|
|
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥ ॥ श्रीजानकीपतये नमः ॥ ॥ श्रीरामचरितमानस ॥ (मराठी अनुवाद) ॥ तृतीय सोपान ॥ ॥ अरण्यकाण्ड ॥ ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥ अध्याय १ ला Download mp3 अनुवादककृत मंगलाचरण शा. वि.:- वामे यस्य शरासनं सुरुचिरं बाणः करे दक्षिणे । मूळ मंगलाचरण शा. वि. :- मूलन्धर्मतरोर्विवेकजलधेः पूर्णेन्दुमानन्ददम् ॥ अनुवादककृत मंगलाचरण पुर-नर-भरत-प्रीती वर्णित । अनुपम मति अनुरूप सुशोभित ॥ दो० :- अति कृपालु रघुनायक संतत दीनीं स्नेह ॥ सीतेचा पुष्पशृंगार व सुरपति सुत-करणी - पुरवासी लोक व भरत यांच्या अनुपम व सुंदर प्रीतीचे मी यथामति वर्णन केले. ॥ १ ॥ सुर, नर व मुनी यांना आवडणारे वनांत केलेले अति पावन चरित्र आता सांगतो, उमे ते ऐक. ॥ २ ॥ एकदा रामचंद्रांनी सुंदर फुले गोळा केली व आपल्या हातांनी त्यांची सुंदर भूषणे बनविली. ॥ ३ ॥ ती प्रभूंनी आदराने सीतेच्या अंगावर घातली व प्रभु सुंदर स्फटिक शिळेवर बसले. ॥ ४ ॥ देवराज इंद्राच्या सुताने कावळ्याचे रूप घेतले व तो शठ रघुपतीचे बळ जाणू पहात आहे. ॥ ५ ॥ मुंगीने सागराचा ठाव घेण्याची जशी इच्छा करावी तसेच त्या महामंदमतीला वाटले. ॥ ६ ॥ तो मूढ, मंदमती, कारण-काक सीतेच्या पायावर चोच मारून पळाला. ॥ ७ ॥ रक्त वाहूं लागले तेव्हा रघुनायकाने जाणले व दर्भाच्या धनुष्यावर दर्भाचा बाण लावला. ॥ ८ ॥ रघुनाथ अतिकृपालु व नेहमी दीनांवर स्नेह करणारे असून त्याने येऊन त्यांच्याशी कपट केले. कारण तो मूर्ख व अवगुणांचे माहेरघरच ! ॥ दो० १ ॥ सुटे ब्रह्मशर मंत्रे प्रेरित । वायस सभय सुटे पळ काढित ॥ सो० :- करी द्रोह मोहून जरी तयाचा वध उचित ॥ मंत्राने प्रेरित तो ब्रह्मशर सुटला, चालला, तेव्हा कावळा भयभीत होऊन पळत सुटला. ॥ १ ॥ आपले नेहमीचे रूप घेऊन (जयंत) तो पित्याकडे गेला पण रामविरोधी पुत्राला त्याने सुधा आश्रय दिला नाही. ॥ २ ॥ चक्राच्या भयाने दुर्वास ऋषी जसे घाबरले तसाच तो अतिशय घाबरला व निराश झाला. ॥ ३ ॥ श्रांत, भयाने व शोकाने व्याकुळ झालेला तो ब्रह्मलोक, शिवलोक इ. सर्व लोकात फिरला. ॥ ४ ॥ पण कोणी त्याला ’बस’ सुद्धा म्हणाले नाहीत. रामाचा द्रोह करणार्‍याचे कोणीही रक्षण करू शकत नाहीत (कोण करणार !). ॥ ५ ॥ हे हरियाना गरुडा, ऐक रामद्रोह्याला बाप यमासारखा, आई मृत्युसारखी व अमृत विषासारखे होते. ॥ ६ ॥ मित्र शेकडो शत्रूंची करणी करतो, आणि त्याला देवनदी गंगा वैतरणी नदी सारखी होते. ॥ ७ ॥ जो कोणी रामविमुख होतो त्याला सर्व जगच अग्निपेक्षा तापदायक होते. ॥ ८ ॥ व्याकुळ झालेला जयंत नारदांच्या दृष्टीस पडला, तेव्हा कोमल मनाच्या संताना त्याची दया आली. ॥ ९ ॥ त्यांनी त्याला तत्क्षणी रामापाशी पाठवला व सांगितले ’त्राहि प्रणतहित’ असे पुकारित रहा. ॥ १० ॥ व्याकुळ व भयभीत झालेला तो जवळ गेला व पाय धरून म्हणाला, दयाळा रक्षण करा, (रघुराज पाहि). ॥ ११ ॥ आपली प्रभुता अतुलित आहे व आपले बळसुद्धा अतुलित आहे, पण मला मतिमंदाला कळले नव्हते. ॥ १२ ॥ प्रभो ! मी आपल्या कर्माचे (दुष्कृत्याचे) फळ पावलो. तथापि मी आता आपल्याला शरण आलो आहे, मला वाचवा (त्या अस्त्रापासून). ॥ १३ ॥ भवानी ! त्याची ती आर्त वाणी प्रभूंनी ऐकली आणि त्याला एकाक्ष करून सोडून दिला (ठार मारला नाही). ॥ १४ ॥ मोहवश होऊन द्रोह केला म्हणून त्याचा वध करणेच उचित होते तरी पण प्रभूंनी दया करून त्याला जिवंत सोडला ! तेव्हां रघुवीरासारखा कृपालु कोण आहे ? ॥ दो० २ ॥ वसुनि चित्रकुटिं रघुपति नाना । करिती श्रुति-पीयुष चरितानां ॥ सो० :- प्रभु आसनिं आसीन नेत्र भरुनि शोभा बघुनि ॥ चित्रकूटला राहून रघुपतींनी कनांना अमृतासारखी वाटणारी अनेक चरित्रे केली. ॥ १ ॥ मग रामचंद्रांनी मनात असा विचार केला की मला सर्वांनी ओळखले - जाणले आहे. त्यामुळे आता येथे गर्दी होईल. ॥ २ ॥ मुनिगणांचा निरोप घेऊन दोघे भाऊ सीतेसहित निघाले. ॥ ३ ॥ छं० :- प्रमाणिका० नमामि भक्त वत्सलं । कृपालु शील कोमलं ॥ दो० :- विनति करुनि मुनि नमुनि शिर वदती जोडुनि हात ॥ अत्रिकृत अश्लेषा नक्षत्र स्तुति - भक्तवत्सल, कृपालु व कोमल स्वभावाच्या आपणांस मी नमन करतो. निष्काम भक्तांना आपले धाम देणार्‍या आपल्या चरणकमलांना मी भजतो (त्यांचा आश्रय करतो) ॥ १ ॥ आपण अत्यंत श्याम सुंदर, भवसागर मंथनासाठी मंदराचलरूप, पूर्ण विकसित कमळाप्रमाणे नेत्र असणारे आणि मद, मोह, मत्सर आदि दोषांपासून मुक्त करणारे आहांत. ॥ २ ॥ प्रभो, आपला दीर्घ बाहूचा पराक्रम प्रमाणांनी जाणता न येणारा असा आहे, व आपले ऐश्वर्य प्रमाणातीत आहे. आपण भाता, बाण व धनुष्य धारण केलेले त्रैलोक्याचे नायक (ईश्वर) आहांत. ॥ २ ॥ आपण सूर्यवंशाला विभूषित केलेत. महेशाचे धनुष्य मोडलेत व आता संत व मुनीश्रेष्ठ यांना आनंद देण्यासाठी देवांच्या शत्रूसमूहाचा, राक्षसांचा नाश करणारे ठरणार आहांत. ॥ ४ ॥ कामदेवाचे वैरी महादेव द्वारा वंदित व ब्रह्मदेव वगैरे देवांनी सेवित, विशेष निर्मल ज्ञानमय देह असणार्‍या व समस्त दोषांचा अपहार विनाश करणार्‍या आपणांस मी नमन करतो. आपण लक्ष्मीपती, सुखाचे सागर, संतांची एकमात्र गति, व शचीपती इंद्राचे प्रिय धाकटे भाऊ आहांत. आपली शक्ति सीता व अनुज लक्ष्मण यांच्यासहित आपणांस मी भजतो. ॥ ५-६ ॥ मनुष्य मत्सर रहित होऊन आपल्या चरणमूलांचे भजन करतात ते नाना तर्कवितर्करूपी तरंगांनी भरलेल्या भवसागरात पडत नाहीत. ॥ ७ ॥ जे एकांतवासी पुरुष मुक्तीच्या इच्छेने इंद्रियादिकांचा निरास करून सदा आनंदाने तुमचा आश्रय करतात ते आत्मसुखरूपी गतिला जातात. ॥ ८ ॥ त्या एक (अद्वितीय) अद्‌भुत सर्व समर्थ प्रभु, इच्छा-कामादि रहित, सर्वांचे ईश्वर, सर्वव्यापक, जगद्‌गुरु, शाश्वत, परात्पर (तुरीय) केवल स्वरूपालाच मी भजतो. ॥ ९ ॥ त्याच भावप्रिय, कुयोगी लोकांना अति दुर्लभ, आपल्या भक्तांना कल्पवृक्षासारखे सम, सदा सुलभतेने सेवा करण्यास योग्य अशांना मी नमन करतो. ॥ १० ॥ अनुरूप रूपसौंदर्य असलेले, ज्यांनी भूपतीरूप घेतलेले आहे व जे भूकन्या सीतेचे पती आहेत, त्यांना मी नत झालो आहे, शरण आलो आहे. माझ्यावर प्रसन्न व्हा ! मी आपल्याला नमस्कार करतो. मला तुमच्या चरणकमलांची भक्ति द्या. ॥ ११ ॥ जे नर या स्तुतीचे आदराने पठण करतील, ते तुमच्या भक्तिने उत्तम प्रकारे युक्त होऊन तुमच्या पदाला जातील यात संशय नाही. ॥ १२ ॥ या प्रमाणे स्तुती करून मुनींनी मस्तक नमवून हात जोडून पुन्हा म्हटले की नाथ ! माझी बुद्धी कधीही आपल्या चरण कमलांना न सोडो. ॥ दो० ४ ॥ अनसूया-पद धरुनी सीता । मग भेटली सुशील विनीता ॥ सो० :- सहज अपावन नारि पति-सेवें शुभ मति मिळवि ॥ अनसूया - सीता भेट आणि पतिव्रता गीता - सुशील व विशेष नम्र असणार्‍या सीतेने अनसूयेचे पाय धरले व मग तिला मिठी मारली. ॥ १ ॥ ऋषीपत्नीच्या मनात सुखाची समृद्धी झाली व तिने आशिर्वाद देऊन सीतेला आपल्याजवळ बसविली. ॥ २ ॥ अनसूयेने दिव्य वस्त्रे (वल्कले) व दिव्य विभूषणे घेऊन सीतेच्या अंगावर घातली. ती नित्य निर्मल, नित्य नवी व नित्य सुंदर राहणारी आहेत. ॥ ३ ॥ मग ऋषीपत्‍नीने काहीतरी निमित्त करून मृदु व रसाळ वाणीने स्त्री धर्माचे थोडे वर्णन केले. ॥ ४ ॥ हे राजकुमारी ! माता, पिता व भाऊ हितकर्ता असला तरी ही सर्व मोजून मापून अल्पच देणारी आहेत. ॥ ५ ॥ अमित, अगणित देणारा फक्त भर्ताच आहे, म्हणून जी स्त्री पतीची सेवा करीत नाही ती अधम होय. ॥ ६ ॥ धैर्य, धर्म, चांगला मित्र आणि पत्‍नी - स्त्री या चौघांची परीक्षा आपत्काळीच होते. ॥ ७ ॥ वृद्ध, रोगी, निर्धन, मूर्ख, आंधळा, बहिरा, कोपिष्ट, अति दीन अशा पतीचा सुद्धा जी स्त्री अपमान करते तिला यमलोकांत यातना भोगाव्या लागतात. ॥ ८-९ ॥ शरीराने, मनाने व वाणीने पतिचरणी (दासीभावाने) प्रेम करणे हा स्त्रियांचा एक मुख्य नेम, हाच धर्म व हेच त्यांचे एक मुख्य व्रत आहे. ॥ १० ॥ जगात चार प्रकारच्या पतिव्रता असतात असे वेद, पुराणे, संत इत्यादि सर्व म्हणतात. ॥ ११ ॥ आपल्या पतीशिवाय जगांत दुसरा पुरुष स्वप्नांतही नाही अशी भावना उत्तम पतिव्रतेच्या मनांत असते. ॥ १२ ॥ आपला भाऊ, पिता किंवा पुत्र यांच्या विषयी जशी भावना असते तशीच भावना मध्यम पतिव्रतेला परपुरुषांविषयी असते. ॥ १३ ॥ धर्माच्या विचाराकडे व आपल्या कुळाकडे पाहूनच जी बिघडत नाही, शुद्ध राहते, ती निकृष्ट पतिव्रता स्त्री आहे असे वेद म्हणतात. ॥ १४ ॥ संधी न मिळाल्याने किंवा भयाने जी शुद्ध राहते ती स्त्री जगांत अधम पतिव्रता आहे असे समजावे. ॥ १५ ॥ पतिवंचना करून जी परपुरुषाशी रत होते ती शंभर टक्के नरकात पडते. ॥ १६ ॥ क्षणिक सुखासाठी कोट्यावधी जन्मात भोगाव्या लागणार्‍या दुःखाचा जी विचार करीत नाही तिच्यासारखी दुष्ट स्त्री नाही. ॥ १७ ॥ जी स्त्री छल न करता पतिव्रता धर्म पाळते ती इतर कोणत्याही श्रमांवाचून परमगति मिळवते. ॥ १८ ॥ पतिला विरोध करणारी स्त्री जिथे जन्मते, तिथे ती तरुणपणीच विधवा होते. ॥ १९ ॥ स्त्री स्वभावतःच (जन्मापासूनच) अपवित्र असते पण पतिसेवेने ती शुभ गति मिळवते. चारी वेद पतिव्रतांचे यश गातात व तुळस अजुनसुद्धा श्रीहरिला प्रिय आहे. ॥ दो० ५ रा ॥ सीते ! ऐक, तुझे नामस्मरण करून स्त्रिया पतिव्रत धर्माचे पालन करण्यास समर्थ होतील. तुला राम प्राणप्रिय आहे हे जाणते. ही कथा मी जगाच्या हितासाठी सांगितली. ॥ दो० ५ म ॥ श्रवुनि परम जानकि पावे । तिच्या चरणिं शिर नमवी भावें ॥ छं० :- वपु पुलकिं फुलली प्रेमपूरित नयन मुखकंजीं स्थित ॥ अनसूयेचे भाषण ऐकून जानकीला परम सुख झाले व तिने अनसूयेच्या चरणांवर मस्तक ठेऊन तिला नमस्कार केला. ॥ १ ॥ मग कृपानिधान राम मुनीला विनवितात की आपल्या अनुज्ञेने आम्ही दुसर्‍या वनांत जाऊं इच्छितो. ॥ २ ॥ मला सेवक समजून माझ्यावर संतत कृपा करावी व प्रीती असो द्यावी (सोडूं नये). ॥ ३ ॥ धर्मधुरंधर प्रभुचे वचन ऐकून ज्ञानी मुनि म्हणाले की, ॥ ४ ॥ ज्यांची कृपा ब्रह्मदेव, शिव आणि सनकादिकांना सुद्धा सर्वच परमार्थवादी इच्छितात. ॥ ५ ॥ ते अकामप्रिय राम, रामा ! आपणच दीनबंधु मृदुवचन बोलणारे आहांत. ॥ ६ ॥ आता मला लक्ष्मीची चतुरता कळली, की तिने सर्व देवसमुदाय सोडून आपलाच आश्रय का केला. ॥ ७ ॥ ज्यांच्या सारखा किंवा अधिक श्रेष्ठ कोणी नाही त्यांचे शील असे कां नसेल बरे ! (असणारच) ॥ ॥ ८ ॥ स्वामी ! आता जा असे मी कसे सांगू, हे नाथ ! आपणच सांगावे (कारण) आपण अंतर्यामी आहांत. ॥ ९ ॥ मग धीर मुनी प्रभुकडे बघत राहिले तेव्हां नेत्रातून जल वहात आहे, व देह पुलकित झाला आहे. ॥ १० ॥ शरीर रोमांचाने फुलुन गेले आहे, हृदय प्रेमाने परिपूर्ण आहे व प्रेमपरिपूर्ण नेत्र मुखकमलावर खिळले आहेत (व मनांत म्हणतात की) मी असे किती जप तप केले की मन बुद्धी गुण व इंद्रिये यांना अगम्य असे प्रभु मी बघत आहे ? जप योग इत्यादि धर्मसमूहाने मनुष्याला अनुपम भक्ति मिळत असते. तुलसीदास म्हणतात की, तुलसीदास रघुवीराचे पुनीत चरित्र रात्रंदिवस गात असतो. ॥ छं ॥ श्रीरामचंद्रांचे निर्मल यश (सुयश) कलिमलाचे शमन करणारे, मनाचे दमन करणारे, व सुखाचे मूळ आहे. जे कोणी आदराने श्रवण करतील / करतात त्यांना राम सदा अनुकूल राह्तात, त्यांच्यावर कृपा करतात. ॥ दो० ६ रा ॥ हा कलिकाल कठिण असून पापांची रासच आहे. यांत धर्म नाही, की जप नाही की योग नाही की ज्ञान नाही (हे मुख्य आधार नाहीत). म्हणून इतर सर्व आस = आशा, भरंव्सा सोडून जे रामचंद्रास भजतील तेच चतुर (शहाणे, स्वहितज्ञ) समजावे. ॥ दो० ६ म ॥ मुनिपद-कमलीं नमुनी शीर्ष । चालति वनिं सुरनर-मुनि-ईश ॥ दो० :- बघुनि राम-मुख-पंकजा मुनिवर-लोचन-भृंग ॥ विराध-वध प्रकरण - अत्रिमुनींच्या चरणकमलांवर आपले मस्तक ठेऊन मुनिवर व सुर यांचे ईश्वर वनांत चालूं लागले. ॥ १ ॥ राम पुढे आहेत व लक्ष्मण मागे आहेत व दोघांनी केलेला सुंदर मुनिवर वेष फारच शोभत आहे. ॥ २ ॥ दोघांच्या मधे श्री (सीता) कशी शोभत आहे म्हणाल तर ब्रह्म व जीव यांच्यामधे जशी माया. ॥ ३ ॥ नद्या, वन, पर्वत व अवघड घाट इ. सर्व आपले स्वामी (जगाचे पति) आहेत हे ओळखून चांगली धड वाट देऊं लागले. ॥ ४ ॥ देव रघुराया जिथे जिथे जातात तिथे तिथे मेघ आतां घनदाट छाया करूं लागले. ॥ ५ ॥ राम मार्गाने जात असतां विराध नांवाचा राक्षस वाटेत दृष्टीस पडला. तो अंगावर चाल करून येतांच रघुवीराने त्याचा निःपात केला. ॥ ६ ॥ रामबाणाने मरण येताच त्याला ताबडतोब सुंदर रूप प्राप्त झाले, पण त्याला दुःखी दीन पाहून प्रभूनी आपल्या धामास धाडले. ॥ ७ ॥ वदले मुनि रघुवीर ! कृपाला । शंकर मानस राजमराला ॥ दो० :- सानुज सह सीते प्रभो नील जलदसे श्याम ॥ मुनि म्हणाले - हे रघुवीरा ! कृपाला ! शंकरांच्या मनरूपी मानसांतील राजहंसा ! ॥ १ ॥ मी विरंचि सदनास (ब्रह्मलोकास) जाण्यासाठी निघतच होतो पण कानी आले की राम वनांत येतील (म्हणून गेलो नाही. ॥ २ ॥ आणि रात्रंदिवस आपली वाट बघत होतो. आतां आज प्रभूला पाहून (दर्शनाने) छाती निवली, शीतल झाली. ॥ ३ ॥ नाथ ! मी सकल - साधन हीन आहे. दीन सेवक समजून आपण कृपा केलीत. ॥ ४ ॥ पण देवा ! हा काही आपण माझ्यावर उपकार नाही केलात. जनमनचोरा ! आपण आपला पण खरा केलात. ॥ ५ ॥ जो पर्यंत देहत्याग करून मी तुमच्यांत मिळणार नाही तो पर्यंत आतां दीनाच्या हितासाठी आपण येथे थांबावे. ॥ ६ ॥ योग, जप, तप इत्यादि जे काही केले होते ते सर्व प्रभूला समर्पण केले व मुनीने भक्ति वर मागून घेतला. ॥ ७ ॥ मग शरभंग मुनीनी बाण (शर) रचले व हृदयांतील सर्व संग सोडून त्यांवर बसले. ॥ ८ ॥ आणि प्रभो ! सीता व अनुज यांच्यासहित नीलमेघाप्रमाणे श्याम श्रीराम ! सगुळ रूपाने माझ्या हृदयांत सतत निवास करा, रहा अशी प्रार्थना केली. ॥ दो० ८ ॥ मग योगाग्निंत देह जाळला । राम कृपें वैकुंठा गेला ॥ दो० :- निशिचर-हीन करीन महि पण कृत भुज उचलून ॥ मग योगाग्नीने देह जाळला व मुनि रामकृपेने वैकुंठास गेला. ॥ १ ॥ मुनिवर हरिलीन झाला नाही याचे कारण त्याने आधीच भेदभक्ति वर मागून घेतला होता. ॥ २ ॥ ऋषिसमुदायांनी मुनिवराला मिळालेली गति पाहिली व त्या सर्वांच्या हृदयांत सुखाला विशेष भरती आली. ॥ ३ ॥ तेव्हां त्या पुष्कळ मुनिवृंदानी प्रभूची स्तुति केली व 'जय प्रणतहिता करुणाकंदा' असा जयजयकार केला. ॥ ४ ॥ श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु |