी धांवती सर्वही ॥४१॥
लंकादुर्ग ओलांडून ॥ आंत प्रवेशले वानरगण ॥
तो अद्‌भुत सुटला प्रभंजन ॥ चुडिया लाविती एकसरें ॥४२॥
वायूचे अद्‌भुत कल्लोळ ॥ आकाशपंथें चालिली ज्वाळ ॥
लंकेमाजी हलकल्लोळ ॥ पळती लोक सर्व पैं ॥४३॥
धूर अद्‌भुत दाटलासे ॥ तेथे कोणा कोणी न दिसे ॥
ज्वाळा धांवती आवेशें ॥ लंका सर्व ग्रासावया ॥४४॥
कोट्यावधि घरें जळती ॥ राक्षस स्त्रियांसह आहाळती ॥
आळोआळीं उभे असती ॥ चुडी घेऊन वानर ॥४५॥
दृष्टीं देखतां रजनीचर ॥ चुडींनी भजिती वानर ॥
तो दशमुखासी समाचार ॥ दूत सत्वर सांगती ॥४६॥
हनुमंतें आणूनि द्रोणाचळ ॥ सजीव केले वैरी सकळ ॥
लंकेंत प्रवेशलें कपिदळ ॥ जाळिली सकळ मंदिरें ॥४७॥
मग जंघ प्रजंघ क्रोधन ॥ विरूपाक्ष शोणिताक्ष राजनंदन ॥
कुंभनिकुंभांप्रति रावण ॥ म्हणे धांवारे सत्वर ॥४८॥
सिद्ध करूनियां दळभार ॥ कुंभ निकुंभ धांवती सत्वर ॥
घालोनियां पर्जन्यास्त्र ॥ अग्नि समग्र विझविला ॥४९॥
जैसें कलेवर सांडोनि जाती प्राण ॥ तैसे लंकेबाहेर आले कपिगण ॥
रणभूमीसी सर्व मिळोन ॥ युद्धालागीं सरसावले ॥१५०॥
आले देखोनि असुरभार ॥ सेनामुखीं होता वाळिकुमर ॥
तो पर्वत घेऊन सत्वर ॥ क्रोधनावरी धांविन्नला ॥५१॥
बळें पर्वत दिधला टाकून ॥ रथासहित चूर्ण जाहला क्रोधन ॥
तों जंघ प्रजंघ विरूपाक्ष दारुण ॥ आले धांवूनि अंगदावरी ॥५२॥
अंगदें विशाळ वृक्ष उपडोनी ॥ दोघे झोडून पाडिले धरणी ॥
मग विरूपाक्षें निजबाणीं ॥ वानर बहुत खिळियेले ॥५३॥
तों मैंद पर्वत घेऊनि धांविन्नला ॥ अकस्मात विरूपाक्षावरी टाकिला ॥
विरूपाक्ष प्राणासी मुकला ॥ शरभें वधिला शोणिताक्ष ॥५४॥
मग तो कुंभकर्णाचा नंदन ॥ कुंभ पुढें आला धांवोन ॥
धनुष्य ओढोनि आकर्ण ॥ नव बाण सोडिले ॥५५॥
त्या नव शरप्रहारेंकरूनि ॥ मैंद कपी खिळिला समरांगणीं ॥
शरभ विंधिला दोन बाणीं ॥ मूर्च्छित धरणीं पडियेला ॥५६॥
तों धांवे वाळिसुत ॥ घेऊन विशाळ पर्वत ॥
त्याचे कुंभे खिळिले हस्त ॥ अचळासहित रणभूमीं ॥५७॥
संकट पडियेलें बहुत ॥ अंगद राहिला तटस्थ ॥
वानरीं हांक केली त्वरित ॥ राघवापासीं ते काळीं ॥५८॥
ऐकोनि गजकिंकाट देख ॥ आवेशें चपेटे मृगनायक ॥
यापरी किष्किंधापाळक ॥ कुंभहृदयीं आदळला ॥५९॥
कुंभाचें चाप घेतले हिरून ॥ मोडून कुटके केले पूर्ण ॥
मल्लयुद्धास दोघेजण ॥ प्रवर्तले ते काळीं ॥१६०॥
एक मुहूर्तपर्यंत ॥ मल्लयुद्ध दोघांशी अद्‌भुत ॥
अर्कजे हृदयीं मुष्टिघात ॥ कुंभासी बळें दिधला ॥६१॥
तेणें हृदय शतचूर्ण ॥ कुंभाचा तात्काळ गेला प्राण ॥
तंव तो निकुंभ आवेशोन ॥ सुग्रीवावरी धांविन्नला ॥६२॥
तों पर्वत सबळ उचलून ॥ वेगें धांवे सीताशोकहरण ॥
अचल दिधला भिरकावून ॥ निंकुंभें तो चूर्ण केला ॥६३॥
तेणें हनुमंत परभ क्षोभला ॥ विशाळ तरु त्यावरी टाकिला ॥
तोही निकुंभें तोडिला ॥ क्षणमात्र न लागतां ॥६४॥
निकुंभें परिघ लवलाही ॥ घेऊन ताडिला मारुतिहृदयीं ॥
पळमात्र मूर्च्छना ते समयीं ॥ आली हनुमंतास ते काळीं ॥६५॥
सवेंचि धांवे अंजनीबाळ ॥ शतशृंगाचा उपटिला अचळ ॥
निकुंभावरी टाकिला तात्काळ ॥ चूर्ण जाहला निकुंभ ॥६६॥
घायाळें पळती लंकेत ॥ रावणासी वर्तमान करिती श्रुत ॥
ऐकतांचि तो चिंताक्रांत ॥ दशवक्र जाहला पैं ॥६७॥
मग विंशतिनेत्र तिघे वीर ॥ परम प्रतापी समरधीर ॥
खराक्ष विशालाक्ष असुर ॥ मकराक्ष तो तिसरा ॥६८॥
तिघांसी म्हणे दशवदन ॥ तुम्हीं माजवावें रण ॥
ते तात्काळ रथारूढ होऊन ॥ सेनेसहित निघाले ॥६९॥
रणतुरें गर्जती अपार ॥ रणमंडळीं पातले सत्वर ॥
तों शिळा द्रुम घेऊन वानर ॥ एकदांचि उठावले ॥७०॥
येरयेरां पाचारिती ॥ उसणे घाय सवेंच देती ॥
असुरांची पोटें फाडिती ॥ वानर नखे घालोनियां ॥७१॥
कुंत असिलता परिघ ॥ असुर टाकिती शस्त्रें सवेग ॥
तेणें विदारूनि आंग ॥ कपी पडती समरांगणी ॥७२॥
कपींवीरीं केलें आगळें ॥ असुरभार मागें लोटले ॥
देखोन मकराक्ष ते वेळे ॥ बाण वर्षत धांवला ॥७३॥
जैशा पर्जन्यधारा अपार ॥ तैसा मकराक्ष वर्षे शर ॥
अपार भंगले वानर ॥ पाहे रघुवीर दुरूनी ॥७४॥
मान तुकावी सीतारमण ॥ म्हणे हा वीर प्रवीण ॥
कोदंड चढवोनि आपण ॥ जगद्वंद्य ऊठिला ॥७५॥
कोदंड ओढिता तये क्षणीं ॥ झणत्कारिल्या लघु किंकिणी ॥
एकचि बाण ते क्षणीं ॥ दशकंठरिपूनें सोडिला ॥७६॥
मकराक्षाचें बाणजाळ ॥ एकेचि शरें छेदिलें तत्काळ ॥
जेवीं उगवता सूर्यमंडळ ॥ भगणे सकळ लोपती ॥७७॥
एक उठतां विनायक ॥ असंख्य विघ्नें पळती देख ॥
कीं सुटतां चंडवात सन्मुख ॥ जलदजाल वितुळे पैं ॥७८॥
एक विष्णुनामेंकरून ॥ असंख्य दुरितें जाती जळोन ॥
कीं चेततां कृशान ॥ असंख्य वनें दग्ध होती ॥७९॥
कीं मूर्खाचे शब्द बहुुत ॥ एकाच शब्दें खंडी पंडित ॥
कीं सिंहनादें गज समस्त ॥ गतप्राण होती पैं ॥१८०॥
हृदयी प्रकटतां बोध ॥ सहज पळे काम क्रोध ॥
कीं प्रत्यया येतां ब्रह्मानंद ॥ क्षुद्रानंद सर्व विरती ॥८१॥
तेवीं रामबाणें एकेंचि सबळ ॥ तोडिलें मकराक्षाचें शरजाळ ॥
मग त्यास मुक्ति द्यावया तत्काळ ॥ दिव्य शर काढिला ॥८२॥
मकराक्षाचा कंठ लक्षून ॥ शर चालिला जैसा सुपूर्ण ॥
क्षणमात्रें कंठ छेदून ॥ आकाशपंथें उडविला ॥८३॥
तों विशालाक्ष आणि खराक्ष ॥ त्यांहीं पाचारिला कमलदलाक्ष ॥
जो सर्वात्मा सर्वसाक्ष ॥ विरूपाक्ष ध्याय जया ॥८४॥
असुर धांवती लवलाहे ॥ म्हणती सर्वदा तुज कैंचा जय ॥
अकस्मात काकतालन्याय ॥ मकराक्ष तुवां मारिला ॥८५॥
ऐसें बोलून दोघेजण ॥ सोडिती रामावरी प्रचंड बाण ॥
जैसें मृगेंद्रापुढें येऊन ॥ मांडिलें ठाण मार्जारे ॥८६॥
कीं सज्ञान पंडितापुढें ॥ बोलावया आलीं मूढें ॥
कीं जंबुक आपुले पवाडे ॥ व्याघ्रापुढें दावितसे ॥८७॥
कीं उष्ट्रांनी ब्रीद बांधोन ॥ तुंबरापुढें मांडिलें गायन ॥
तैसें राक्षसी संधान ॥ रामापुढें आरंभिलें ॥८८॥
दोघांही शर सोडिले अपार ॥ तितुके निवारूनि श्रीरघुवीर ॥
प्रळयचपळेऐसे थोर ॥ दोन शर काढिले ॥८९॥
ते धनुष्यावरी योजून ॥ अकस्मात सोडी रघुनंदन ॥
दोघांची कंठनाळे छेदून ॥ निराळमार्गे पैं नेलीं ॥१९०॥
कळला रावणासी समाचार ॥ परत्र पावले त्रय असुर ॥
तत्काळ महावीर ॥ सेनेसहित धांविन्नला ॥९१॥
होम करूनि रणमंडळी ॥ त्यांतून एक कृत्या निघाली ॥
रथीं बैसोन ते वेळीं ॥ अकस्मात उडाली ॥९२॥
त्या कृत्येआड बैसोन ॥ शक्रारि सोडी तेव्हां बाण ॥
म्हणे सर्वांसी खिळिन ॥ वानरगण भयभीत ॥९३॥
मग लोकप्राणेश येउनी ॥ सांगे जगद्वंद्याचे कर्णीं ॥
म्हणे अंगिरास्त्रेंकरूनी ॥ कृत्या छेदोनि टाकिजे ॥९४॥
कृत्येआड बैसोन ॥ इंद्रजित करी संधान ॥
रामें तात्काळ मंत्र जपोन ॥ अंगिरास्त्र सोडिलें ॥९५॥
तेणें कृत्या भस्म झाली झडकरी ॥ जैसा बोध प्रवेशतां अंतरीं ॥
दुर्वासना पळे बाहेरी ॥ तृष्णा कल्पना घेउनियां ॥९६॥
कीं प्रकटतां वासरमणि ॥ तम निरसे मूळींहूनी ॥
तैसा कृत्या छेदितां धरणीं ॥ इंद्रजित उतरला ॥९७॥
रणीं प्रकट उभा राहूनी ॥ अपार शर सोडी रावणी ॥
तो दुरात्मा देखूनि तत्क्षणीं ॥ वानर सर्व क्षोभले ॥९८॥
घेऊनियां महापर्वत ॥ रागें धांवे अंजनीसुत ॥
गदा घेऊनियां त्वरित ॥ बिभीषण चौताळला ॥९९॥
परिघ हातीं घेउनी ॥ मैंद धांवे क्रोधें करूनी ॥
कौमोदकी आकळोनी ॥ धन्वंतरीं पुढं जाहला ॥२००॥
शतघ्नी घेऊन सत्वर ॥ धांवे तो ऋषभ वानर ॥
शरभ धांवे घेऊनि चक्र ॥ गंधमादन शक्ति पैं ॥१॥
जांबुवंत घेऊनि गिरि थोर ॥ अंगदें उपडिला महातरुवर ॥
नीळ घेऊनियां तोमर ॥ शत्रूवरी धांविन्नला ॥२॥
नळें उचलोनि महाशिळा ॥ सुग्रीव पर्वत घेऊन धांविन्नला ॥
कुमुद हांक देऊनि पुढें जाहला ॥ लोहपट्टिश घेऊनियां ॥३॥
सौमित्रें चाप ओढून ॥ टाकिले तेव्हां तीन बाण ॥
शत शत दारुण ॥ रघुत्तमें टाकिले ॥४॥
इतुकी शस्त्रवृष्टि होत ॥ परी ते न गणीच इंद्रजित ॥
शस्त्रें तोडून समस्त ॥ बाण बहुत सोडिले ॥५॥
अष्टादश पद्में वानर ॥ निजबाणीं केले जर्जर ॥
लक्षोनियां रामसौमित्र ॥ दारुण शर सोडिले ॥६॥
रामलक्ष्मणांसहित सकळ ॥ कपिदळ इंद्रजितें केले विकळ ॥
पुरुषार्थ करून तत्काळ ॥ इंद्रजित परतला ॥७॥
जयवाद्यें वाजवित ॥ लंकेत प्रवेशे शक्रजित ॥
पितयास करूनी प्रणिपात ॥ वार्ता समूळ सांगितली ॥८॥
रावण म्हणे शक्रजितासी ॥ तूं क्षणक्षणां शत्रु मारिसी ॥
दिनांती नक्षत्रें आकाशीं ॥ मागुती तैसे ऊठती ॥९॥
वरि वरि जळे तृण ॥ परि अंकुर फुटती भूमीतून ॥
त्यावरी शक्रजित प्रतिवचन ॥ काय बोलता जाहला ॥२१०॥
म्हणे आतां रामलक्ष्मण ॥ सेनेसहित येतों वधून ॥
तरीच तुम्हां दावीन वदन ॥ प्रतिज्ञा पूर्ण माझी हे ॥११॥
हे न घडे जरी गोष्टी ॥ तरी तुमची आमची हेचि भेटी ॥
मम पितयासी नमून उठाउठीं ॥ इंद्रजित चालिला ॥१२॥
सिद्ध करूनि चतुरंग दळ ॥ युद्धासी चालिला उतावीळ ॥
जैसा सरितापूर ॥ तुंबळ ॥ वर्षाकाळीं धांवतसे ॥१३॥
तीन वेळ संग्राम करूनि ॥ इंद्रजित गेला जय घेऊनि ॥
मागुती आला चौथेनि ॥ रणमेदिनी माजवावया ॥१४॥
युद्धकांड परम सुरस ॥ जेथें थोर माजे वीररस ॥
तें चतुर श्रोते सावकाश ॥ अत्यादरें परिसोत ॥१५॥
रणरंगधीरा रामचंद्रा ॥ सुवेळाचळवासी प्रतापरुद्रा ॥
श्रीधरवरदा आनंदसमुद्रा ॥ ब्रह्मानंदा जगद्‌गु ॥१६॥
स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकिनाटकाधार ॥
सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ अष्टविंषतितमोऽध्याय गोड हा ॥२१७॥
॥ श्रीसीतारामचंद्रार्पणमस्तु ॥