|
|
॥ श्रीरामचरितमानस ॥ (मराठी अनुवाद) ॥ बालकाण्ड ॥ अध्याय १४ वा ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥ Download mp3 तरी अशंका कृता तुवां जी । श्रवणिं कथनिं हितकर सर्वा ती ॥ दो. :- रामकथा सुरधेनु सम सेवत सब सुखदनि ॥ तरीपण तुम्ही जी अति – शंका काढलीत तिच्या कथनाने व श्रवणाने सर्वांचे हित होईल ॥ १ ॥ ज्यांनी आपल्या कानांनी हरिकथा श्रवण केले नाही त्यांचे ते कान म्हणजे सापाची राहण्याची बिळे आहेत असे समजा ॥ २ ॥ जे डोळ्यांनी संतदर्शन करीत नाहीत ते मोराच्या पंखातील डोळ्यासारखे डोळे आहेत असे गणावे ( लेखावे ) ॥ ३ ॥ जे हरी ( राम, विष्णू इ. ) व गुरू यांच्या पदमूलाला नमत नाहीत त्यांचे डोके कडू दुध्या-भोपळ्यासारखे आहेत असे समजावे. ॥ ४ ॥ हरीभक्तीला आपल्या हृदयात जे आणीत नाहीत ( स्थान देत नाहीत ) ते प्राणी जिवंत असून शवासारखे गणावे . ॥ ५ ॥ जी जीभ रामगुणगान करीत नाही ती खरी जीभ नसून बेडकाची जीभ आहे असे समजावे ॥ ६ ॥ हरिकथा श्रवणाने जिला हर्ष होत नाही ती छाती वज्रासारखी कठोर आहे व निष्ठूर आहे असे समजावे ॥ ७ ॥ गिरीजे ऐका ! श्रीरामाची लीला सुरहित करण्यासाठी, दानवांना विमोहित करणारी आहे ॥ ८ ॥ रामकथा कामधेनू सारखी आहे, सेवा केल्यास सर्वांना सुख देणारी आहे. संतांचा समाज हेच सुरलोक होत, इतके कळल्यावर सुद्धा असा कोण प्राणी असेल की तो श्रवण करणार नाही ? ॥ दो० ११३ ॥ रामकथा सुंदर करटाळी । संशयविहगां दूर पिटाळी ॥ दो. :- श्रवति वदति असं अधम ज्यां लागे मोहपिशाच ॥ रामकथा सुंदर करटाळी आहे व ती संशयरुपी विहगांना दूर पिटाळून लावते. ॥ १ ॥ कलिरुपी विशाल वृक्षाला रामकथा कुर्‍हाड आहे, तरी हे गिरीराज कुमारी सादर श्रवण कर. ॥ २ ॥ रामचंद्रांची नामे, गुण, चरित्र, जन्म, व कर्म सुंदर व अमाप – अगणित आहेत असे वेद वर्णन करतात ॥ ३ ॥ भगवान राम जसे अंतरहित आहेत तसाच त्यांच्या कथा, कीर्ती व गुण यांना अंत नाही. ॥ ४ ॥ तथापि तुझी अतिप्रीती पाहून मी तुला यथाश्रुत यथामति सांगतो ॥ ५ ॥ उमे ! तुझे प्रश्न स्वाभाविक, सुंदर सुखदायक व संतांना मान्य होणारे असल्याने मला आवडले ॥ ६ ॥ भवानी ! जरी तुम्ही मोहवश होऊन म्हणाला असला तरी एक गोष्ट मला मुळीच रुचली नाही ॥ ७ ॥ ज्याला श्रुती गातात व महामुनी ज्यांचे ध्यान करतात तो राम कोणी निराळा आहे असे जे तुम्ही म्हणालात तेवढेच आवडले नाही, असे कोण म्हणतात ते ऐका ॥ ८ ॥ जे हरिपद विमुख पाखंडी मोहरुपी पिशाचाने झपाटलेले अधम असलेलेच असे बोलतात वा ऐकतात कारण ते मतिमंद असतात. ( असे असल्याने सत्य व मिथ्या काहीच जाणू शकत नाहीत) ॥ दो० ११४ ॥ अज्ञ अकोविद अंध अभागे । विषय बुरशि मन मुकुरीं लागे ॥ सो० :- असें स्वहृदिं सुविचारि, त्यज संशय भज रामपद ॥ जे अज्ञ – अडाणी असतील ते मूर्ख, ज्यांना धर्मशास्त्रादिकांचे ज्ञान नाही असे अकोविद, जे आंधळे झालेले असतील व जे अभागी आहेत ( तेच असे बोलतात ऐकतात ) व विषयरूपी बुरशी ज्यांच्या मनरुपी आरशावर चढली आहे ॥ १ ॥ जे फार विषयलंपट कपटी व कुटील असतात, व ज्यांनी स्वप्नात सुद्धा संतसभा पाहीली नाही ॥ २ ॥ व ज्यांना लाभहानी उमगत नाही ते अशी वेदविसंगत भाषा बोलतात ॥ ३ ॥ ज्यांना लाभ वा हानी कळत नाही व ज्यांचा मनरुपी आरसा मलीन झाला आहे; व ज्यांना नयन नाहीत त्या दीनांना रामरुप दिसेल तरी कसे ? ॥ ४ ॥ ज्यांना निर्गुणाचा किंवा सगुणाचा विवेक नाही ते नाना प्रकारची वचने बडबडत असतात. ॥ ५ ॥ जे हरिमायेला वश होऊन जगात भ्रमण करीत असतात त्यांनी काहीही बोलणे अशक्य नाही ॥ ६ ॥ ज्यांना वात झालेला असतो, ज्यांना भूत लागलेले असते व जे मदाने धुंद झालेले असतात, ते अविचारग्रस्त होऊन बोलतात, सुविचाराने बोलत नाहीत. ॥ ७ ॥ ज्यानी महामोह रुपी मद्याचे पान केलेले असते, त्यांचे बोलणे कानावर घेऊ नये ॥ ८ ॥ हे भवानी ! तूं आपल्या हृदयात सुविचार कर आणि दे संशय सोडून आणि रामपदीं शरण जा. गिरिराज कुमारी ! आता भ्रमाचा व मोहाचा ( अंधार ) नाश करणारे माझे सूर्यकिरण रुपी वचन श्रवण कर ॥ दो० ११५ ॥ सगुणिं अगुणिं काहीं नहि भेदहि । गाती मुनि पुराण बुध वेदहि ॥ दो० :- प्रथित पुरुष जो प्रभानिधि प्रगट परावर नाथ ॥ सगुण व निर्गुण यात काहीही भेद नाही असे मुनी, पुराणे, ज्ञानीभक्त व वेदसुद्धा विस्तारपूर्वक वर्णन करतात. ॥ १ ॥ जो अलक्ष अजन्मा, अरुप, व अगुण आहे तोच ( परमात्मा, ब्रह्म ) भक्तांच्या प्रेमामुळे सगुण होतो. ॥ २ ॥ जो गुणरहित आहे तो सगुण कसा होतो ? ( तर ) पाणी व पाण्याची झालेली गार जशी भिन्न नसतात ( तसेच ) ॥ ३ ॥ भ्रमजनक अंधाराला ज्याचे नाम भास्करासारखे आहे, त्यांच्या ठिकाणी विमोहाचा संबंध आहे असे कसे म्हणता ? ॥ ४ ॥ राम सच्चिदानंदस्वरुप, दिनेश आहेत, त्यांच्या ठिकाणी मोहरूपी रात्रीचा लवलेश सुद्धा नाही. ॥ ५ ॥ राम सहज प्रकाशरुप ( स्वयंप्रकाशरुप ) भगवान आहेत, त्यांना विज्ञानरुपी अरुणोदय सुद्धा ( माहीत ) नाही. ॥ ६ ॥ हर्ष व खेद, ज्ञान आणि अज्ञान व मी हा अभिमान हे जीवांचे धर्म आहेत ॥ ७ ॥ रामचंद्र तर ब्रह्म, व्यापक, परमानंद स्वरुप, परेश व पुरातन आहेत व हे सर्व जग जाणते. ॥ ८ ॥ जो ( भ. गीतेतील १५ वा अ. उत्तम पुरुष ) पुरुष म्हणून प्रसिद्ध आहे, प्रकाशाचे भांडार ( निधी ) आहे. प्रकट आहे व परावर ( सर्वांचे नाथ आहेत ) नाथ आहेत तेच रघुकुलमणी माझे स्वामी आहेत असे म्हणून शिवांनी मस्तक नमविले. ॥ दो० ११६ ॥ अज्ञानी भ्रम निज न जाणती । प्रभुवर जड निज मोह लादति ॥ दो. :- रजत शुक्तिमधिं भासतें यथा भानुकरि वारि ॥ स्वत:सच भ्रम झालेला आहे, हे अज्ञानी लोक जाणत नाहीत व ते जड आपला मोह प्रभूवरच लादतात. ॥ १ ॥ आकाशात फार घनदाट मेघपटल पाहून कुविचारी लोक म्हणतात की सूर्य झाकला गेला ॥ २ ॥ स्वत:च्या डोळ्यात बोट खुपसून जो पाहतो त्यालाच दोन चंद्र प्रगट दिसतात. ॥ ३ ॥ आकाश जसे अंधार, धूर, धूळ, यांनी शोभा पावते तसेच उमे ! रामाविषयींचे मोह रामासशोभा आणणारेच असतात.॥ ४ ॥ विषय, इंद्रिये, इंद्रिय-देवता व जीव यांना चेतना मिळते ती क्रमश: एकापासून दुसर्‍यास अशी मिळते. सर्वांचा मुख्य – परम प्रकाशक जो अनादी राम तोच अयोध्यापती राम होय. ॥ ५ ॥ जग हे प्रकाश्य आहे ( प्रकाशित करण्याचा विषय ) व त्याला प्रकाशक रामच आहेत ते मायेचे स्वामी आहेत व ते ज्ञानाचे व गुणांचे धाम आहेत. ॥ ६ ॥ त्यांच्या सत्यतेने जड असणारी जी माया ती मोहाच्या साह्याने सत्य असत्या सारखी भासते (म्हणजेच सत्य नाही ) ॥ ७ ॥ शिंपीत जसे रुपे – चांदी भासते व सूर्य किरणात जसे पाणी भासते तसेच (रामाच्याठिकाणी जग भासते ) ते रुप व ते जल जरी तिन्ही काळी मृषा असते, मिथ्या असते, तरी तो भ्रम कोणी निवारण करुं शकत नाही. ॥ दो० ११७ ॥ राही हरिआश्रित जग यापरिं । जरि असत्य देतें दुःखा तरि ॥ दो. :- श्रुति बुध गाती ज्या असें मुनि धरिती यद्‌ध्यान ॥ या प्रकारे सर्व जग हरीच्या आश्रयावर राहते. व जरी ते सत्य नाही ( असत्य – मिथ्या आहे ) तरी ते दु:ख देतेच ॥ १ ॥ जर स्वप्नात कोणी आपले मस्तक कापले तर ते दु:ख जागृती आल्याशिवाय नष्ट होत नाही ॥ २ ॥ अशा या भ्रमाला ज्यांची कृपा दूर करते ते हे गिरीजे ! कृपालु रघुनायकच ( दुसरे कोणी नाहीत; निर्गुण ब्रह्म नाही बरं कां ) ॥ ३ ॥ ज्याचा आदी किंवा अंत कोणालाच लागला नाही, त्यांचे आपल्या बुद्धीने अनुमान करून वेदांनी वर्णन केले आहे ते असे ॥ ४ ॥ पाय नसून हालचाल करतो व कान नसून श्रवण करतो हात नसून नाना प्रकारची कर्मे करतो ॥ ५ ॥ मुख नाही तरी सर्व रसांचा भोग भोगतो, चाखतो, वाणी नसून अति उत्तम वक्ता आहे. ॥ ६ ॥ त्वचा नसून स्पर्श करतो व नेत्र नसून पाहतो, नाक नसून सर्व प्रकारचे वास घेत असतो ॥ ७ ॥ अशी सर्वप्रकारे अलौकिक ज्याची करणी आहे त्याचा महिमा कोण कसा वर्णन करणार ! ॥८ ॥ वेद व बुध शेष शारदा ज्याचे असे वर्णन करतात व मुनी ( ज्ञानी ) ज्याचे ध्यान धरतात तेच भगवान भक्तांच्या हितासाठी कोसलपती झाले. ॥ दो० ११८ ॥ काशीं मरत जंतु जैं बघतो । नामबलें ज्या विशोक करतो ॥ दो. :- कितिदां प्रभुपद कमल धरि; पंकजपाणि जुळून ॥ जीवजंतूंना काशीत मरताना जेव्हा पाहतो तेव्हा ज्यांच्या नामबलाने मी त्यांना शोकरहित ( मुक्त ) करतो. ॥ १ ॥ तेच प्रभू रघुवर माझे व सर्व विश्वाचे स्वामी आहेत व तेच सर्वांच्या हृदयात अंतर्यामी आहेत. ॥ २ ॥ विवश ( विकारवश ) होऊन सुद्धा ज्यांच्या नामाचा उच्चार केला की अनेक जन्मात जमविलेल्या पाप-पर्वतांचे दहन होते व जे नर आदराने नामस्मरण करतात, ते भवसागराला गो-पदाप्रमाणे तरुन जातात. ॥ ३ – ४ ॥ भवानी ! असा जो परमात्मा तेच रामचंद्र बरं ! त्यांना ( तिथे ) भ्रम झाला इत्यादी तू जे म्हणालीस ते सर्व तुझे म्हणणे अगदी वेदविरुद्ध आहे. ॥ ५ ॥ असले संशय मनात आणताच असलेले ज्ञान, वैराग्य व सर्व सदगुण पळून जातात. ॥ ६ ॥ शिवाचे भ्रमभंजन करणारे भाषण ऐकून ( पार्वतीच्या हृदयातील ) कुतर्काची सर्व रचना नष्ट झाली ॥ ७ ॥ रघुपतिपदांच्या ठिकाणी विश्वास उत्पन्न झाला व ( त्यामुळे ) प्रीती उत्पन्न झाली. व पूर्वीचा भयंकर असंभावना दोष गेला ॥ ८ ॥ ( असे याज्ञ० भर०स म्हणाले ) तिने प्रभूचे चरणकमल कितीदां तरी ( पुन: पुन्हा ) धरले व आपले कमळासारखे हात जोडून गिरीजा जणूं प्रेमरसात घोळून उत्तम वचन बोलली. ॥ दो० ११९ ॥ परिसुनि तुमचे वच सम शशिकर । फिटे मोह शरदातप अतितर ॥ दो. :- हृदिं हर्षति कामारि तैं शंकर सहज सुजाण ॥ आपले चंद्रकिरणां सारखे भाषण ऐकून माझा अतिशय मोहरुपी शरदातप नाहीसा झाला ॥ १ ॥ तुम्ही आपल्या कृपेने माझे सर्व संशय हरले व मला रामस्वरुपाचे ज्ञान झाले ॥ २ ॥ नाथ ! आपण आपल्या कृपेने माझा विषाद पळवून लावलात व मी आता आपल्या पायाच्या प्रसादाने सुखी झाल्ये. ॥ ३ ॥ आता मला आपली खरी दासी समजून, मी जरी स्त्री, स्वभावताच अडाणी व मुर्ख – मंदमती असले तरी - ॥ ४ ॥ प्रभू जर मजवर प्रसन्न असतील तर मी जे प्रथम विचारले तेच सांगावे ॥ ५ ॥ जे राम ब्रह्म, चिन्मय, अविनाशी, सर्वरहित पण सर्वांच्या हृदयरूपी पुरात निवास करून असतात ॥ ६ ॥ त्याने हे नाथ ! नरतनू धारण करण्यास हेतू काय तो मला समजेल अशा रितीने सांगावा. ॥ ७ ॥ उमेचे परम विनीत – नम्र वचन ऐकून व तिची रामकथेवरील पुनीत प्रीती पाहुन ॥ ८ ॥ कामारि हृदयात हर्षित झाले व मग स्वभावताच सुजाण असणार्‍या कृपानिधान शंकरांनी उमेची नाना परीनी प्रशंसा केली व म्हणाले ॥ दो० १२० रा ॥ भवानी ! रामचरितमानस नावाची विमल व मंगल कथा श्रवण कर; ती भुशुंडीने विस्तार पूर्वक सांगितली व पक्षिराज जो गरुड त्याने श्रवण केली ॥ दो० १२० म॥ तो त्यांचा उदार संवाद कसा घडला हे पुढे सांगेन ( प्रथम ) रामचंद्रांचा परम सुंदर व निष्पाप असा अवतार व अवतार –चरित्र ऐका ॥ दो० १२० चं ॥ हरीचे नाम, गुण कथा रुप इत्यादि सर्वच अपार अगणित व अमित आहेत; ( म्हणून ) मी आपल्या बुद्धीप्रमाणे आदराने सांगतो, तुम्हीही आदराने श्रवण करा ॥ दो० १२० द्र ॥ श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु |