|
|
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥ ॥ श्रीजानकीवल्लभे नमः ॥ ॥ श्रीरामचरितमानस ॥ (मराठी अनुवाद) ॥ षष्ठः सोपान ॥ ॥ लंकाकाण्ड ॥ ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥ अध्याय १ ला अनुवादककृत मंगलाचरण अहं दशास्यं घटकर्णमोहं कामाभ्रनादं परिवारयुक्तान् ॥ अनुवादककृत मंगलाचरण – मूळ मंगलाचरण स्रग्धराः :- रामं कामारि सेव्यं भवभयहरणं काम मत्तेभ सिंहम् ।
गोस्वामी तुलसीदासकृत मूळ मंगलाचरण हा लघु जलधि तरत किति वारहि । श्रवुनि वदे मग पवन कुमारहि ॥ दो० :- गिरि पादप उत्तुंग अति घेति सलील तुकून ॥ जांबवान पुढे म्हणाला – हा लहानसा ( रामांचे द्दष्टीने ) सागर तरुन जाण्य़ास वेळ असा कितीसा लागेल ? हे ऐकून मग पवनकुमार म्हणाला की ॥ १ ॥ प्रभुचा प्रताप भारी वडवानल आहे त्याने प्रथमच सागरजल शोषून टाकले होते ॥ २ ॥ पण तुमच्या शत्रुस्त्रियांच्या रडण्याच्या अश्रुंनी पुन्हा तो खारा झाला आहे ॥ ३ ॥ पवन-तनयाची अतिशयोक्ती ऐकली व सर्व कपी रघुपतीकडे पाहून हर्षित झाले ॥ ४ ॥ जांबवंताने नल व नील या दोघा भावांना बोलावून आणले आणि त्यांना सर्व कथा सांगीतली ॥ ५ ॥ व म्हणाला – प्रभु रामचंद्रांच्या प्रतापाचे मनात स्मरण करीत सेतु तयार करा, त्यांत तुम्हांला काहीच कष्ट नाहीत ॥ ६ ॥ मग जांबवताने सर्व कपींना बोलावून घेतले व म्हणाला की तुम्ही सर्व माझी थोडीशी विनंती ऐका ॥ ७ ॥ रामचरणकमले हृदयात धरुन हे भल्ल कपी हो ! तुम्ही एक खेळ करा पाहू ॥ ८ ॥ अक्राळ-विक्राळ मर्कटांचे तुम्ही सर्व समूहचे समूह पळत जा आणि मोठमोठे वृक्ष व पर्वत – समूह घेऊन या. ॥ ९ ॥ तेव्हा कपी व भल्ल हूं हां ! करीत व ‘ जय रघुवीर प्रताप समूहा ’ करीत गेले ॥ १० ॥ अति उंच पर्वत व अति उंच वृक्ष लीलेने ( सहज ) उचलून घेऊन आणून देऊ लागले व नल-नील ते घेऊन सेतूची रचना करु लागले ॥ दो० १ ॥ गिरि विशाल कपि आणुन देती । चेंडु जसे नलनीलहि घेती ॥ दो० :- मद्‍द्रोही, प्रिय शंभु ज्यां शिवद्रोहि मम दास ॥ कपि मोठ मोठे पर्वत आणून देत आहेत, आणि नल-नील चेंडूसारखे झेलून घेत आहेत ॥ १ ॥ सेतूची अति सुंदर रचना होत असलेली पाहून कृपासागर मोठ्याने हसून म्हणाले की ॥ २ ॥ ही धरणी परम रम्य व उत्तम आहे तिचा महिमा अपार असल्याने कोण किती वर्णन करेल ? ॥ ३ ॥ येथे शंभूची स्थापना करावी अशी परम कल्पना माझ्या हृदयात आहे तेव्हा सुग्रीवाने पुष्कळ दूत जिकडे तिकडे पाठवले व ते समस्त मुनिवरांना घेऊन आले. जे रामेश्वर दर्शन करतिल । त्यजतां तनु मम लोकीं जातिल ॥ दो० :- श्री रघुवीर प्रतापहि तारि जलधिं पाषाण ॥ जे कोणी रामेश्वर-दर्शन करतील ते देहत्यागानंतर वैकुंठास ( माझ्या लोकास ) जातील ॥ १ ॥ गंगाजल आणून जे रामेश्वरावर घालतील त्यांना सायुज्य मुक्ती प्राप्त होईल ॥ २ ॥ जे निष्काम व निष्कपट होऊन रामेश्वराची सेवा करतील त्यांना शंकर माझी भक्ती देतील. ॥ ३ ॥ माझ्या बनविलेल्या सेतूचे जे दर्शन करतील ते काही श्रम न पडता भवसागर तरुन जातील ॥ ४ ॥ रामवचन सर्वांच्या मनाला आवडले व मुनीवर आपापल्या आश्रमांत परत आले. ॥ ५ ॥ गिरीजे, रघुपतीची ही रीत आहे की ते सतत प्रणतावर प्रीती करतात. ॥ ६ ॥ चतुर नलनीलांनी सेतू बांधला व रामकृपेने त्यांचे यश जगात उज्वल झाले ॥ ७ ॥ जे स्वत: बुडून दुसर्‍यांना बुडवतात ते पाषाण जहाजांसारखे ( सर्वांना तारक ) बनले ॥ ८ ॥ हा महिमा सागराचा असे कोणी म्हणत नाहीत, किंवा ही कपीचीही करणी नाही, किंवा त्या पाषांणांचा गुणही कोणी मानत नाहीत ॥ ९ ॥ ज्याने सागरात पाषाण तारले तो श्रीरघुवीराचा प्रताप होय. जे मतिमंद असतात तेच रामाला सोडून व्यर्थ इतर प्रभुला ( क्षूद्र देवतांना ) भजतात. ॥ दो० ३ ॥ बद्ध सेतु अति सुदृढ बनवला । बघुनि कृपानिधिचें मनिं भरला ॥ दो० :- सेतुबंधिं गर्दी अति कपि नभपथिं उडतात ॥ सेतू बांधून झाला व तो अति सुद्दढ बनविलेला पाहून कृपानिधी रघुवीरांच्या तो मनांत भरला “ कपिचमू जाई सागरपार ” कपिसेना सेतूकडे चालू लागली ॥ १ ॥ त्या सेनेचे वर्णन करता येणे शक्य नाही, वानर वीरांच्या झुंडीच्या झुंडी गर्जना करीत आहेत ॥ २ ॥ कृपालु रघुपती सेतुबंधाच्या तटावर चढून सागराचा ( अफाट ) विस्तार पाहूं लागले ॥ ३ ॥ करुणाकंद प्रभु रामचंद्रांच्या दर्शनासाठी सर्व जलचरांचे वृंद प्रगट झाले. ( सागराच्या पृष्ठभागावर आले ) ॥ ४ ॥ अनेक जातींच्या मगरी सुसरी, मासे, सर्प, सर्व प्रगट झाले त्यांचे देह शतयोजन लांबीचे व फार विशाल आहेत ॥ ५ ॥ अशांना सुद्धा गिळून टाकतील असे काही आहेत, पण ते सुद्धा ज्यांना घाबरतात, असे दुसरे आहेतच. ॥ ६ ॥ परंतु हे सर्व ( एकमेकांची भीती सोडून ) प्रभूकडे बघत राहीले आहेत. व इतरांनी हटवून सुद्धां बाजूस हटत नाहीत. सर्वाच्या मनांत हर्ष झाला असून सगळे फार सुखी झाले आहेत. ॥ ७ ॥ या जलचरांनी आच्छादले गेल्यामुळे सागराचे जल दिसेनासे झाले आहे हरीचे रुप निरखून ते सर्व अति प्रेममग्न झाले आहेत. ॥ ८ ॥ प्रभूंची आज्ञा होताच सैन्य सेतूवरुन कूच करु लागले, ते किती अफाट होते याचे वर्णन कोण बरे करेल ? ( कोणालाही ते शक्य नाही ॥ ९ ॥ सेतुबंधावर बेसुमार गर्दी झाली तेव्हा काही कपी आकाशमार्गाने उडत चालले व दुसरे काही ज्या जलचरांवर पुन:पुन्हा चढून पार जाऊं लागले ॥ दो० ४ ॥ उभय बंधु हें कौतुक बघती । विहसति रघुपति कृपालु निघती ॥ दो० :- बद्ध नीरनिधि वननिधि जलधि सिंधु वारीश ॥ रामलक्ष्मणांनी हे कौतुक पाहीले व दोघे मोठ्याने हसले व मग कृपालु रघुपतीही निघाले ॥ १ ॥ रघुवीर सेनेसह उतरले सुद्धा, कपी यूथपतींची गर्दी इतकी झाली आहे की ती सांगणे शक्य नाही ॥ २ ॥ “ समाचार हा मिळे रावणा ” – सागराच्या पार जाऊन प्रभुंनी तळ दिला आणि सर्व कपीवरांना आज्ञा दिली की ॥ ३ ॥ जाऊन सुंदर फलमूले खा. हे ऐकताच भल्ल कपिगण सर्वत्र धावत गेले ॥ ४ ॥ अनुकूल प्रतिकूल ऋतू व कालगति यांना सोडून रामचंद्रांसाठी सर्व वृक्ष फळले ॥ ५ ॥ वानर मधुर फळे खाऊ लागले व गदगदा वृक्ष हालवूं लागले आणि गिरीतरु लंकेकडे फेकू लागले ॥ ६ ॥ कुठे फिरत असलेला निशाचर दिसला की त्याला सगळे घेरुन घेरुन नाच नाचवितात. ॥ ७ ॥ दातांनी नाक-कान कापून घेऊन प्रभु सुयश वदवून मग सोडून देतात.॥ ८ ॥ ज्यांचे नाक कान कापले गेले त्यांनी लंकेत जाऊन रावणास सर्व हकीकत सांगीतली ॥ ९ ॥ वारिधिबंधन कानी पडताच तो व्याकुळ होऊन एकदम दहा मुखांनी उदगारला ॥ १० ॥ काय खरोखरच नीर-वन-जल-निंधी, सिंधु, वारीश, तोयनिधि, कंपति, उदधि, पयोधि, नदीश बद्ध केला ? ( त्यावर सेतू बांधला ? ) ॥ दो० ५ ॥ व्याकुळता मग अपली बघुनि । विहसुनि जाइ गृहीं भय भुलुनी ॥ दो० :- रामा सोपुनि जानकी नमुनि कमलपदिं माथ ॥ मग आपली व्याकुळता पाहून ( मनात ) विचार करुन मोठ्याने हसून भय विसरुन घरी गेला.॥ १ ॥ नाथ ! दीन दयाळु रघुराजहि । जातां शरण, न खाई वाघहि ॥ दो० :- विनवत नयनीं नीर ये धरि पद कंपत काय ॥ नाथ ! रघुराज दीनदयाळू आहेत वाघाला शरण गेल्यावर तो सुद्धा खात नाही तर ते क्षमा करतील यात नवल ते काय ! ॥ १ ॥ आत्तापर्यत जे करणे योग्य होते ( कर्तव्य ) ते सारे केले आहे सर्व देव-असुर-विश्व जिंकलेत ॥ २ ॥ हे दशानना ! संत अशी नीती सांगतात की वृद्ध राजाने वनात जाऊन रहावे ॥ ३ ॥ म्हणून हे भर्ता ( पतीराज ), तिथे वनांत जाऊन जो सर्वांचा कर्ता-धर्ता व संहर्ताही आहे त्याचे भजन करा. ( परब्रह्माचे = रघुवीराचे ) ॥ ४ ॥ नाथ ! तोच प्रणतांवर अनुराग – कृपा करणारा रघुवीर आहे बरं ! म्हणून सर्व ममता व सर्व ( संपत्तीस ) सोडून त्याला शरण जा. ॥ ५ ॥ ज्याच्या प्राप्तीसाठी मुनीवर प्रयत्‍न करीत असतात ( पण मिळत नाही ) व ज्याच्यासाठी राज्याचा त्याग करुन विरागी बनतात तोच कोसलधीश रघुराया आहे, अन, केवळ तुझ्यावर दया करण्यासाठी इतका जवळ आला आहे. ॥ ६-७ ॥ हे प्रिया ! माझी शिकवण जर तुम्ही मान्य केलीत तर त्रिभुवनात तुमचे अति पवित्र सुयश पसरेल. ॥ ८ ॥ असे विनवीत असता तिचे डोळे पाण्याने भरले व तिचा देह थरथर कापत असताना तिने पाय धरले व ती म्हणाली नाथ ! रघुनाथाला शरण जाच म्हणजे माझे सौभाग्य चिरकाल टिकेल. ॥ दो० ७ ॥ तैं रावण उठवुनी मय सुते । खल वदुं लागे अपल्या प्रभुते ॥ दो० :- तैं प्रहस्त ऐकुनि सकल बोले करयुग जोडि ॥ ( मंदोदरीला शोकविव्हल झालेली पाहून ) रावणाने मयकन्येला उठवली व तो दुष्ट आपली प्रभुता प्रभाव सांगू लागला ॥ १ ॥ प्रिये ऐक, तू कारण नसतानाच भय मानीत आहेस. माझ्यासारख्या वीर जगात कोण आहे ? ॥ २ ॥ मी वरुण, कुबेर, वायु, यम काळ इ. सर्व दिक्पालांना बाहुबळाने जिंकले आहे. ॥ ३ ॥ देव, दानव व मनुष्य हे सर्वच मला वश आहेत ( असे असतां ) तुला ( कोणाचे व कसले ) भय वाटते, सांग बरें ? ॥ ४ ॥ नाना परीनी समजूत घालून मग रावण सभेत जाऊन बसला. ॥ ५ ॥ मंदोदरीच्या हृदयाला कळले की काळाला विशेष वश झाल्यामुळे पतीला अभिमान झाला आहे. ॥ ६ ॥
सभेत विचार – सभेत येऊन त्याने सचिवांना विचारले की शत्रूशी कशा प्रकारे युद्ध करावे ते सांगा ॥ ७ ॥ सचिव म्हणाले हे निशिचर नायका ! हे प्रभु वारंवार कशाला विचारतां ॥ ८ ॥ सागावं की खरं भय कोणत, आणि विचार कशाचा करायचा ! नर कपि व अस्वले हा तर आपला आहार आहेत. ॥ ९ ॥ ते सगळे ऐकून प्रहस्ताने हात जोडले व म्हणाला, प्रभु ! नीती विरोध करु नका, कारण हे मंत्री महामूर्ख आहेत. ॥ दो० ८ ॥ वदति सचिव शठ तोंडपुजे अति । नाथ ! न पुरें पडे या पद्धतिं ॥ दो० :- नारी मिळतां जाति जर तर न वाढवा वैर ॥ हे सगळे सचिव तोंडपुजेपणा करुन बोलत आहेत हे अगदी शठ आहेत, नाथ ! या पद्धतीने शेवटपर्यंत आपला निभाव लागणार नाही. ॥ १ ॥ एक कपि सागर लंघून आला तर त्याची करणी अजून सर्वांच्या उरात धडकी भरवीत आहे ॥ २ ॥ तेव्हा तुम्हांला कुणाला मुळीच भूक नव्हती कां ? तो जेव्हा नगर जाळत होता तेव्हा त्याला धरुन का नाही खाल्लांत, कोणी ? ॥ ३ ॥ प्रभु सचिवानी जे मत सांगीतले ते ऐकण्यास गोड असले तरी परिणामीं दु:खदायक आहे. ॥ ४ ॥ ज्यांनी सहज खेळ म्हणून सागरावर सेतू बांधविला व जे सुवेल पर्वतावर उतरले ॥ ५ ॥ तो म्हणे मनुज ( मानव ! ) आणि त्याला खाऊ असे हे म्हणतात गाल फुगवून ( वीराचा आव आणून ) वृथा वल्गना करीत आहेत, झालं ! ॥ ६ ॥ तात ! मी म्हणतो ते आदराने ऐका, पण मनात असे समजूं नका मी भ्याड वा कातर आहे ॥ ७ ॥ प्रिय वाणी जे ऐकतात व बोलतात असे नर जगात पुष्कळ आहेत ॥ ८ ॥ परम हितकारक पण कर्णकठोर असे वचन ऐकणारे व बोलणारे नर हे प्रभु ! फारच थोडे असतात. ॥ ९ ॥ नीती ऐका – प्रथम वकील पाठवा व मग सीता देऊन त्यांच्याशी मैत्री करा. ॥ १० ॥ स्त्री मिळाल्यावर जर परत जात असले तर वैर वाढवूं नये नाही तर तात ! रणांगणांत समोरासमोर पाहीजे तसे युद्ध करावे. ॥ दो० ९ ॥ प्रभु जर हें मम मत मानवलें । तर जगिं सुयश उभयपरिं अपलें ॥ दो० :- सुनासीर शत सदृश तो संतत करी विलास ॥ प्रभु ! हे माझे मत जर तुम्हांला मानवले तर दोन्ही प्रकारांनी जगात तुमचे सुयश होईल. ॥ १ ॥ दशकंठाने रागावून मुलाला विचारले – शठा, ही बुद्धी तुला कुणी रे सुचविली ? आत्तापासूनच तुझ्या मनांत ज्या अर्थी संशय निर्माण झाला आहे त्याअर्थी हे मुला, तूं वेणूच्या वनांत घमोई ( कटिधोत्रा ) असा विपरीत जन्माला आला आहेच. ॥ ३ ॥ बापाचे ते अति कर्कश व घोर वचन ऐकून प्रहस्त कठोर वचन बोलून घरी गेला ॥ ४ ॥ ( जाता जाता म्हणाला की ) काळ वश झालेल्या माणसाला जसे कडू औषध रुचत नाही तसे माझे हितकर वचन तुला रुचले नाही ॥ ५ ॥ संध्यासमय झाला आहे असे पाहून रावण आपल्या वीस बाहूंकडे निरखीत घरी गेला. ॥ ६ ॥ लंका शिखरावर एक सुंदर भवन होते तेथे ( गाण्या बजावण्याचा ) फार विचित्र आखाडा असे ॥ ७ ॥ रावण जाऊन त्या मंदिरात बसला व किंनर गुणगण गावू लागले. ॥ ८ ॥ टाळ, परवाज, वीणा इ. वाद्ये वाजू लागली व प्रवीण अप्सरा नृत्य करु लागल्या ॥ ९ ॥ तो रावण शेकडो इंद्रांसारखा सतत भोगविलास करीत आहे. अत्यंत प्रबल शत्रू शिरावर आहे तरीही त्याला काहीही चिंता नाही वाटत की त्रास नाही वाटत ! ॥ दो० १० ॥ इथें सुवेल शैलिं रघुवीर । उतरति सचमू गर्दी फार ॥ दो० :- ऐसे कृपा रूप गुण धाम राम आसीन ॥ सुवेल शैलावर श्री रघुवीर –
इकडे रघुवीर सुवेल शैलावर सेनेसह उतरले व तेथे फार गर्दी झाली ॥ १ ॥ ( त्याचे ) एक शिखर अति उंच आहे व येथील भूमी ( क्षोणी ) परम रम्य, सम, व परम शुभ्र आहे असे पाहून लक्ष्मणाने कोमल तरु पल्लव व सुंदर फुले यांची आपल्या हातांनी सुंदर विशेष रचना केली ॥ २-३ ॥ व त्यावर मृदु व सुंदर मृगचर्म घातले व त्या आसनावर कृपासागर आसीन झाले. ॥ ४ ॥ प्रभुंचे मस्तक कपिपती सुग्रीवाच्या मांडीवर आहे प्रभुच्या डाव्या बाजूस धनुष्य व उजव्या बाजूस भाता आहे ॥ ५ ॥ प्रभु दोन्ही हातात बाण घेऊन त्यांचे निरीक्षण करीत आहेत. व लंकेश्वर बिभीषण प्रभूच्या कानांत काही गुप्त मंत्र ( सल्ला ) सांगत आहेत. ॥ ६ ॥ अंगद, हनुमंतांना महाभाग्य लाभले आहे की ते दोघे नाना परींनी चरणकमल चेपीत आहेत ॥ ७ ॥ प्रभुच्या मागे लक्ष्मण वीरासन घालून कमरेला भाता व हातात धनुष्यबाण घेऊन बसले आहेत. ॥ ८ ॥ कृपा, रुप आणि गुण यांचे धाम श्रीराम या प्रमाने विराजमान झालेले आहेत या ध्यानात जे मनुष्य सदा लयलीन ( निमग्न ) असतात ते धन्य होत ॥ दो० ११ रा ॥ प्रभूंनी पूर्व दिशेकडे पाहीले तो त्यांस चंद्र उगवलेला दिसला तेव्हा म्हणाले की, सर्वजण त्या शशीला पहा, कसा सिंहासारखा निर्भय दिसतो आहे. ॥ दो० ११ म ॥ पूर्वदिशा गिरिगुहा निवासी । परम प्रताप तेज बल राशी ॥ दो० :- ऐका प्रभु हनुमान् म्हणे शशि तुमचा प्रिय दास ॥ पूर्व दिशारुपी गिरीगुहेत निवास करणारा प्रताप, तेज व बल यांचा परम सागर ॥ १ ॥ अंधार रुपी मदोन्मत्त हत्तीच्या गंडस्थळांना विदीर्ण करणारा शशीरुपी सिंह गगनरुपी वनांत संचार करीत आहे ॥ २ ॥ आकाशात विखुरलेल्या या तारा या मोती आहेत व तो निशारुपी सुंदरीने केलेला शृंगार आहे ॥ ३ ॥ प्रभु म्हणाले की शशीमधे जी श्यामता आहे ती कसली आहे ? तुम्ही आपापले मत सांगा पाहूं ॥ ४ ॥ सुग्रीव म्हणाला रघुपती ऐका – शशीमध्ये तर भूमीची छाया प्रगट झाली आहे ॥ ५ ॥ बिभीषण म्हणाला की – राहूने शशीला जो मार दिला त्याचा तो काळा डाग त्याच्या छातीवर पडला आहे. ॥ ६ ॥ अंगद म्हणाला - विधिने रतीचे मुख बनविले तेव्हा त्याने शशीचे सार काढून घेतले, त्याच्यामुळे चंद्राच्या हृदयात छिद्र पडले ते प्रगट दिसत असून त्यातून नभाची पडछाया दिसत आहे. ॥ ७-८ ॥ प्रभु म्हणाले की विष शशीचा अति प्रिय भाऊ आहे, म्हणून त्याने त्यास आपल्या हृदयातच ठेवला आहे. ॥ ९ ॥ तो विषारी किरण समूहास पसरवतो व विरही नर-नारींना जाळतो ॥ १० ॥ हनुमान म्हणाला – प्रभु ! ऐका शशी तुमचा प्रिय दास आहे, व विधुच्या हृदयांत तुमची मूर्ती वास करते, त्या श्यामतेचा तो आभास आहे ॥ दो० १२ रा ॥ श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु |