|
|
॥ श्रीरामचरितमानस ॥ (मराठी अनुवाद) ॥ उत्तराकाण्ड ॥ ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥ अध्याय १४ वा Download mp3 दो० :- भक्तिपक्षिं धरिला हठ झाला महर्षिशाप ॥ भक्तीपक्षाचा हट्ट धरला म्हणून महर्षीचा शाप झाला. मुनींनाही दुर्लभ असे वर मिळाले हा भक्तीचा प्रताप तर पहा ! ॥ दो० ११४ म ॥ अशी भक्ति जाणुनि परिहरती । ज्ञाना केवळ जे श्रम करती ॥ दो० :- शके पुरुष अबले त्यजूं जो विरक्त मति धीर ॥ रामरहस्य (भक्तीमहिमा) - भक्ती अशी प्रभावी आहे हे जाणून सुद्धा जे तिचा त्याग करतात, ते केवळ ज्ञानासाठी श्रम करतात, ते पढत मूर्ख होत ते घरी आलेल्या कामधेनूचा त्याग करुन दुधासाठी रुईची झाडे शोधीत भटकतात ॥ १-२ ॥ खगेश ! ऐक, हरीभक्तीचा त्याग करुन जे इतर साधनांनी सुख मिळविण्याची इच्छा करतात, ते शठ होत ते नावेशिवायच वेड्यासारखे पोहून महासागराच्या पार जाण्याची इच्छा करतात ॥ ३-४ ॥ पक्षपात मुळिं इथें न करतो । वेदपुराणसंतमत वदतो ॥ दो० :- हें रघुनाथरहस्य ना कळतें शीघ्र कुणास ॥ मी इथे पक्षपात मुळीच करीत नाही. वेदपुराण व संत यांचे मत सांततो ॥ १ ॥ हे पन्नगारी ! अशी अनुपम रीत आहे की नारी नारीच्या रुपावर मोहित होत नाही. ॥ २ ॥ हे लक्षांत घ्या की माया आणि भक्ती या दोन्ही स्त्री वर्गातील आहेत हे सर्व जाणतात. ॥ ३ ॥ त्यांत रघुवीराला भक्तीच भारी प्रिय आहे. माया बिचारी नटी आहे. (भगवान नाचवतील तसे तिला नाचावे लागते) ॥ ४ ॥ रघुराया भक्तीलाच अनुकूल असल्यामुळे माया तिला घाबरते. ॥ ५ ॥ निरुपम व उपाधीरहित अशी भक्ती ज्याच्या हृदयात सदा अबाधितपणे राहते ॥ ६ ॥ त्याला पाहूनच माया लाजते आणि आपल्या प्रभुतेचे कार्य करुं शकत नाही ॥ ७ ॥ हे रामरहस्य समजल्यावर जे मुनी विज्ञानी (ब्रह्मलीन, ब्रह्मपर) असतात ते सुद्धा पूर्ण सुख देणारी भक्तीच मागतात ॥ ८ ॥ परंतु हे रघुनाथाचे रहस्य कोणालाच लवकर कळत नाही जो कोणी रघुपतीच्या कृपेने हे रहस्य़ जाणतो त्याला स्वप्नातही मोह होत नाही ॥ दो० ११६ रा ॥ अहो प्रवीण पक्षीराज ! ज्ञान आणि भक्ती यातील आणखी एक भेद सांगतो तो ऐका त्याच्या श्रवणाने श्रीरामचरणी कधीही क्षीण न होणारी भक्ती प्राप्त होते ॥ दो० ११६ म ॥
अकथ कहाणी तात ! ऐकणें । शक्य समजणें शक्य न वदणें ॥ दो० :- प्रगटुनि योगाग्नी, द्विविध कर्म शुभा लाऊन ॥ भाग २ ज्ञानदीप – हे तात ! अकथनीयाची कहाणी ऐक, हिच्यामुळे त्याचा (ब्रह्म) समज होणे शक्य आहे पण शब्दाने सांगता येण्यासारखे नाही ॥ १ ॥ जीव ईश्वराचा (ब्रह्माचा) अंश असल्याने अविनाशी, चेतन, अमल व सहज सुखराशी आहे ॥ २ ॥ तो प्रभु असून मायेला वश झाला आणि शुक – मर्कटांप्रमाणे बंधनात अडकला. ॥ ३ ॥ जड आणि चेतन यांची जी गाठ पडली ती जरी खोटी आहे तरी ती सुटणे (फार) कठीण आहे ॥ ४ ॥ (जेव्हा पासून ही गाठ पडली) तेव्हापासून जीव संसारी झाला गाठ काही केल्या सुटत नाही, व जीवाला लेशमात्रही सुख मिळत नाही. ॥ ५ ॥ वेद पुराणादिकांनी पुष्कळ उपाय सांगीतले आहेत पण त्यांनी ही गाठ सुटत तर नाहीच, उलट ती अधिकाधिक घट्टच होत जाते. ॥ ६ ॥ जीवाच्या हृदयात मोहरुपी अंधारच विशेष असतो, व त्यामुळे तो त्या ग्रंथीला पाहू शकत नाही (त्याला जर गाठ दिसलीच नाही) तर मग ती सुटणार कशी ? ॥ ७ ॥ ईश्वर जेव्हा केव्हा असा संयोग जुळवून आणतो तेव्हाच कदाचित ती ग्रंथी सुटूं शकते (याचा अर्थ ज्ञानमार्गातही ईश्वरकृपा पाहीजेच) ॥ ८ ॥ प्रत्यक्ष ज्ञानदीप रुपक – सात्विक श्रद्धारुपी व्यायलेली सुंदर गाय जर श्रीहरीच्या कृपेने हृदयांत राहीली ॥ ९ ॥ व अपार व्रत, जप, तप, यम, नियम आणि वेदांनी सांगीतलेले शुभ (सात्विक) धर्माचरण हे हिरवे ओले गवत त्या गाईला पोटभर चरण्यास सापडले तर मग ती भावरुपी वत्स भेटल्यावर पान्हवते. ॥ १०-११ ॥ निवृत्ती ही भालेदारी (गायीचे मागचे पाय बांधण्याची दोरी), विश्वास हे दूध काढण्याचे पात्र (चरवी), आणि आपला दास झालेले निर्मल मन हा गौळी (दूध काढणारा) असला पहीजे ॥ १२ ॥ परमधर्ममय दूध काढून अकाम अग्नी सिद्ध करुन त्यावर ते तापवितो ॥ १३ ॥ (अकाम अग्नीने तापविलेल्या दुधाला) क्षमा व संतोषरुपी वात्याने निववितो आणि धृती (धैर्य) रुपी विरजण सारखे लाऊन त्याचे दही करतो ॥ १४ ॥ (वस्तु नित्यानित्य विवेक) विचाररुपी रवीने मुदितारुपी माथणीत दमरुपी आधारस्तंभाच्या सहाय्याने सत्य आणि सुवाणी रुपी घुसळ दोरीने ते दही मंथन करुन, घुसळून निर्मल, सुंदर व अति पवित्र वैराग्यरुपी लोणी काढून घेतो ॥ १५-१६ ॥ (लोणी काढून घेतल्यावर) मग योग रुपी अग्नी प्रगट करुन द्विविध (शुभ, अशुभ) कर्मे रुपी शुभा (शेणी – गवर्‍या) इंधन लावून (त्यावर वैराग्य लोणी उकळले) ममतारुपी मल जळून गेल्यावर बुद्धी त्या लोण्याचे तयार झालेले ज्ञानरुपी तूप निवविते (तेव्हा ते घट्ट होते) ॥ दो०११७ रा ॥ तेव्हा मग विज्ञानरुपीणी बुद्धी ज्ञानरुपी निर्मल घृत मिळताच चित्तरुपी पणती त्याने भरुन समता ठाणवई करुन ती पणती अचल (स्थिर) राहील अशी त्या ठाणवईवर ठेवते ॥ दो० ११७ म ॥ त्या साधकाच्या देहरुपी कापसातून तीन अवस्था व त्रिगुण यांना बाहेर काढते आणि तुरिया अवस्थारुपी कापूस पिंजून चांगली जाडी घट्ट वात (वळून ती विज्ञानरुपिणी बुद्धी) वळते आणि मग ॥ दो० ११७ चं ॥ अशा प्रकारे दैदिप्यमान (तेजोराशी) विज्ञानमय दीप पेटवावा की त्याच्या जवळ जाताच मद वगैरे सर्व पतंग जळून जातील ॥ दो० ११७ द्र ॥ सोहमस्मि ही वृत्ति अखंडा । दीपशिखा ती महाप्रचंडा ॥ दो० :- जीव पुन्हां तैं विविधविध भोगि संसृती क्लेश ॥ ‘ते (ब्रह्म) मी आहे’ ही जी अखंड वृत्ती तीच या दीपाची प्रचंड ज्योत (दीपशिखा) होय. ॥ १ ॥ आत्मानुभवाचे सुख हाच या ज्योतीचा प्रकाश होय. (या प्रकाशाने) संसृतीचे मूळ जो भेदरुपी भ्रम त्याचा नाश होतो ॥ २ ॥ अत्यंत प्रबल अशा अविद्येच्या परिवाराचा म्हणजे मोह आदि अपार अंधाराचा नाश होतो. ॥ ३ ॥ तेव्हा ती विज्ञानरुपिणी बुद्धी प्रकाश मिळाल्यावर हृदयरुपी घरात बसून जडचेतन ग्रंथी सोडवूं लागते ॥ ४ ॥ ती बुद्धी जर ग्रंथीभेद करुं शकली तर हा जीव कृतार्थ होतो. ॥ ५ ॥ परंतु हे पक्षीराज ! गाठ सोडली जात आहे असे जेव्हा मायेला दिसते, कळते तेव्हा ती अनेक विघ्ने निर्माण करते ॥ ६ ॥ अरे बाबा ! ती अविद्या माया पुष्कळ ऋद्धि आणि (अणिमादिक) पुष्कळ सिद्धि यांना धाडून देते, आणि त्या बुद्धीजवळ येऊन प्रलोभ दाखवितात ॥ ७ ॥ मग नाना युक्त्या करुन बळाने किंवा छळाने स्वत: (दिपाजवळ) जाते व पदराच्या वार्‍याने तो दिवाच मालवून टाकते ॥ ८ ॥ ती बुद्धी जर अत्यंत शहाणी असेल तर अहित जाणून तिच्या (मायेकडे) कडे लक्षच देत नाही (तिच्याकडे लक्ष न देता आपल्या सुखातच मग्न राहते) ॥ ९ ॥ त्या बुद्धीला जर हे विघ्न बांधू शकले नाही तर मग देव उपाधी करतात ॥ १० ॥ इंद्रियांची द्वारे या अनेक खिडक्या आहेत तेथे देव ठाण मांडून बसलेले असतात ॥ ११ ॥ विषयरुपी जोराचा वारा येत आहे असे पाहून ते देवगण त्या खिडक्यांची (बंद दारे) एकदम बळाने उघडतात ॥ १२ ॥ त्यातून तो सोसाट्याचा वारा जेव्हा हृदयरुपी घरात घुसतो तेव्हा तो विज्ञानदीप मालविला जातो. ॥ १३ ॥ ग्रंथी तर नाहीच सुटली पण प्रकाशही नाहीसा झाला व विषयरुपी वादळाने बुद्धी व्याकुळ झाली ॥ १४ ॥ इंद्रियांच्या देवतांना ज्ञान आवडत नाही आणि विषयभोग सदा आवडतात. ॥ १५ ॥ विषयरुपी वार्‍याने बुद्धी बावळी झाल्यावर तशा प्रकारचा ज्ञानदीप पुन्हा कोण प्रज्वलित करणार ! (पुन्हा ही समग्र सविस्तर प्रक्रिया घडणे अशक्य !) ॥ १६ ॥ ज्ञानदीपाचा असा विनाश झाला म्हणजे जीव पुन्हा जन्म-मरण परंपरेचे क्लेश भोगीत राहतो अहो पक्षीराज ! श्रीहरीची अविद्या माया अशी दुस्तर आहे जीवाला (या ज्ञानमार्गाने) तरुन जाता येत नाही ॥ दो० ११८ रा ॥ ज्ञान समजावून सांगणे कठीण, (ते सांगणारा मिळणे कठीण), ते समजणे कठीण (आणि शब्दांनी समजले तरी) तो विवेक साधणे त्याहून कठीण ! जरी भुणाक्षर न्यायाने कोणाला सहजी ज्ञान झाले तरी ते झालेले ज्ञान टिकेल असे नाही कारण यात विघ्ने अनेक ! ॥ दो०११८ म ॥ ज्ञानाचा पथ कृपाणधार हि । पडत खगेश ! न लागे वार हि ॥ दो० :- सेवक सेव्यभाव विण भवतरण न उरगारि ॥ अहो पक्षीराज ! ज्ञानमार्ग म्हणजे दुधारी तलवारीची धारच आहे; त्यामुळे अध:पात होण्यास जरासुद्धा वेळ लागत नाही ॥ १ ॥ जो या मार्गाला निर्विघ्नपणे निभावून जाईल तो कैवल्य मोक्षरुपी परम पद पावतो ॥ २ ॥ (मध्येच पडला की गेला रसातळाला) म्हणून संत, पुराणे, वेद, व इतर शास्त्र रुपी वक्ते म्हणतात की कैवल्य परमपद अति दुर्लभ (दुष्कर) आहे. ॥ ३ ॥
भक्ती चिंतामणी (भाग ३) - अहो स्वामी ! श्रीरामचंद्राचे भजन करीत राहील्याने तीच (अति दुर्लभ) कैवल्यमुक्ती न इच्छितांही बळजबरीने (जवळ) येते (पाठीस लागते) ॥ ४ ॥ नाना प्रकारे कोटी यत्न केले तरी स्थलावाचून जसे जल राहू शकत नाही ॥ ५ ॥ तसेच हे खगराया ! या हरिभक्तीवाचून मोक्षसुख टिकूं शकत नाही. (हरिभक्तीचा आश्रय असेल तरच टिकते) ॥ ६ ॥ हे समजून जे शहाणे हरिभक्त असतात ते मुक्तीचा अनादर करुन भक्तीवर लुब्ध होतात ॥ ७ ॥ (कारण) भक्ती करीत राहील्याने यत्नांवाचून व कष्टावाचून संसृतीचे मूळ जी अविद्या ती नष्ट होते ॥ ८ ॥ तृप्तीसाठी व हितासाठी भोजन करतात पण ते अन्न जठरानल जसे पचवितो तशी हरिभक्ती सुगम आहे आणि सुख देणारी आहे असे असून असा कोण मूढ असेल की ज्याला ती आवडत नाही ? ॥ ९-१० ॥ अहो उरगारी (गरुड) ! मी सेवक असून भगवान सेव्य (स्वामी) आहेत अशा भावावाचून भवसागर तरुन जाणे शक्य नाही. या सिद्धान्ताचा विचार करुन श्रीरामचरण कमलांचे भजन करा ॥ दो० ११९ रा ॥ जो चेतनाला जड करतो व जडाला चेतन करतो अशा समर्थ रघुपतीला जे भजतात ते जीव धन्य होत. ॥ दो० ११९ म ॥ श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु |