|
|
॥ श्रीरामचरितमानस ॥ (मराठी अनुवाद) ॥ उत्तराकाण्ड ॥ ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥ अध्याय ९ वा Download mp3 पुन्हां भुशुंडी वदला सादर । प्रीति न थोडी खगनाथावर ॥ दो० :- ज्ञानी तापस शूर कवि कोविद गुण आगार ॥ पक्षीराजावर थोडे थोडके नाही, पुष्कळ प्रेम असल्यामुळे काकभुशुंडी आदराने पुन्हा म्हणाला की, ॥ १ ॥ नाथ ! तुम्ही सर्व प्रकारे मला पूज्य आहांत व त्यातही तुम्ही श्रीरघुनाथाचे कृपापात्र आहांत ॥ २ ॥ तुम्हांला संशय, माया, मोह इ. काहीच नव्हते तुम्ही खरोखर माझ्यावर दया केलीत ॥ ३ ॥ मोहाच्या निमित्ताने रघुपतींनी तुम्हाला माझ्याकडे पाठवले आणि मला मोठेपणा दिला. ॥ ४ ॥ पक्षीराज ! तुम्ही आपला मोह सांगीतलात पण यांत काही मोठे आश्वर्य नाही. ॥ ५ ॥ नारद, शंकर, ब्रह्मदेव व सन्कादिकांसारखे जे आत्मवादी मुनिनायक इ. कोणाला नाही मोहाने आंधळे केले ? कामाने नाचविला नाही असा कोण आहे ? ॥ ६-७ ॥ तृष्णेने कोणाला नाही वेडा केला ? क्रोधाने ज्याची छाती जळली नाही असा कोण आहे ? ॥ ८ ॥ ज्ञानी, तपस्वी, शूर, कवी, पंडित, गुणधाम (इत्यादित सुद्धा) असा कोण आहे की लोभाने त्याची फार विटंबना केली नाही ? ॥ दो० ७० रा ॥ लक्ष्मीचा मद कोणाला वक्र बनवीत नाही ? सत्तेने बधिर न केलेला असा कोण आहे ? आणि असा कोण आहे की जो हरिणाक्षीच्या बाणाने घायळ झाला नाही ? ॥ दो० ७० म.॥ कुणा न गुण सन्निपात झाला । कोण न मानपदें जो पिडला ॥ दो० :- विश्वा राही व्यापुनी माया कटक प्रचंड ॥ त्रिगुणानी उत्पन्न केलेला सन्निपात रोग कोणाला नाही झाला ? असा कोण आहे की जो मानाने व मदाने पीडला नाही ? ॥ १ ॥ यौवन तारुण्यरुपी ज्वर कोणाला नाही भ्रमिष्ट करीत ? ममतेने कोणाचे यश नाही बुडविले ? ॥ २ ॥ मत्सराने कोणाला कलंक नाही लावला ? शोकरुपी जोराच्या वार्‍याने हालवून खिळखिळा केला नाही तो कोणाला ? ॥ ३ ॥ चिंतारुपी सापीण कोणाला खात नाही ? आणि जगात असा कोण आहे की ज्याला माया वश करीत नाही ? ॥ ४ ॥ मनोरथ म्हणजे वाळवीचे कीडे असून शरीर हे काष्ट आहे, असा धीर पुरुष कोण आहे की ज्याला या किड्यांनी खाल्ला नाही ? ॥ ५ ॥पुत्रेषणा, लोकोषणा व वित्तेषणा या तीन एषणांनी कोणाची बुद्धी मलीन केली नाही ? ॥ ६ ॥ हा सगळा मायेचा परिवार आहे. हा फार प्रबल असून अपार आहे याचे वर्णन कोणीही करु शकला नाही ॥ ७ ॥ शिव आणि चतुर्मुख ब्रह्मदेव (सुद्धा) जिला भितात तिच्या पुढे इतर जीवांची गणती ती काय ? ॥ ८ ॥ मायेचे प्रचंड सैन्य विश्वाला व्यापून राहीले आहे. काम, क्रोध, लोभ हे सेनपती आहेत आणि दंभ, कपट, पाखंड वगैरे सर्व योद्धे आहेत. ॥ दो० ७१ रा ॥ ती माया ज्ञान झाल्यावर जरी मिथ्या आहे तरी रघुवीराची दासी आहे, म्हणून हे प्रभु ! मी प्रतिज्ञेवर सांगतो की श्री रघुवीर रामचंद्रांच्या कृपेशिवाय ती सुटणे शक्य नाही ॥ दो० ७१ म ॥ जी माया नाचवि जगतालां । जिचें चरित्र न कळे कुणाला ॥ दो० :- भक्तांस्तव भगवान् प्रभु रामें धृत तनु भूप ॥ जी माया सर्व जगाला नाचविते व जिचे चरित्र कोणाच्याही लक्षात येत नाही ॥ १ ॥ तीच हे खगराजा प्रभुच्या भुवयांच्या हालचालीवर आपल्या परिवारासह नटीसारखी नाचते ॥ २ ॥ असा जो सच्चिदानंदघन प्रभु तोच राम होय. तो अजन्मा केवळ ज्ञप्तिमात्र (विज्ञानरुप) व बळांचे माहेरघर आहे. ॥ ३ ॥ व्यापक व व्याप्त (असे विश्व) तोच आहे तो अखंड, अनंत आणि परिपूर्ण, अमोघ शक्ती व षड्गुणैश्वर्य संपन्न भगवान आहे.॥ ४ ॥ तो अगुण मोठ्याहून मोठा (अदभ्र) वाणी व इतर इंद्रिये यांच्या पलिकडे असणारा, सर्वदर्शी, निर्दोष, व कधी कोणी न जिंकलेला असा आहे ॥ ५ ॥ तो ममता रहित, निराकार, मोहातीत, नित्यमायादि विकाररहित, व सुखराशी आहे. ॥ ६ ॥ प्रकृतीच्या (मूळमायेच्या) पलीकडे, प्रभु सर्वांच्या हृदयात वास करणारे, इच्छारहित, विकाररहित, अविनाशी ब्रह्म रामचंद्र आहेत. ॥ ७ ॥ येथे (रघुवीरांचे ठिकाणी) मोहाचे कारण असणेच शक्य नाही. सूर्याच्या समोर अंधार कधी गेला आहे काय ? ॥ ८ ॥ भगवान प्रभु रामचंद्रांनी भक्तांच्या कल्याणासाठी भूपदेह धारण केला आणि प्राकृत मनुष्याप्रमाणे वागून परम पावन चरित्र केले ॥ दो० ७२ रा ॥ जसा कोणी नट अनेक रुपे घेऊन नाचतो (अभिनय करतो) व त्या त्या रुपाला व वेषाला योग्य असे भाव दाखवतो पण तो खरोखर तसा होत नाही (तसेच हे प्रभुचे नर चरित्र आहे.) ॥ दो० ७२ म ॥ अशि रघुपति लीला उरगारी ! । दनुज विमोहक जन सुखकारी ॥ दो० :- काम कोप मद लोभ रत गृहासक्त दुखरूप ॥ हे उरगारी ! अशी रघुपतीची लीला आहे. ती राक्षसांना विमोहित करणारी पण भक्तांना सुखकारक आहे. ॥ १ ॥ अहो स्वामी ! जे मलिन बुद्धी विषयवश व कामी असतात तेच प्रभुवर मोहाचा आरोप करतात. ॥ २ ॥ ज्याला जेव्हा नेत्रदोष (काविळीने) होतो तोच म्हणतो की चंद्र पिवळा आहे ॥ ३ ॥ हे खगेश्वरा ! ज्याला दिशाभ्रम होतो तोच म्हणतो की सूर्य पश्चिमेस उगवला आहे. ॥ ४ ॥ नौकेत बसून जाणारा जग पळत असलेले पाहतो व तो मोहाने मानतो की मी स्थिर आहे ॥ ५ ॥ मुले स्वत: गरगर फिरत असतात, घर वगैरे काही फिरत नसते पण ही असत्यवादी मुले एकमेकांस सांगतात की घर वगैरे सर्व फिरत आहे. ॥ ६ ॥ हे विहंगा ! हरि विषयीच्या मोहाची अशीच कथा आहे तेथे स्वप्नांत सुद्धा अज्ञानाचा प्रसंग नसतो. ॥ ७ ॥ मायेला वश झालेले मंदबुद्धी आणि अभागी लोक, ज्यांच्या हृदयावर नाना प्रकारची पुटे चढली आहेत ॥ ८ ॥ ते शठ (पढतमूर्ख) हट्टाला बळी पडून (प्रभुविषयी) संशय धरतात आणि आपले स्वत:चे अज्ञान रामावर लादतात. काम, क्रोध, लोभ मदादिकांत रत असलेले व दु:खरुप गृहादिकांवर जे आसक्त झालेले असतात ते रघुपतीला कसे जाणू शकतील ? ते मूढ तर अंधकार रुपी कूपात पडलेले असतात. ॥ दो० ७३ रा ॥ निर्गुण रुप अति सुलभ आहे, पण सगुण कोणीच जाणू शकत नाही (त्यामुळे) सुगम व अगम लीलांचे श्रवण करुन मुनीसुद्धा भुलतात. ॥ दो० ७३ म ॥ श्रुणु खगेश ! रघुपतिची प्रभुता । कथा यथामति रुचिर वदुं अतां ॥ दो० :- प्रथम दुःख जरि पावतें बालक रडे अधीर ॥ ती हरिभक्ती काक कशी पावे ? – हे खगेश ! आता रघुपतीचा महिमा ऐका. ती सुंदर कथा आता मी यथामति सांगतो ॥ १ ॥ प्रभो ! मला मोह कसा झाला ती सगळी कथा मी तुला सांगतो ॥ २ ॥ हे तात ! तुम्ही रामकृपेचे पात्र आहांत आणि हरिगुणकथा श्रवणात तुमची प्रीती आहे व त्यामुळे तुम्ही मला सुख देणारे झालांत. ॥ ३ ॥ म्हणून मी तुमच्यापासून काहीही लपवून ठेवीत नाही, परम मनोहर रहस्य वर्णन करुन सांगतो ॥ ४ ॥ श्रीराम रघुपतीचा स्वभाव कसा आहे पहा ते आपल्या भक्तांचा अभिमान कधीही शिल्लक राहू देत नाहीत ॥ ५ ॥ कारण नाना प्रकारचे क्लेश देणारा संसाराचे मूळ आणि सर्व शोकदायक आहे अभिमान ॥ ६ ॥ म्हणून सेवकावर फार प्रेम करणारे रघुपती – कृपानिधी त्या अभिमानाला दूर करतात ॥ ७ ॥ स्वामी ! बालकाच्या अंगावर गळू झाल्यावर माता कठोर बनून तो कापविते ॥ ८ ॥ तेव्हा प्रथम जरि बालकास दु:ख होते व ते अधीर होऊन रडते तरी त्याची धीराची आई रोग विनाशासाठी त्याच्या दु:खाकडे लक्ष देत नाही ॥ दो० ७४ रा ॥ तसेच रघुपती आपल्या सेवकाच्या हितासाठी त्याचा अभिमान हरण करतात तुलसीदास म्हणतात की भ्रमाचा त्याग करुन अशा प्रभुला का भजत नाहीत ? ॥ दो० ७४ म ॥ रामकृपा वर्णूं निज जडता । ऐका खगेश लावुनि चित्ता ॥ दो० :- बालपणीं जेथें फिरति तेथें सवें उडून ॥ खगेश ! आता मी रामकृपा व माझा मूर्खपणा वर्णन करुन सांगतो तो तुम्ही लक्ष देऊन ऐका ॥ १ ॥ ज्या ज्या वेळी राम भक्तांसाठी मनुष्य देह धारण करतात तेव्हा भक्तांसाठी पुष्कळ लीला करतात. ॥ २ ॥ म्हणून त्या त्या वेळी मी अयोध्येत जातो व बालचरित्र अवलोकन करुन हर्षित होतो ॥ ३ ॥ तेथे जाऊन मी राम जन्मोत्सव पाहतो व पाच वर्षे तेथेच लुब्ध होऊन राहतो. ॥ ४ ॥ माझे इष्ट देव बालक राम असून त्याच्या तनूची शोभा कोटी काम देवांसारखी आहे ॥ ५ ॥ माझ्या प्रभुचे मुख वारंवार पाहून हे उरगारी ! मी आपले नेत्र सुफल करतो ॥ ६ ॥ कावळ्याच्या पिलाचे रुप घेऊन मी श्रीहरीबरोबर फिरत विविध प्रकारचे बालचरित्र पाहतो. ॥ ७ ॥ बालपणी श्रीराम जिथे जिथे फिरतात, तिथे तिथे त्यांच्याबरोबर उडत जातो व अंगणात जे उष्टे पडेल ते टिपून खातो. ॥ दो० ७५ रा ॥ एकदा रघुवीराने फारच सुंदर लीला केली प्रभुच्या त्या लीलेचे स्मरण होताच काकभुशुंडीचे शरीर पुलकित झाले. (पंख फुलले) ॥ दो० ७५ म ॥ म्हणे काक ऐका खगनायक । रामचरित सेवक सुखदायक ॥ दो० :- रेखा त्रय सुंदर उदरिं नाभि रुचिर गंभीर ॥ काकभुशुंडी म्हणाला हे खगनायका ! सेवकांस सुख देणारे रामचरित्र ऐका. ॥ १ ॥ दशरथ राजांचा महाल सर्व प्रकारे सुंदर आहे तो सोन्याचा असून त्यास अनेक प्रकारची रत्ने जडविलेली आहेत. ॥ २ ॥ जिथे चारी बालके नेहमी खेळतात ते सुंदर अंगण तर वर्णन करण्य़ापलिकडचे आहे. ॥ ३ ॥ मातांना सुख देणारे रघुनायक बालविनोद करीत अंगणात खेळत असतात. ॥ ४ ॥
बालरामरुप वर्णन – मरकत (पाचू) मण्यासारखे श्यामल व कोमल शरीर आहे; प्रत्येक अवयवाची शोभा अनेक कामदेवांसाखी आहे ॥ १ ॥ नवीन लाल कमला प्रमाणे पायांचे तळवे लाल व कोमल आहेत पायांची बोटे सुंदर असून नखे चंद्राच्या कान्तीला लाजविणारी आहेत. ॥ ६ ॥ (तळपायावर) वज्र, अंकुश, ध्वज व ऊर्ध्वरेखा ही चार सुंदर (शुभ) चिन्हे आहेत आणि नुपूरे (वाळे) सुंदर असून मधुर ध्वनि (नाद) करणारी आहेत ॥ ७ ॥ रत्नजडित सुवर्णाचे कटिसूत्र असून त्यास सुंदर व मधुर (छोट्या) घागर्‍या आहेत. ॥ ८ ॥ उदरावर सुंदर तीन रेखा असून नाभी फार खोल व सुरेख आहे. छाती विशाल असून त्यावर अनेक प्रकारची बाललेणी व वस्त्र विराजत आहे. ॥ दो० ७६ ॥ अरुण पाणि, नख, करज, मनोहर । बाहु विशाल विभूषण सुंदर ॥ दो० :- प्रभु हसती येतां निकट जात उडुन रडतात ॥ लाल तळहात, हाताची बोटे व नखे मनोहारी असून, विशाल बाहूंवर सुंदर आभूषणे आहेत ॥ १ ॥ बाल सिंहासारखे खांदे असून शंखासारखा गळा आहे, हनुवटी सुंदर असून मुखशोभा तर सौंदर्याची सीमाच आहे. ॥ २ ॥ बोबडे बोल, लालचुटुक ओठ, बारिक (नुकतेच आलेले) पांढरे शुभ्र दोन दात – सारेच सुंदर आहे ! ॥ ३ ॥ गाल व नाकही मनोहर असून हास्य तर चंद्रकिरणांसारखे सर्वांस सुखद असे आहे ॥ ४ ॥ नील कमलाप्रमाणे डोळे भवापासून सोडवणारे आहेत तर कपाळावरील गोरोचन – तिलक सुंदर विराजत आहे. ॥ ५ ॥ भुवया बाकदार असून कान सम व सुंदर आहेत, तर केस काळे कुरळे (भुरुभुरु उडताना) सुंदर शोभत आहेत. ॥ ६ ॥ अंगात तलम (झिरझिरित) पिवळे सुंदर झबले आहे, प्रभूची द्रुष्टी आणि खिदळणे मला फारच प्रिय वाटते ॥ ७ ॥ दशरथ राजाच्या अंगणात सौंदर्यराशी रामचंद्र विहार करुं लागले व स्वत:च्या पडछायेकडे पाहून नाचू लागले ॥ ८ ॥ मग माझ्याशी नाना प्रकारच्या क्रीडा करु लागले की त्याचे वर्णन करताना मला फार लाज वाटते. ॥ ९ ॥ जेव्हा खिदळत खिदळत मला धरण्यासाठी धावत आले तेव्हा मी पळालो. ते मला अनरसा दाखवूं लागे ॥ १० ॥ माझ्याजवळ येत तेव्हा प्रभु हसत व मी उडून जाताच रडू लागत आणि (त्यांनी रडू नये म्हणून) त्यांच्या पाया पडण्यासाठी मी जवळ जाऊ लागलो तेव्हा (भ्यायल्या सारखे) पळत पुन्हा मागे वळून पाहून पळू लागले ॥ ७७ रा ॥ प्राकृत बालकासारखी ती लीला पाहून मला मोह उत्पन्न झाला की प्रभु सच्चिदानंद घन असून हे कसले चरित्र करीत आहेत. ! ॥ दो० ७७ म ॥ इतकें मनिं आणत खगराया । प्रेरित रघुपति लागे माया ॥ दो० :- रामचंद्र भजनाविण इच्छी पद निर्वाण ॥ हे खगराया गरुडा ! मी इतके मनात आणताच रघुपती प्रेरित माया मला लागली ॥ १ ॥ परंतु ती माया मला जरा सुद्धा दु:खद नव्हती, कारण अन्य जीवांप्रमाणे तिच्यामुळे मला संसृतीत पडावे लागले नाही ॥ २ ॥ नाथ ! असे होण्याचे कारण निराळे आहे ते हे हरीवाहना ! सावध राहून ऐका ॥ ३ ॥ एकटे सीतापतीच अखंड ज्ञानस्वरुप आहेत सर्व जंगम व स्थावर जीव मायेला वश झालेले असतात. ॥ ४ ॥ सर्वांचेच ज्ञान सदा अखंड एकरस राहीले तर मग ईश्वर आणि जीव यांच्यात भेद कुठे राहील ? ॥ ५ ॥ जीव अभिमानी असल्याने मायेला वश होतात पण तीच माया गुणांची खाण ईश्वराला वश असते. ॥ ६ ॥ भगवान स्वतंत्र स्ववश आहेत जीव परवश आहेत श्रीपती भगवान एकच आहेत पण जीव अगणित आहेत. ॥ ७ ॥ मायेने केलेला भेद जरी मिथ्या असला तरी हरीवाचून तो कोटी उपायांनीही जात नाही ॥ ८ ॥ रामचंद्रांच्या भक्तीशिवाय मोक्ष मिळवण्याची जो इच्छा करील तो नर जरी ज्ञानवंत असला तरी शिंगे, शेपूट नसलेला पशूच होय. ॥ दो० ७८ रा ॥ सोळा कलांनी पूर्ण चंद्र व सर्व नक्षत्र गणांचे समूह उगवले आणि सर्व पर्वतांना वणवा लागला तरी सूर्याशिवाय रात्र जात नाही. ॥ दो० ७८ म.॥ हरिभजनाविण तसा खगेशा । नाश नव्हें जीवांचे क्लेशां ॥ दो० :- गेलो विधिलोकावधि उडत वळुनि बघुं तात । तसाच हे खगेशा ! रघुपती भक्तीशिवाय जीवांच्या क्लेशांचा नाश होत नाही. ॥ १ ॥ हरी सेवकांना अविद्या व्यापीत नाही, त्यांना प्रभूंनी प्रेरलेली विद्या व्यापते ॥ २ ॥ म्हणून तर दासांचा नाश होत नाही, उलट हे पक्षिश्रेष्ठा, भेदभक्ती वाढते ॥ ३ ॥ मला भ्रमाने चकित झालेला पाहून राम विहसले ते विशेष चरित्र (लीला) सांगतो ते ऐक ॥ ४ ॥ त्या लीलेचे मर्म कोणीच जाणले नाही. अनुजांनी नाही जाणले, पित्याने मातेने कोणीही जाणले नाही ॥ ५ ॥ श्यामल व अति लाल लाल तळहात व तळपाय असलेले प्रभु रांगत रांगत मला धरण्यासाठी धावले ॥ ६ ॥ तेव्हा हे उरगारी ! मी पळत निघालो बाल राम प्रभुंनी मला धरण्यासाठी आपले हात खूप पसरले ॥ ७ ॥ मी जसजसा आकाशात उंच व दूरदूर उडू लागलो तसतसे तिथे भुजरुप हरी माझ्या अगदी जवळ दिसूं लागले ॥ ८ ॥ मी ब्रह्मलोकापर्यंत उडत गेलो व उडताना वारंवार मागे वळून पाहीले तो माझ्यात आणि रामबाहूत फक्त दोन अंगुळांचेच (बोटांचे) अंतर असलेले दिसत होते. ॥ दो० ७९ रा ॥ सात आवरणांचा भेद करुन मी माझी गति जेथवर होती तेथवर गेलो पण जातो तिथे प्रभुचे हात पाहून मी चित्तांत व्याकुळ झालो. ॥ दो० ७९ म ॥ मिटले नयन यदा मी भ्यालों । बघतो तों कोसलपुरिं आलों ॥ दो० :- जें न दृष्ट वा नसे श्रुत जें कधिं ये न मनांत ॥ मी जेव्हा भ्यालो तेव्हा डोळे मिटले व उघडून पाहतो तो मी कोसलपुरीत आलेला दिसलो ॥ १ ॥ मी द्रुष्टीस पडताच राम हसले आणि हसताक्षणीच बालरामांच्या मुखात मी प्रवेशलो ॥ २ ॥ हे पक्षीराजा ! हे पहा की प्रभूच्या पोटातच मला ब्रह्मांडांचे समूह दिसले ॥ ३ ॥ त्या ब्रहमांडात असलेल्या अति विचित्र भुवनांची रचना एकापेक्षा एक अधिक चांगली होती. ॥ ४ ॥ कोट्यावधी ब्रह्मदेव, अगणित लोकपाल, यम, काळ अगणित विशाल पर्वत व विशाल भूमी मला दिसल्या. ॥ ५-६ ॥ असंख्य सागर, सरिता, तलाव, अरण्ये आणि नाना प्रकारचा इतर सर्व सृष्टी विस्तार मी पाहीला ॥ ७ ॥ देव, मुनी, सिद्ध, नाग, नर, किन्नर इत्यादी चारी खाणींचे स्थावर, जंगम सर्व जीव मला दिसले (याशिवाय) ॥ ८ ॥ जे पूर्वी कधी पाहीले किंवा ऐकले सुद्धा नव्हते व जे कधी कल्पनेने सुद्धा मनात येणे शक्य नव्हते ते सर्व अदभुत मला दिसले पण त्याचे वर्णन कसे करता येणार ? ॥ दो० ८० रा ॥ प्रत्येक ब्रह्मांडात मी शंभर शंभर वर्षे राहीलो व याप्रमाणे अगणित ब्रह्मांडे बघत फिरत राहीलो ॥ दो० ८० म. ॥ श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु |