॥ श्रीरामचरितमानस ॥

(मराठी अनुवाद)

॥ लंकाकाण्ड ॥

॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥

अध्याय ६ वा

Download mp3

दो० :- कालरूप खलवनदहन गुणाकार घनबोध ॥
शिव विरंचि ज्या सेविती त्यासी केविं विरोध ॥ ४८म ॥

जो कालरुप असून खलरुपी वनाला जाळणारा, गुणांचे माहेर घर, ज्ञानधन आहे व शंकर व ब्रह्मदेवही ज्याची सेवा ( भक्ती ) करतात त्याच्याशी वैर कसे करायचे ? ॥ दो० ४८ म ॥

वैर सोडुनि द्या वैदेही भजा कृपानिधि परमस्नेही ॥
त्याचें वचन बाण सम लागे जाकर काळें तोंड अभाागें ॥
वृद्ध म्हणुन मारूं तुजला ना । तोंड न दाखव मम नयनाना ॥
तो निज मानसिं करि अनुमान किं । वधूं बघति या कृपानिधान किं ॥
तो गत उठुनि वदत दुर्वाद । तैं सकोप वदला घननाद ॥
कौतुक माझे सकाळिं बघणें । फार करिन मी कशास वदणें ॥
या सुतवचें भरंवसा येई । प्रेमें त्यास मांडिवर घेइ ॥
होइ पहाट करीत विचारा । कपि रोधिती चारी द्वारां ॥
क्रुद्ध कपी अवघड गड वेढिति । कोलाहल लंकें वाढे किति ! ॥
निशिचर विविधायुधधर धावति । गडावरून गिरिकूटां टाकति ॥

छं० :- ढकलीति भूधर शिखर कोटी विविध गोळे चालले ।
घड्घोष सम पविपात, गर्जति घन जणूं प्रलयीं बळें ॥
मर्कट विकट भट भिडति विद्ध, न कचति तनु जर्जर अति ।
ते शैल पकडुनि फेकिति जागिं निशिचर हत किती ॥ १ ॥
दो० :- मेघनाद ऐके यदा गड घेती वेढून ॥
वीर गडांतुनि उतरुनि चाले भेरि पिटून ॥ ४९ ।

म्हणून वैर सोडून वैदेही देऊन टाका व कृपानिधी परमस्नेही रामास भजा – शरण जा ! ॥ १ ॥ त्याचे बोलणे रावणाला बाणासारखे लागले, तेव्हा रावण म्हणाला की जा व हे अभागे तोंड काळे कर. ॥ २ ॥ म्हातारा आहेस म्हणून तुला मारीत नाही पण पुन्हा मला तोंडही दाखवूं नकोस. ॥ ३ ॥ माल्यवंताने आपल्या मनात अनुमान केले की कृपानिधान राम याला मारुं पहात आहेत. ॥ ४ ॥ तो उठून अपशब्द बोलत निघून गेला मग मेघनाद सकोप होऊन म्हणाला, ॥ ५ ॥ माझे कौतुक ( कर्तृत्व ) सकाळी पहावे, पुष्कळ करुन दाखवीन उगाच बोलून कशाला दाखवूं ? ॥ ६ ॥ पुत्राच्या या वचनाने रावणाला भरोसा आला व त्याने पुत्रास मांडीवर घेतले. ॥ ७ ॥ याप्रमाणे विचार करीत असतांच पहाट झाली व कपींनी लंकेची चारी द्वारे रोधून धरली. ॥ ८ ॥ क्रुद्ध झालेल्या कपींनी त्या अवघड गडाला वेढा घातला तेव्हा लंकेत कोलाहल फारच वाढला. ॥ ९ ॥ विविध आयुधे धारण केलेले निशाचर आले व त्यांनी गडावरुन गिरिशिखरे ढकलून देण्यास सुरुवात केली. ॥ १० ॥ कोट्यावधी गिरीशिखरे ढकलली जाऊं लागली व अगणित तोफांचे गोळे सुटू लागले. त्या पर्वतांचा घडघडाट वज्रपातासारखा व तोफांचा गडगडाट प्रलय काळी गर्जणार्‍या मेघांसारखा ( विजांसारखा ) होत होता अक्राळ विक्राळ मर्कट योद्धे लढूं लागले. गोळे लागून देह जखमांनी जर्जर झाले तरी ते कचरले नाहीत, उलट तेच पर्वत पकडून गडावर असे फेकूं लागले की निशाचर वीर जागच्या जागी मरुन पडूं लागले. ॥ छंद ॥
मेघनाद – प्रथम युद्ध – मेघनादाने जेव्हा ऐकले की शत्रूंनी गडाला पुन्हा वेढा घातला आहे तेव्हा तो वीर गडावरुन खाली उतरुन डंके भेरी पिटून शत्रूवर चालून आला. ॥ दो० ४९ ॥

कुठें कोसलाधिप दो भ्राते- । धन्वी ख्यात सकल लोकीं ते ॥
कुठें द्विविद नल नील सुग्रीव हि । अंगद हनूमत वधतो हि ॥
कुठें बिभीषण बंधूद्रोही । आज सकल वधतो हटिं तोही ॥
घोषुनि, कठिण बाण संधानी । क्रोधें अति कर्णांतां ताणी ॥
तो शरसमूह सोडूं लागत । जणुं सपक्ष बहु नाग चि धावत ॥
पडत चहुंकडे वानर दिसती । सम्मुख कुणि तैं हो‍उं न शकती ॥
जिथें तिथें कपि भल्ल पळाले । युद्धेच्छेनें त्यांस सोडले ॥
रणीं भल्ल कपि असा न दिसला । प्राणशेष जो नाहिं जाहला ॥

दो० :- सर्वां दश दश मारि शर महिं पडले कपि वर ॥
सिंहनाद तैं गर्जे मेघनाद बलवीर ॥ ५० ॥

कुठे आहेत ते सर्व लोकांत धनुर्धर म्हणून प्रसिद्ध असलेले दोघे ? कोसलपती आणि त्यांचा भाऊ ? ॥ १ ॥ कुठे आहेत द्विवीद नलनील आणि सुग्रीव ? आणि कुठे आहेत ते बळाची सीमा असलेले अंगद आणि हनुमान ? ॥ २ ॥ कुठे आहे तो बंधूद्रोही बिभीषण ? आज या सर्वांचाच वध करतो. बिभीषणाला तर हट्टाने मारतो. ॥ ३ ॥ अशी घोषणा करुन त्याने धनुष्यावर कठीण बाण लावले व धनुष्य अति क्रोधाने कानापर्यंत ताणले. ॥ ४ ॥ मेघनाद बाणांचे समूह सोडू लागला व ते जणूं पंख असलेले पुष्कळ सर्पच धावत सुटले ॥ ५ ॥ वानर जिकडे तिकडे धडाधड खाली पडताना दिंसूं लागले, तेव्हा कोणीही समोर उभा राहू शकला नाही. ॥ ६ ॥ कपी भल्ल जिकडे तिकडे पळत सुटले ( कारण ) युद्धाची इच्छा त्या सर्वांना सोडून पळाली ! ॥ ७ ॥ तेव्हा रणांगणात असा एकही वीर किंवा वानर राहीला नाही की ज्याला त्याने प्राणशेष करुन टाकला नाही ( सारे मृतप्राय झाले ). ॥ ८ ॥ त्याने सर्व कपींना दहा दहा बाण मारले तेव्हा कपी मूर्च्छित होऊन पडले तेव्हा बलवान व धैर्यवान मेघनाद सिंहनाद करुन गर्जना करुं लागला. ॥ दो० ५० ॥

बघुन पवनसुत कटकाव्याकुळ । धावे काळ जणूं क्रोधाकुळ ॥
महाशैल उत्पाटुनि सत्वर । टाकि सुरोषें घननादावर ॥
येत बघुनि गिरि तो नभिं पळला । सूत तुरग रथ चुरा जाहला ॥
बहुदां आव्हानित हनुमानें । येइ न निकट मर्म तो जाणे ॥
रघुपति निकट जाइ घननाद । नानापरिं वदला दुर्वाद ॥
अस्त्र शस्त्र आयुध सब मारी । प्रभु छेदुनि कौतुकें निवारी ॥
बघुनी प्रताप जड चौताळे । करि नानाविध माया चाळे ॥
करि गरुडासि जसा कुणि चाळा । भिववि दाखवुनि सर्पपिलाला ॥

दो० :- वश ज्याच्या माये प्रबल शिव विरंचि लघुथोर ॥
त्या निजमाया दाखवी दुर्मति निशिचर पोर ॥ ५१ ॥

आपले सैन्य व्याकुळ झाले आहे असे पाहून पवनसुत क्रोधाने क्षुब्ध होऊन काळासारखा धावला. ॥ १ ॥ एक महाशैल उपटून त्वरेने व अति रोषाने तो मेघनादावर फेकला. ॥ २ ॥ पर्वत रथावर येत आहे असे पाहून मेघनाद आकाशात पळाला सारथी, रथ, व घोडे यांचा चुराडा झाला. ॥ ३ ॥ हनुमंताने पुष्कळ वेळां आव्हान दिले पण तो मर्म जाणत असल्याने जवळ आला नाही ॥ ४ ॥ मग मेघनाद रघुपतींजवळ गेला व नाना प्रकारचे अपशब्द बोलला. ॥ ५ ॥ अस्त्रे व शस्त्रे मिळून सर्व प्रकारच्या आयुधांचा मारा त्याने केला, पण प्रभूंनी ती सर्व आयुधे कौतुकाने छेदून टाकली. ॥ ६ ॥ हा प्रताप पाहून तो मूर्ख अति चिडला व अनेक प्रकारे मायेने ( कपटाने ) पोरखेळ करुं लागला. ॥ ७ ॥ ज्याप्रमाणे सापाचे पिलूं गरुडास दाखवून भेडसावण्याचा त्याच्याशी कोणी पोरखेळ करावा तसे. ॥ ८ ॥ ज्यांच्या प्रबल मायेला शिव, ब्रह्मदेव व लहान थोर सर्व वश असतात त्यांना हा निशाचराचा पोरगा दुष्टबुद्धी आपली माया दाखवीत आहे ! ॥ दो० ५१ ॥

वर्षि चढुनि नभिं बहु अंगारां । प्रगटति भूमींतुनि जलधारा ॥
विविध पिशाचें पिशाचिनी अति । मारा कापा बोलत नाचति ॥
विष्टा पूय रुधिर कच हाडां । वर्षी कधिं बहु पाडी दगडां ॥
वर्षि धूळ अंधारा करतो । दिसत न निज पसरला हि कर तो ॥
व्याकुळ सब कपि माया बघतां । सर्वा मरण किं असें चालतां ॥
राम पाहुनी कौतुक हसले । झाले सभय सकल कपि कळलें ॥
एकचि बाणें हरली माया । जैसा दिनकर तिमिर निकाया ॥
कृपा दृष्टिं कपि भल्ल विलोकित । प्रबल होति रणिं रहति न रोखित ॥

दो० :- रामाज्ञा मागून कपि वालिसुतादि समेत ॥
लक्ष्मण जाती क्रुद्ध, करिं बाण शरासन घेत ॥ ५२ ॥

आकाशांत उंच जाऊन त्याने निखार्‍यांची पुष्कळ वृष्टी केली, जमिनीतून पाण्याच्या धारा निघूं लागल्या. ॥ १ ॥ नाना प्रकारचे पिशाच व पिशाचिनी मारा-कापा असे ओरडत अतिशय नाचूं लागल्या. ॥ २ ॥ तो कधी विष्टा, पू, रक्त, केंस, हाडे यांची वृष्टी करतो तर कधी दगडांची वृष्टी करतो. ॥ ३ ॥ धुळीचा वर्षाव करुन तर त्याने इतका अंधार केला की आपलाच पसरलेला हात आपल्यालाही दिसूं नये. ॥ ४ ॥ ती माया पाहून सर्व कपी व्याकुळ झाले व त्यांना वाटले की हे असेच चालू राहीले तर सर्वांना मरण येणार ॥ ५ ॥ ते मायेचे कौतुक पाहून राम हसले व त्यांनी ओळखले की सर्व कपी भयभीत झाले आहेत. ॥ ६ ॥ जसा सूर्य अंधाराच्या समूहाचा नाश करतो तशी एकाच बाणाने प्रभूंनी सर्व माया नष्ट केली. ॥ ७ ॥ कृपाद्रुष्टीने कपी-भल्लांकडे पाहताच ते इतके प्रबळ झाले की युद्धा पासून रोखले तरी रोखून न राहता युद्धास निघाले. ॥ ८ ॥
मेघनाद लक्ष्मण प्रथम युद्ध – श्रीरामांची आज्ञा घेऊन अंगदादि वानरांसह लक्ष्मण अत्यंत क्रोधित होऊन हाती धनुष्य-बाण घेऊन मेघनाद-वध करण्यासाठी निघाले. ॥ दो० ५२ ॥

क्षतज नयन उरबाहु विशाल । हिमगिरि निभ तनु किंचित लाल ॥
इथें धाडि दशमुख सुभटांना । धावति अस्त्रशस्त्रधर नाना ॥
भूधर नख विटपायुध धारी । धावति कीश रामजयकारी ॥
भिडति सर्व जोडीशी जोडी । उभयां जयकांक्षा ना थोडी ॥
मुष्टी लत्ता दशनीं कापिति । मारिति कपि जयशील दटाविति ॥
मार मार धर धर धर पकडा । शिरें तोडुनी बाहू उखडा ॥
असा ध्वनी व्यापी नवखंडें । धावति धरणीं रुंडें चंडें ॥
बघती कौतुक गगनीं सुरगण । कधिं आनंदित कधिं विषण्णमन ॥

दो० :- जमे रक्त खाड्यांमधें वरती धूळ उडून ॥
किं अंगार ढिगांस जणुं राख ठेवि झाकून ॥ ५३ ॥

लक्ष्मणाचे नेत्र रक्तासारखे लालबुंद झाले आहेत, छाती आणि बाहू विशाल आहेत, आणि हिमालयासारखी कान्ती असलेले शरीर किंचित लाल दिसत आहे. ॥ १ ॥ इकडे लक्ष्मण आहेत, त्या बाजूस दशमुखाने मोठे योद्धे पाठवले, ते नाना प्रकारची शस्त्रास्त्रे धारण करुन धावत आले. ॥ २ ॥ पर्वत, नखे व वृक्ष ही आयुधे धारण करणारे कपी राम जय जयकार करीत धावले. ॥ ३ ॥ जोडीस जोड पाहून सर्व भिडले व दोन्ही बाजूंना जयाची इच्छा थोडी थोडकी नाही ! ॥ ४ ॥ मुष्टी लाथा मारुन दातांनी कापून जयशील कपी त्यांना दटावीत आहेत ॥ ५ ॥ मारा, मारा, धरा, धरा, पकडा शिरे हातानी तोडून टाकून, बाहू उखडून – उपटून टाका. ॥ ६ ॥ अशा प्रकारचा ध्वनी नवखंडात व्यापून राहीला – कोंदाटला व प्रचंड धडे धरणीवर धावू लागली. ॥ ७ ॥ देवांचा समुदाय आकाशात जमून हे कौतुक पहात आहेत ते कधी आनंदित तर कधी मनांत खिन्न होत आहेत. ॥ ८ ॥ जमिनीवरील खळग्यातून रक्त जमले व त्यावर धूळ उडून जणूं असे वाटते आहे की निखाराच्या ढीगांना राखेने झाकून ठेवले आहेत. ॥ दो० ५३ ॥

जखमी वीर विराजति तैसे । कुसुमित किंशुक तरुवर जैसे ॥
लक्ष्मण मेघनाद दो योद्धे । लढति परस्पर भारी क्रोधें ॥
एक दुजा शक्त न जिंकाया । निशिचर छल बल करि अन्याया ॥
झाले क्रुद्ध अनंत मनामधिं । भग्न सरथ सारथी क्षणामधिं ॥
करतां नाना प्रहार शेषें । राक्षस उरे प्राण अवशेषें ॥
रावणसुत करिं मनिं अनुमाना । संकट घोर हरिल हा प्राणां ॥
वीरघातिनी शक्ती सोडत- । तेजपुंज लक्ष्मण उरिं लागत ॥
शक्ति लागुनी पडतां मूर्छित । जाइ निकट तो भीती त्यागित ॥

दो० :- मेघनाद सम कोटि शत सुभट बघति उचलून ॥
जगदाधार शेष कसा, उचले, जाति चिडून ॥ ५४ ॥

फुललेले पळसाचे मोठे वृक्ष जसे शोभावे तसे जखमी झालेले वीर शोभूं लागले. ॥ १ ॥ लक्ष्मण व मेघनाद हे दोघे योद्धे भारी क्रोधाने परस्पर लढत आहेत. ॥ २ ॥ ( परंतु ) एक दुसर्‍यास जिंकण्यास समर्थ होईना, तेव्हा निशाचर मेघनाद कपटबळ व अन्याय करुं लागला. ॥ ३ ॥ तेव्हा लक्ष्मण मनांत फार क्रुद्ध झाले व एका क्षणांत रथासह सारथीचा त्यांनी विनाश केला. ॥ ४ ॥ लक्ष्मणाने नाना प्रकारे प्रहार केले तेव्हा राक्षस मृतप्राय झाला. ॥ ५ ॥ तेव्हा रावणसुताने मनांत अनुमान केले की संकट घोर आहे ! हा माझे प्राण हरण करील. ॥ ६ ॥ त्याने वीरघातिनी शक्ती सोडली ती तेजोराशी शक्ती लक्ष्मणाच्या छातीत लागली. ॥ ७ ॥ शक्ती लागून लक्ष्मण मुर्च्छित पडताच तो मेघनाद भीती सोडून जवळ आला. ॥ ८ ॥ मेघनाद व त्याच्या सारखे अगणित महावीर लक्ष्मणाला उचलण्याचा प्रयत्‍न करुं लागले, पण जगाचा आधार शेष त्यांना कसा उचलता येणार ? उचलूं शकले नाहीत व दांत ओठ खात लज्जित होऊन पाय आपटित चिडून परत गेले. ॥ दो० ५४ ॥

श्रुणु गिरिजे क्रोधानल ज्याचा । करी दाह चौदा भुवनांचा ॥
कोण जिंकि संग्रामीं त्याला । सेविति सुर नर अग जग ज्याला ॥
हें कौतुहल कळे त्या ही । राम कृपा करतात जया ही ॥
सांजवेळीं फिरत्या वाहिनी । गणूं लागले निज निज अनी ॥
व्यापी ब्रह्म अजित भुवनेश्वर । लक्ष्मण कुठें ? पुसति करुणाकर ॥
तों हनुमान घेउनी आले । अनुज बघुनि प्रभु सुदुःखि झाले ॥
म्हणे जांबवान् जाउनि आणा । लंकावासी वैद्य सुषेणा ॥
गेला हनुमान् लघु रूपानें । गृहासहित आणला क्षणानें ॥

दो० :- ये सुषेण नमि मस्तका राम सरोरुह पायिं ॥
कथित नाम गिरि औषधी आण पवन सुत ! जायि ॥ ५५ ॥

गिरिजे ऐक ! ज्याचा क्रोधाग्नी चौदा भुवनांना केव्हाच जाळून टाकतो त्याला युद्धांत कोण जिंकु शकणार ? ज्याची सेवा सुर नर व स्थावर जंगम सर्व करतात त्याला कोण जिंकणार ? ॥ १-२ ॥ या कौतुकातील रहस्य त्यालाच कळते की राम ज्याच्यावर कृपा करतात. ॥ ३ ॥ संध्याकाळ झाली तेव्हा ( दोन्ही ) सैन्ये परत फिरली आणि सेनाप्रमुख आपापल्या सेनेची गणती करु लागले. ॥ ४ ॥
'' लक्ष्मण शक्ती '' - सर्व व्यापक, ब्रह्म, अजित व सर्व भुवनांचे ईश्वर असून करुणाकर रघुपती विचारतात की लक्ष्मण कुठे आहे ? ॥ ५ ॥ इतक्यात हनुमान लक्ष्मणास घेऊन आले अनुजाला पाहताच प्रभु अति दु:खी झाले. ॥ ६ ॥ जांबवान म्हणाला की लंकेत राहणार्‍या सुषेण वैद्याला कोणी जाऊन आणा. ॥ ७ ॥ हनुमान लघुरुप घेऊन गेला व एका क्षणात त्याला घरासह घेऊन आला. ॥ ८ ॥ सुषेणाने येऊन रामचरणकमलांवर मस्तक नमविले आणि पर्वताचे नांव व औषधीचे नांव सांगून पवनसुतास औषधी आणणेस पाठवले ॥ दो० ५५ ॥

रामचरणसरसिज उरिं राखुनि । निघे प्रभंजनसुत बल भाषुनि ॥
तिथें हेर करि मर्म निवेदन । कालनेमि गृहि आला रावण ॥
दशमुख वदत, मर्म त्या कळे । कालनेमि शिर बहु पिटि बळें ॥
देखत तुम्हां नगर जो जाळी । तत्पथ कोण रोखि कधिं काळीं ॥
रघुपति भजुनी स्वहित साधणें । सोडा नाथ ! मृषा जल्पणें ॥
नीलकंज तनु सुंदर शामा । हृदयिं धरा लोचनाभिरामा ॥
मी तूं मम हि मूढता त्यागा । महा मोह निशिं निजतां जागा ॥
कलाव्याला भक्षक जोही । स्वप्निं समरिं जिंकवे किं तोही ॥

दो० :- ऐकुनि दशमुख रुष्ट अति, तो मनिं करी विचार ॥
रामदूत करिं मरूं बरें हा खल रत मल भार ॥ ५६ ॥

रामचरणकमलें आपल्या हृदयात ठेऊन प्रभंजन-सुत आपले बळ वर्णन करुन निघाला. ॥ १ ॥ तिकडे हेराने हे सर्व मर्म रावणास सांगीतले तेव्हा रावण कालनेमीच्या घरी आला. ॥ २ ॥ दशमुखाने कार्य सांगीतले व कालनेमीला मर्म कळले व त्याने आपले मस्तक पुष्कळदा जोराने आपटले. ॥ ३ ॥ व म्हणाला – तुमच्या देखत ज्याने नगर जाळले, त्याचा मार्ग कोणी कधी काळी तरी रोखूं शकेल कां ? ॥ ४ ॥ रघुपतीला शरण जाऊन आपले हित साधा नाथ ! वृथा बडबडणे बंद करा. ॥ ५ ॥ नीलकमला सारखे सुंदर श्याम शरीर असलेले व जे नयनांना आनंद देणारे आहेत त्यांस हृदयात ठेवा ॥ ६ ॥ मी तू आणि माझे हा मूर्खपणा सोडा, आणि तुम्ही महामोहरुपी रात्रीत झोपलेले आहांत, त्यांतून जागे व्हा. ॥ ७ ॥ काळरुपी व्याळाला किंवा मत्त हत्ती जो भक्षण करतो अशा ( सिंहाला ) जिंकणे तुम्हांला स्वप्नात तरी शक्य आहे काय ? ॥ ८ ॥ ते ऐकून दशानन अति रुष्ट झाला तेव्हा कालनेमीने विचार केला की, हा दुष्ट पापांनी काठोकाठ भरलेला आहे, तेव्हा त्याच्या हातून मरण्यापेक्षा रामदूताच्या हाताने मरावे हेच उत्तम ! ॥ दो० ५६ ॥

जाइ वदुनि पथिं माया रचितो । सर मंदिर वर बाग बनवितो ॥
मरुत सुत पाही शुभ आश्रम । मुनि आज्ञें जळ पिऊं पळे श्रम ॥
राक्षस तिथें कपटमुनि बसतां । मोहुं पाहि मायापति दूता ॥
जाइ पवनसुत नमवी माथा । तो सांगे हि रामगुण गाथा ॥
चालू रावण राम महारण । राम जिंकितिल संशय यांत न ॥
इथें बसुनि मी सगळें पाहें । ज्ञानदृष्टि बल मज बहु आहे ॥
जल मागतां कमंडलु दे तो । म्हणे कपि, न मज पुरेल हें तों ॥
सरीं शीघ्र या करुनी स्नाना । दीक्षा देउं किं पावा ज्ञाना ॥

दो० :- सरिं शिरतां कपि पद धरी मकरी त्वरा करून ॥
हता दिव्य तनु धरुनि ती गत नभयानिं बसून ॥ ५७ ॥

तसे त्यास सांगून तो निघाला आणि हनुमंताच्या मार्गात त्याने मायिक रचना केली एक तलाव, शिव मंदिर व उत्तम बगीचा बनविला. ॥ १ ॥ मारुतसुताने शुभ आश्रम पाहिला व वाटले की मुनीच्या परवानगीने पाणी पिऊं म्हणजे श्रम नष्ट होतील. ॥ २ ॥ तो राक्षस तेथे कपटमुनी बनून बसला असता मायापतीच्या दूताला मोहूं पहात आहे. ॥ ३ ॥ पवनसुताने जाऊन नमस्कार केला व तो ( कपटमुनी ) रामगुणकथा सांगू लागला. ॥ ४ ॥ व कथा ओघात म्हणाला रावण व राम यांचे महायुद्ध सुरु आहे, त्यात राम जिंकतील यात संशय नाही. ॥ ५ ॥ इथे बसूनच मी सर्व पहात आहे ( कारण ) मला ज्ञानद्दष्टीचे पुष्कळ बळ आहे. ॥ ६ ॥ इतक्यात कपीने पिण्यासाठी पाणी मागीतले तेव्हा मुनीने आपला कमंडलू पुढे केला पण कपी म्हणाला हे एवढेसे पाणी मला कसे पुरेल ? ॥ ७ ॥ ( त्यावर मुनी म्हणाला ) तलावांत स्नानही करुन या म्हणजे मग मी तुम्हांला दिक्षा देईन त्यायोगे तुम्हांला सर्व ज्ञानही प्राप्त होईल. ॥ ८ ॥ कपी सरात = तलावात शिरताच मगरीने त्वरा करुन कपीचा पाय गिळला, तेव्हा ती त्वरेने मारली गेली, व दिव्य देह धारण करुन विमानात बसून निघाली ! ॥ दो० ५७ ॥

कपि ! तव दर्शन हरि मम पापा । तात ! दूर करि मुनिवर शापा ॥
मुनि नाहीं हा ! घोर निशाचर । सत्य वचन मम माना कपि ! बरं ॥
वदुनि असें अप्सरा गता जैं । निशिचर समीप कपि गेला तैं ॥
घ्या मुनि गुरु दक्षणा कपि म्हणे । मग आम्हांस मंत्र तुम्हिं देणें ॥
शिरिं लांगूल लपेटुनि अपटी । प्रगटी निजतनु मरतां कपटी ॥
राम राम वदुनी त्यजि प्राण हि । श्रवुनि सहर्ष निघे हनुमान हि ॥
शैल बघत औषधी नोळखत । सहसा कपि घे उपटुनि पर्वत ॥
गिरि घेउनि निशिं नभीं उडतसे । कपी अयोध्येवरी जातसे ॥

दो० :- बघती भरत विशाल अति; निशिचर मनि मानून ॥
फलविण शर मारिला, धनु आकर्णीं ताणून ॥ ५८ ॥

हे कपी, तुझ्या दर्शनाने माझे पाप नष्ट झाले व मी शापमुक्त झाले ॥ १ ॥ हा मुनी नाही, हा भयंकर निशाचर आहे, हे माझे म्हणणे कपी तुम्ही सत्य माना, बरं ! ॥ २ ॥ असं सांगून जेव्हा ती अप्सरा निघून गेली तेव्हा कपी निशाचराजवळ गेला. ॥ ३ ॥ आणि कपी म्हणाला, अहो मुनी ! तुम्ही आधी गुरुदक्षिणा घ्या व मग मला तुम्ही मंत्र दिक्षा द्या. ॥ ४ ॥ मस्तकाला शेपूट गुंडाळून त्याला गरगरा फिरवून जमिनीवर आपटून कपीने ठार मारला. मरताना त्याने आपला मूळ राक्षस देह प्रगट केला. ॥ ५ ॥ “ राम राम ” उच्चारुन त्याने प्राण सोडला ते पाहून व ऐकून हनुमान आनंदाने निघाला. ॥ ६ ॥ जाऊन पर्वत पाहीला पण औषधी ओळखतां नाही आली तेव्हा एकाएकी कपीने पर्वतच उपटून घेतला. ॥ ७ ॥ पर्वत घेऊन तो आकाशमार्गाने उडत अयोध्येवरुन चालला ॥ ८ ॥ भरताने पाहीले की कोणीतरी अति विशाल प्राणी अयोध्येवरुन जात आहे तेव्हा कोणी निशाचर असावा असे मनात समजून भरताने एक बोथट बाण आकर्ण ताणून मारला. ॥ दो० ५८ ॥

पडला मूर्छित लागत सायक । म्हणतचि राम राम रघुनायक ॥
प्रिय वचन ऐकुनि भरत धावले । अति सत्वर कपिपाशिं पावले ॥
विकल विलोकुनि कपि हृदिं धरिला । जागेना जरि बहु जागविला ॥
मुख उदास मनिं दुःखी भारी । वदत वचन लोचनिं ये वारी ॥
जो विधि राम विमुख करि मातें । तो दे या दारुण दुःखातें ॥
जर माझी मन वाणी कायां प्रीति रामपदकमलिं अमाया ॥
हो श्रम शूल हीन कपि हा तर । रघुपति अनुकूलहि मजला जर ॥
श्रवत वचन कपि उठून बसला । जय कोसलाधीश जय वदला ॥

सो० :- कपिस हृदयिं धरतात पुलकित तनु लोचन सजल ॥
प्रीति न हृदयिं रहात स्मरुनि राम रघुकुल तिलक ॥ ५९ ॥

भरत – हनुमान भेट – तो बोथट बाण लागताच “ राम राम रघुनायक ” म्हणतच कपी जमिनीवर मूर्च्छित होऊन पडला. ॥ १ ॥ प्रिय वचन ऐकून भरत धावतच त्वरेने कपीजवळ आले. ॥ २ ॥ कपीला मूर्च्छित पाहून भरताने त्याला हृदयाशी धरुन त्याला जागृत करण्याचा खूप प्रयत्‍न केला पण तो काही शुद्धीवर येईना. ॥ ३ ॥ तेव्हा भरताचे मुख उदास झाले व मनांत भरत अति दु:खी झाले व त्यामुळे बोलूं लागताच त्यांच्या डोळ्यात पाणी आले ॥ ४ ॥ ज्या दैवाने मला रामविमुख केला तोच मला हे दारुण दु:ख देत आहे. ॥ ५ ॥ जर मनाने वाणीने आणि शरीराने माझी रामपदकमलीं निष्कपट प्रीती असेल आणि जर रघुपती मला अनुकूल असतील तर हा कपी मूर्च्छा व पीडा रहित होवो. ॥ ६-७ ॥ हे वचन ऐकताच कपि उठून बसला व “ जय् कोसलाधीश जय ” म्हणाला, ॥ ८ ॥ भरताने कपीला हृदयाशी धरला तेव्हा शरीर रोमांचांनी व डोळे पाण्याने भरलेच व रघुकुल तिलक रामाचे स्मरण केल्याने प्रीती हृदयात मावेना. ॥ दो० ५९ ॥

तात कुशल वद सुखनिधान कीं । सहित अनुज माता हि जानकी ॥
कपि सब चरित समासें सांगत । दुःखी भरत मनीं पस्तावत ॥
अहह दैव ! कां जगीं जन्मलों । प्रभुच्या एकहि काजिं न आलों ॥
कुसमय समजुनि धृत मनिं धीर । मग कपिला वदले बलवीर ॥
तात ! उशिर तुज होइ पोचतां कार्यहानि कीं दिवस उगवतां ॥
मम सायकिं चढ शैल समेत । पोचवुं सन्निध कृपानिकेत ॥
तैं कपिमुनिं उद्‌भव अभिमाना । मम भारें जाववे किं बाणा ॥
प्रभुचा प्रभाव मग मनिं आणी । वदे नमुनि पदिं जोडुनि पाणी ॥

दो० :- मनिं प्रताप तव धरुनि प्रभु जाइन नाथ पळांत ॥
आज्ञा घेउनि नमुनि पदिं हनूमंत जातात ॥ ६०रा ॥
भरत बाहुबल शील गुण प्रभुपदिं प्रीति अपार ॥
जात मानसीं प्रशंसित घडि घडि पवन कुमार ॥ ६०म ॥

तात ! अनुज आणि माता जानकी यांच्या सहित सुखनिधान ( रघुनाथ ) कुशल आहेत नां ? सांग बरं ! ॥ १ ॥ कपीने सर्व चरित्र संक्षेपाने सांगीतले ते ऐकून भरत मनांत दु:खी होऊन पश्चाताप करुं लागले. ॥ २ ॥ हाय रे दैवा ! मी जन्मलो तरी कशाला ? कारण मी प्रभूच्या एकाही कार्यात उपयोगी पडत नाही ॥ २ ॥ ( पण ) कुसमय आहे हे जाणून भरताने मनात धीर धरला व बलवान वीर भरत कपीला म्हणाले की, ॥ ४ ॥ हे तात ! तुला जाऊन पोचण्यास उशीर होईल व सूर्योदय झाला की कार्यहानी होईल. ॥ ५ ॥ म्हणून माझ्या बाणावर तूं पर्वतसह चढ, मी तुला एका क्षणांत कृपानिकेत रघुनाथांजवळ पोचवितो. ॥ ६ ॥ हे ऐकतांच कपीच्या मनांत क्षणभर अभिमान उत्पन्न झाला की माझा पर्वतासह भार या बाणाला कसा पेलवेल ? ॥ ७ ॥ पण प्रभूचा प्रताप मनांत आणताच भरत चरणांस वंदन करुन कपी म्हणाला, ॥ ८ ॥ हे नाथ ! हे प्रभो ! मी तुमचा प्रताप हृदयांत ठेवून एका पळांत जाईन ( असे म्हणून ) भरताची आज्ञा घेऊन व चरणांस वंदन करुन हनुमान निघाला. ॥ दो० ६० रा ॥ ( जाता जाता मनात ) भरताचे बाहूबल, शील, गुण व प्रभूपदींची अपार प्रीती याची वारंवार प्रशंसा करीत पवनकुमार गेला. ॥ दो० ६० म ॥

तिथें राम लक्ष्मणा निरखुनी । वदले वचन नरा अनुसरुनी ॥
अर्धी रात्र सरे कपि येइ न । राम धरिति हृदिं अनुजा उचलुन ॥
पाहुं न शकसि दुःखि मज अंमळ । सदा स्वभाव बंधु ! तव कोमळ ॥
मजसाठीं त्यजुनी पितृमाता । सहले वनिं हिम आतप वातां ॥
कोठें अतां प्रेम तें बाळा ! । श्रवुनि नुठसि मम विकल वचांला ॥
जरि वनि बंधु वियोग जाणतो । पितृवचना त्याही न मानतो ॥
सुत धन नारि भवन परिवारहि । होति जाति जगिं वारंवार हि ॥
हें मनिं आणुनि जाग किं ताता । जगीं सहोदर न मिळे भ्राता ॥
यथा पंखविण खग अति दीन । मणि विण फणि करिवर करहीन ॥
तसें बंधु ! तुजविण मम जीवन । जर जड दैवे जगवि मजसी क्षण ॥
जाउं अवधिं कुठलें मुख घेउनि । स्त्रीसाठीं प्रिय बंधु गमावुनि ॥
जगिं सहतो अपयशहि हवें तर । स्त्री हानीं क्षति अधिक नव्हें बरं ॥
अतां कुयश नी शोक सुत तुझा । सहिल कठिण निष्ठुर उर माझा ॥
निज जननीचा एक कुमार । तात तिथें तूं प्राणाधार ॥
सोपवि मजसि तुला कर धरुनी । बहुविध सुखद परम हित गणुनी ॥
जाउनि उत्तर कय देउं तिज । उठुनि कां न बा ! समजाविसि मज ॥
बहुविध शोचति शोच विमोचन । स्रवत सलिल राजिवदल लोचन ॥
एक अखंड उमे ! जरि रघुपति । नरगति भक्त कृपाल दाखवति ॥

सो० :- प्रभूप्रलाप महान परिसुनि वानरगण विकल ॥
तों आला हनुमान करुणेमधिं सम वीर रस ॥ ६१ ॥

श्रीराम – विलाप प्रताप –
तिकडे राम लक्ष्मणास निरखून पाहून मनुष्यासारखे बोलू लागले. ॥ १ ॥ अर्धी रात्र निघून गेली तरी कपी आला नाही ! ( असे म्हणून ) रामचंद्रांनी अनुजाला उचलून हृदयाशी कवटाळला ॥ २ ॥ बंधु ! तू मला कधीही थोडा सुद्धा दु:खी पाहू शकला नाहीस, असा तुझा सदा कोमल स्वभाव आहे ॥ ३ ॥ माझ्यासाठी माता – पिता इत्यादिंचा सुद्धा त्याग केलास व वनांत ( माझ्यासाठी माझ्यासह ) थंडी, ऊन, वारा सहन केलास. ॥ ४ ॥ बाळा ! तुझे ते प्रेम आता कुठे आहे ? माझ्या व्याकुळ वचनांना ऐकून तूं कां उठत नाहीस ? ॥ ५ ॥ वनांत बंधुवियोग होणार असे जर आधी कळले असते तर पित्याचे ते वचन सुद्धा मानले नसते ! ॥ ६ ॥ सुत, धन, स्त्री, परिवार इ. वारंवार मिळतात व जातात. ॥ ७ ॥ पण जगात सहोदर भ्राता मिळत नाही. ( मला सहोदर भ्राता नाही ) हा विचार करुन बाळा ! आता ऊठ, जागा हो, बरं ॥ ८ ॥ पंरवावाचून जसा खग अति दीन होतो मणि विहीन फणी किंवा सोंडेविना हत्ती ! (तसा तुझ्याविना मी आहे) ॥ ९ ॥ हे बंधो ! जर जड दैव मला तुझ्या वाचून एक क्षण जगवील तर माझे जीवन तसेच होईल. ॥ १० ॥ स्त्रीसाठी प्रिय बंधू गमावून मी कोणत्या तोंडाने अयोध्येत जाऊं ? ॥ ११ ॥ जरुर तर मी जगात अपयशही सहन केले असते कारण स्त्री हानी ही तुझ्या सारख्या भावाच्या हानीपेक्षा अधिक नाही ! ॥ १२ ॥ हे पुत्रा, आता माझी निष्ठुर छाती अपकीर्ती व तुझा शोक या दोन्ही गोष्टी सहन करील. ॥ १३ ॥ स्वत:च्या जननीचा एक कुमार असून हे तात ! तू तिच्या प्राणांचा आधार आहेस. ॥ १४ ॥ सर्व प्रकारे सुखदायक व परमहितकारक जाणून तिने तुला हात धरुन माझ्याकडे सोपविला ॥ १५ ॥ आता मी जाऊन तिला काय उत्तर देऊं ? बाबा, तू मला उठून का नाही समजावून सांगत ? ॥ १६ ॥ सेवकांना शोकमुक्त करणारे रघुपती नाना प्रकारे शोक करीत असून कमल पत्रा सारख्या त्यांच्या नेत्रांतून अश्रू वहात आहेत. ॥ १७ ॥ उमे ! रघुपती जरी एक व अखंड आहेत तरी ते भक्तकृपाल असल्याने मनुष्याची स्थिती दाखवितात. ॥ १८ ॥ प्रभूचे महा प्रलाप ऐकून वानर समूह सर्व व्याकुळ झाले तोच त्या करुण रसात वीररस प्रवेशावा तसा हनुमान आला. ॥ दो० ६१ ॥

हर्षि राम हनुमाना भेटति । प्रभू परम सुजाण कृतज्ञ अति ॥
वैद्यें सत्वर उपाय केले । लक्ष्मण हर्षित उठून बसले ॥
प्रभु बंधुस हृदिं धरुनि भेटले । भल्ल कीशगण सकल हर्षले ॥
मग वैद्या कपि पोचवि तैसा । प्रथम आणिला तयास जैसा ॥
कळे वृत्त हें दशाननाला । अति विषण्ण बहु पिटी शिरांला ॥
व्याकुळ घटकर्णाप्रति आला । नाना यत्‍नें जागवि त्याला ॥
जागे निशिचर कैसा दिसला । काळ देह धरुनि जणुं बसला ॥
कुंभकर्ण वदला कीं बाबा ! । गेलीं सुकुनि मुखें तव कां बा ! ॥
वदे कथा सब तो अभिमानी । जैसी सीते हरुनी आणी ॥
तात ! कपीनीं निशिचर वधले । महा महा योद्धे संहरले ॥
दुर्मुख सुररिपु मनुजाहारी । भट अति काय अकंपन भारी ॥
अपर महोदर आदिक वीर । पडले सगळे रणिं रणधीर ॥

दो० :- ऐकुनि दशकंधर वचन कुंभकर्ण सुम्लान ॥
जगदंबे चोरुनि, अतां शठ इच्छित कल्याण ॥ ६२ ॥

राम प्रभु परम सुजाण व अति कृतज्ञ असल्याने हर्षित होऊन हनुमंतास भेटले. ॥ १ ॥ वैद्याने त्वरेने उपाय केले व लक्ष्मण हर्षित होऊन उठून बसले. ॥ २ ॥ प्रभु बंधुला हृदयाशी धरुन भेटले तेव्हा सर्व वानर भल्ल समूह हर्षित झाले. ॥ ३ ॥ वैद्याला प्रथम जसा आणला होता तसाच हनुमंताने त्यास परत पोचविला. ॥ ४ ॥
कुंभकर्ण – बल – पौरुष संहार – लक्ष्मण मूर्च्छेतून उठला ही बातमी रावणाला हेराकडून समजली तेव्हा तो अति विषाद युक्त होऊन आपली कपाळे बडवून घेऊं लागला. ॥ ५ ॥ तो व्याकुळ होऊन कुंभकर्णाकडे आला व नाना उपाय करुन त्याला जागा करुं लागला. ॥ ६ ॥ तो जागा झाला तेव्हा त्याला रावण असा दिसला की जणू काळच देह धारण करुन बसला आहे. ॥ ७ ॥ कुंभकर्णाने विचारले बाबा, तुमची तोंडे अशी सुकलेली कां बरं ? ॥ ८ ॥ जशा प्रकारे सीता चोरुन आणली ती सर्व कथा त्या अभिमानी दशमुखाने सांगीतली. ॥ ९ ॥ व म्हणाला की तात ! कपींनी सर्व निशाचर मारले व महा महा योध्यांचा संहार केला. ॥ १० ॥ दुर्मुख, सुररिपु, मनुजाहारी असे योद्धे व अतिकाय, अकंपनासारखे भारी भट व दुसरे महोदरादिक वीर रणधीर असून सर्वही जण युद्धात मारले गेले. ॥ ११-१२ ॥ दशकंठाचे ते भाषण ऐकून कुंभकर्ण अति म्लान झाला व मनात म्हणाला – शठाने जगज्जननी जगदंबेस चोरुन आणली आहे आणि आता कल्याण व्हावे असे त्याला वाटते आहे. ॥ दो० ६२ ॥

कृत न बरें त्वां निशिचर राया । अतां जागवा कां मज वाया ॥
अजुन तात ! सोडुन अभिमाना । भजा राम पावा कल्याणा ॥
दशशीर्षा ! मनुज किं रघुनायक । हनुमंता सम ज्याचे पाइक ॥
हाय ! बंधु ! अनिष्ट आचरिलें । प्रथमचि येउनि मज न कळविलें ॥
प्रभु ! विरोध केला त्या देवा । शिव विधि सुर करिती यत्सेवा ॥
कथिले ज्ञान नारदें मला । कथितों तुला समय लोटला ॥
भेट अतां कडकडून माला । जाउनि सुफल करिन नयनांला ॥
श्याम गात्र सरसीरुह लोचन । जाउन बघतो त्रिताप-मोचन ॥

दो० :- रामस्वरूप गुण आठवित प्रेम मग्न पळ एक ॥
मागवि रावण कोटि घट मदिरा महिष अनेक ॥ ६३ ॥

हे निशाचर राजा ! तू हे बरे केले नाहीस, मला व्यर्थ का जागा केलास ? ॥ १ ॥ हे तात ! अजून तरी अभिमान सोडून रामाला शरण जा म्हणजे तुझे कल्याण होईल. ॥ २ ॥ हे दशशीर्षा ! रघुनायक काय मनुष्य आहेत ? ज्याचे दूत हनुमंतासारखे आहेत, त्यांना तू मनुष्य म्हणतोस ? ॥ ३ ॥ हाय ! हाय ! बंधु तूं अगदी वाईट केलेस आधीच मला का नाही कळविलेस ? ॥ ४ ॥ हे प्रभु ! शंकर, ब्रह्मदेव व इतर सर्व देव ज्यांची सेवा करतात त्या देवाशी तुम्ही वैर केलेत ! ॥ ५ ॥ नारद मुनींनी मला जे ज्ञान सांगीतले ते मी तुला सांगीतले असते पण आता वेळ निघून गेली आहे. ॥ ६ ॥ आता तू मला एकदा कडकडून भेट पाहू मी जाऊन माझे नेत्र सुफल करतो. ॥ ७ ॥ श्याम शरीर, कमलासारखे नेत्र असलेल्या, व तापत्रया पासून मुक्त करणार्‍या रघुनायकास मी जाऊन पाहतो. ॥ ८ ॥ रामचंद्राचे रुप, गुण आठवत आठवत कुंभकर्ण एक क्षणभर रामप्रेमात मग्न झाल तोच रावणाने अगणित मद्याचे घट व अनेक रेडे वगैरे पशु कुंभकर्णासाठी मागविले. ॥ दो० ६३ ॥

खाउनि महिष करुनि मद पान । गर्जे वज्राघात समान ॥
कुंभकर्ण दुर्मद रणरंगे । निघे त्यजुनि गड सैन्य न संगें ॥
बघुन, बिभीषण समोर आला । पदिं शिर नमुनि नाम निज वदला ॥
अनुजा उठवुनि हृदयीं धरला । रघुपति भक्त जाणुनी रुचला ॥
तात ! लाथ मज रावण मारी । वदतां मंत्र परम हितकारी ॥
त्या दुःखें रघुपतिपदिं आलों । बघुनि दीन मी प्रभुमनिं रुचलों ॥
श्रुणु सुत ! असे कालवश रावण् । मानि अतां किं परमहित शिकवण ॥
धन्य धन्य तूं धन्य बिभीषण । झालास किं निशिचर कुलभूषण ॥
बंधु वंश तूं केला भास्वर । भजुनि राम शोभा सुख सागर ॥

दो० :- तन मन वचनें त्यजुनि छल भज हं ! राम रणधीर ॥
जा; मज निजपर ना कळे, मीहि कालवश वीर ॥ ६४ ॥

महिष खाऊन व मद्यपान करुन कुंभकर्णाने वज्राघातासारखी गर्जना केली. ॥ १ ॥ रणमदाने उन्मत्त झालेला कुंभकर्ण लंका गड सोडून बाहेर पडला – सैन्य न घेता एकटाच. ॥ २ ॥ ( कुंभकर्णाला येताना पाहून ) बिभीषण समोर आला व त्याने पायावर डोके ठेऊन आपले नांव सांगीतले. ॥ ३ ॥ त्याने धाकट्या भावाला उठवून हृदयाशी धरला व रघुपतीभक्त झाला आहे हे जाणून तो कुंभकर्णाला प्रिय वाटला. ॥ ४ ॥ ( बिभीषण म्हणाला ) तात ! मी प्रेम हितकारी मंत्र सांगत असता रावणाने मला लाथ मारली. ॥ ५ ॥ त्या दु:खाने मी रघुपतीच्या पायाशी शरण आलो आणि दीन आहे हे पाहून मी प्रभूच्या मनाला आवडलो. ॥ ६ ॥ ऐक सुता ! रावण कालवश झालेला आहे, आता कुठले तो परमहितकारक उपदेश मानणार ? ॥ ७ ॥ धन्य, धन्य आहेस तू बिभीषणा ! कारण तूं निशाचर कुलभूषण झालास ! ॥ ८ ॥ बंधो, तू शोभासागर व सुखसागर रामाला शरण जाऊन आपला वंश प्रकाशमय केलास. ॥ ९ ॥ शरीर – मन – वाणीने छल – कपट सोडून रणधीर रामाची सेवा कर हं ! जा, आतां वीरा, मी सुद्धा कालवश झालो असून मला आपला की परका हे कळत नाहीसे झाले आहे. ॥ दो० ६४ ॥

* * * * *

श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु

GO TOP