|
|
॥ श्रीरामचरितमानस ॥ (मराठी अनुवाद) ॥ बालकाण्ड ॥ अध्याय ३० वा ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥ Download mp3 नाथ! शंभु-धनु-भंजन जो करि । कुणि असेल अपला सेवेकरि ॥ दो० :- रे नृपबालक कालवश वदसी विना विचार ॥ परशुराम - राम - लक्ष्मण संवाद -- एक विनोदी प्रहसन प्रकरण - लक्ष्मण हसुनि वदति अम्हिं जाणूं । ऐका देव समान सब धनू ॥ दो० :- मायबाप शोकांबुधीं लोट न महिपकिशोर ॥ लक्ष्मण हसून म्हणाले की देव ! ऐका (तर खरे) सगळी धनुष्ये सारखी असे आम्ही जाणतो आम्हास माहीत आहे ॥ १ ॥ जीर्ण झालेले धनुष्य मोडले म्हणून त्यात हानी काय व लाभ काय ? रामाला ते चुकून नव्या धनुष्यासारखे दिसले ॥ २ ॥ स्पर्श केल्याबरोबर ते मोडले, म्हणून रघुपतीचा त्यात काही दोष नाही. मुनी महाराज ! विनाकारण कोप का बरे करतां ? ॥ ३ ॥ परशुकडे पहात मुनी म्हणाले की रे शठा ! माझा स्वभाव तुला माहीत नाही काय ? ॥ ४ ॥ तुझा वधच केला असता पण बालक आहेस म्हणून करीत नाही. तू मला नुसता मूर्ख मुनी समजतोस काय ? ॥ ५ ॥ मी बाल ब्रह्मचारी असून अति कोपिष्ट आहे व क्षत्रिय कुळांचा विद्रोह करणारा आहे हे विश्वात प्रसिद्ध आहे ॥ ६ ॥ तो इतका की मी स्वत:च्या बाहुबलाने सर्व भूमी भूपविहिन करून अनेक वेळा ती विप्रांना दान दिली ॥ ७ ॥ अरे, राजकुमारा ! जो सहस्त्रबाहूच्या बाहूंना तोडून टाकणारा तोच हा माझा परशु पहा ॥ ८ ॥ अरे, राजाच्या पोरा ! कार्ट्या ! आई बापांना शोक सागरात ढकलू नकोस, (कारण) गर्भातील अर्भकांचा नि:पात करणारा हा माझा परशु महाभयंकर आहे ॥ दो० २७२ ॥ लक्ष्मण मृदु वदतात विहसुनी । अहो मुनीश! महाभटमानी ॥ दो० :- त्यां पाहुनि अनुचित कथित क्षमा महामुनि धीर ॥ खदखदा हसून लक्ष्मण हलक्या आवाजाने म्हणाले की अहो मुनीश ! अहो महा भटमानी ! मला कुर्‍हाड किती वेळां दाखवता ? फुंकर मारुन पहाड उडवण्याची का आपली इच्छा आहे ? ॥ १-२ ॥ इथे अगदी कोणी कोवळा भोपळा नाही की जो तर्जनी पाहून सुकून मरून जाईल. ॥ ३ ॥ कुठार, धनुष्य व बाण पाहून मी काही अभिमानाने बोललो ॥ ४ ॥ आपण भृगुवंशातले आहांत हे जाणून व तुमच्या जानव्याकडे पाहून मी तुम्ही जे काही बोलाल ते रोष दाबून (कसेतरी) सोशीन ॥ ५ ॥ कारण की आमच्या कुळात ब्राम्हण, धरणी, देव व गाई व हरिभक्त यांच्यावर (आम्ही) आपला शूरपणा गाजवीत नाही ॥ ६ ॥ कारण की याना आम्ही ठार मारले तर पाप लागणार व आम्ही हारलो तर अपकीर्ती होणार म्हणून तुम्ही आम्हाला मारलेत तरी आम्ही तुमच्या पायाच पडणार (तो आमचा धर्म आहे) ॥ ७ ॥ तुमच्या शब्दांची धार कोटी वज्रासारखी असता तुम्ही धनुष्यबाण व कुर्‍हाड व्यर्थ धारण केली आहेत. ॥ ८ ॥ (धनुष्य, बाण कुठारादिकांना) पाहून मी अनुचित बोललो. ते आपण धीर महामुनी असल्याने क्षमा करावे हे ऐकून भृगुवंश शिरोमणी रुष्ट होऊन गंभीर वाणीने म्हणाले ॥ दो० २७३ ॥ कौशिक पहा मंदा हा बालक । कुटिल कालवश निजकुल-घातक ॥ दो० :- शूर समरिं करणी करिति स्वयें न कधिं वदताति ॥ कौशिका, पहा तर खरा हा बालक किती मूर्ख आहे ! हा कुटिल कालवश झाला असून स्वत:च्या कुळाचा घात करणारा आहे ॥ १ ॥ भानुवंशरुपी पौर्णिमेच्या चंद्राला कलंक आहे अत्यंत उच्छृंखल अडाणी व निशंक आहे ॥ २ ॥ काही क्षणात हा काळाच्या मुखात जाणार म्हणून स्पष्ट बजावून ठेवतो की मग दोष माझ्याकडे नाही ॥ ३ ॥ तो जगावा असे तुम्हास वाटत असेल तर त्यास आमचा प्रताप बल व रोष सांगून हटका ॥ ४ ॥ लक्ष्मण म्हणाले की मुनी तुम्ही स्वत: असता तुमचे सुयश कोण वर्णूं शकेल ? ॥ ५ ॥ आपण आपल्या मुखाने स्वत:ची करणी अनेक वेळ विविध प्रकारांनी वर्णन केलीच आहे पण ॥ ६ ॥ तेवढ्याने जर संतोष वाटत नसेल तर आणखी सांगावी की रोष गिळून दु:सह दु:ख सहन करु नये ॥ ७ ॥ आपण धीर, क्षोभहीन, वीर व्रत धारण केलेले आहात (खरे) , परंतु शिव्या देणे काही आपल्याला शोभत नाही ॥ ८ ॥ शूर असतात ते रणांगणात करणी करुन दाखवतात, आपण स्वत:च (स्वत:चे) कधी वर्णन करीत नाहीत शत्रु रणांगणात समोर उभा असता भ्याड असतात तेच आपला प्रताप गात सुटतात. ॥ दो० २७४ ॥ तुम्हिं तर आणा काळा हाकुनि । घडि घडि मजलागीं बोलावुनि ॥ दो० :- हसुनि गाधिसुत मनिं वदति मुनिमनिं हिरवळ रान ॥ तुम्ही (जणूं) काळाला हाकून आणला व माझ्यासाठी घडोघडी त्याला बोलावता ॥ १ ॥ लक्ष्मणांची ही कठोर भाषा ऐकून घोर परशुला घासून हातात घेतला ॥ २ ॥ (व म्हणाले की) लोकहो, आता मला दोष देऊ नका, हा कटु बोलणारा बालक वध करण्यास योग्य आहे हो ! ॥ ३ ॥ बाळ आहे असे समजून मी आतापर्यंत याला पुष्कळ वाचवला पण आता मात्र हा आसन्नमरण झाला आहे; हे निश्चित ॥ ४ ॥ कौशिक म्हणाले की, अपराध क्षमा करावा कारण की बालकांच्या दोषांकडे किंवा गुणांकडे साधू कधी लक्ष देत नाहीत. ॥ ५ ॥ कौशिक ! माझ्या हातात परशु आहे मी निर्दय व क्रोधी आहे आणि समोर गुरुद्रोही अपराधी आहे ! ॥ ६ ॥ तो उत्तरे देत असून त्याला न मारता सोडतो. हे कौशिका ! केवळ तुमच्या शीलाकडे पाहून बरं ! ॥ ७ ॥ नाहीतर या घोर कुठाराने याला कापला असता, व जरा सुद्धां श्रम न पडता गुरुऋणातून मोकळा झालो असतो. ॥ ८ ॥ गाधिराज पुत्र - विश्वामित्र मनात हसून म्हणतात या मुनीच्या मनाला हिरवे रानच जिकडे तिकडे दिसते आहे, हे खड्ग (लक्ष्मण) साखरेचे नसून पोलादाचे आहे, हे या अडाण्याला अजून कसे समजत नाही ? ॥दो०२७५ ॥ लक्ष्मण म्हणति शील मुनि अपलें । विश्वविदित, कोणा ना कळलें ? ॥ दो० :- लक्ष्मण-वचनाहुतीस्तव भृगुवर-कोप कृशानु ॥ लक्ष्मण म्हणाले की मुनी महाराज ! आपले शील कोणाला नाही कळले ? सर्व जगालाच माहीत आहे ॥ १ ॥ की आपण आई - बापाचे ऋण चांगले फेडलेत, आता राहीले आहे गुरुचे ऋण, ते मनात फार बोचते आहे ॥ २ ॥ ते जणूं आमच्या पतीवर (आम्हाला जामीन ठेऊन) काढलेले दिसते शिवाय पुष्कळ काळ निघून गेल्याने व्याज सुद्धा पुष्कळ वाढले असेलच ॥ ३ ॥ तरी आत्ता या क्षणी आपला कोण सावकार असेल त्याला बोलावून घ्या मी (एकटाच) अगदी वेळ न लावता पैशांची थैली सोडतो (त्यांचे ऋण सव्याज देऊन टाकतो, मग झाले नां ?) ॥ ४ ॥ लक्ष्मणाचे कटु भाषण ऐकले मात्र आणि भृगुपतींनी परशु उगारला (त्या बरोबर) सर्व लोकांनी हाय हाय असे उदगार काढले ॥ ५ ॥ पण लक्ष्मण खवळून म्हणतात, भृगुश्रेष्ठा ! मला परशु दाखवता काय ? नृपद्रोही कुठले ! ब्राम्हण समजून तुम्हाला वाचवतो, बरं कां ! ॥ ६ ॥ आजपर्यत कोणी गाढा सुवीर आपल्याला रणांगणात भेटला नाही (म्हणून चढलात होय) आपण द्विज देव आहात घरातच वाढलेले ॥ ७ ॥ (हे ऐकताच) असे बोलणे अनुचित आहे असे सगळे लोक मोठ्याने म्हणाले तेव्हा रघुपतींनी (केवळ) खुणेने लक्ष्मणास परावृत्त केले ॥ ८ ॥ लक्ष्मणाच्या भाषण रुपी आहुतींनी भृगुवराचा क्रोधरुपी कृशानु भडकत चाललेला पाहून रघुकुलभानु (राम) जलासारखे (शीतल व अग्निशामक) भाषण करतात. ॥ दो० २७६ ॥ नाथ ! कृपा बाळावर करणें । शुद्ध दुग्धमुख कोप न धरणें ॥ दो० :- लक्ष्मण वदले हसुनि मुनि! क्रोध असे अघमूल ॥ नाथ ! बालकावर कृपा करावी तो अगदी शुद्ध आहे ओठ पिळले तर दूध निघेल, असा लहान कोमल आहे आपण त्याच्यावर नका हो रागावूं ! ॥ १ ॥ प्रभूचा प्रभाव जर त्याने जाणला असता तर तो अजाण काय आपली बरोबरी करता ? ॥ २ ॥ बालकांनी जरी काही खोड्या केल्या तरी गुरु, पिता, माता यांच्या मनात आनंदाला भरती येते ॥ ३ ॥ याला आपला शिशु व सेवक समजून आपण याच्यावर कृपा करावी आपण ज्ञानी, धीर, सुशील, समदर्शी व मुनी आहात ॥ ४ ॥ रामचंद्रांच्या वचनाने (भृगुपती) थोडेसे शांत झाले. इतक्यात लक्ष्मण काहीतरी बोलले व त्यांनी स्मित हास्य केले ॥ ५ ॥ हसताना पाहून रोषाने भृगुपतींना (पुन्हा) रोषाने नखशिखांत व्यापले (ते म्हणाले की) रामा ! तुझा भाऊ मोठा पापी आहे ॥ ६ ॥ शरीराने गोरा पण मनाने काळा आहे आणि दुग्ध मुख नसून अगदी कालकूट (विषमुखी) आहे ॥ ७ ॥ स्वभावत:च कुटिल आहे, तुझे अनुकरण करणारा नाही. (तुला भाऊ म्हणून शोभत नाही) आणि तो नीच मला मृत्युसारखा समजत नाही ॥ ८ ॥ लक्ष्मण हसून म्हणाले, की मुनी महाराज ऐका, क्रोध हा पापाचे मूळ आहे याला वश झाल्याने लोक अनुचित (कर्मे) करतात व जगाच्या विरुद्ध आचरण करतात ॥ दो० २७७ ॥ मी तुमचा अनुचर मुनि राया । त्यजुनि कोप व्हा सदय अतां या ॥ दो० :- परिसुनि लक्ष्मण विहसले नेत्र वटारिति राम ॥ मुनिराज ! मी तुमचा सेवक आहे (म्हणून) आता क्रोध टाकून देऊन या दासावर दया करा. ॥ १ ॥ मोडलेले धनुष्य काही क्रोधाने जुळत नाही, आपले पाय दुखत असतील तरी आता बसावे की ॥ २ ॥ धनुष्य जर आपल्याला फारच प्रिय असेल तर उपाय करु या कोणी अत्यंत गुणी कारागीर आणूं आणि सांधण्यास सांगू म्हणजे झाले. ॥ ३ ॥ लक्ष्मणाच्या या बोलण्याने जनक सुद्धा भयभीत झाले (व म्हणाले की), गप्प बसावे असे अनुचित बोलणे बरे नाही ॥ ४ ॥ नगरातील सर्व स्त्री - पुरुष थरथर कापू लागले (व आपसात म्हणतात की) हा छोटा कुमार अति वात्रट आहे ॥ ५ ॥ ते निर्भर बेडर भाषण ऐकता ऐकता क्रोध भृगुपतींच्या तनूला भाजू लागला व शक्ती क्षीण झाली ॥ ६ ॥ तेव्हा रामावर उपकार करण्याचा आव आणून म्हणतात की हा तुझा धाकटा भाऊ आहे, हे मनात आणून याला वाचवितो (नाहीतर एक क्षणभर जिवंत ठेवला नसता) ॥ ७ ॥ मनाने मलीन असून शरीराने असा सुंदर आहे की जणू विषाने पूर्ण भरलेला सोन्याचा कलशच ! ॥ ८ ॥ (भृगुपतीचे भाषण) ऐकून लक्ष्मण खदखदा हसले (तेव्हा मात्र) रामचंद्रानी डोळे वटारले. मग वाकडे बोलण्याचे रहित करुन लज्जित होऊन लक्ष्मण गुरुसमीप गेले. ॥ दो०२७८ ॥ अति विनीत मृदु शीतल वाणी । वदले राम जुळुनि युग पाणी ॥ दो० :- स्त्रवति गर्भ अवनिप-रमणी श्रवुनि परशुगति घोर ॥ अत्यंत नम्र, मृदु व शीतल अशा वाणीने दोन्ही हात जोडून रामचंद्र बोलू लागले ॥ १ ॥ नाथ ! आपण सहज सुजाण आहांत (म्हणून सांगतो ते) ऐकावे, बालकाचे बोल (आपल्या सारख्यांनी) कानावर घेऊ नयेत ॥ २ ॥ गांधील माश्या व मुले स्वभावाने सारखी असतात म्हणून संत त्यांना कधी डिवचत नाहीत. ॥ ३ ॥ त्याने काही सुद्धा कार्याचा बिघाड केला नाही, नाथ ! मीच आपला अपराधी आहे ! ॥ ४ ॥ कृपा करावी कोप, वध, बंधन जे काही करणे असेल ते मला आपल्या दासाला करा ॥ ५ ॥ आपला रोष झटकन जाण्याला मी काय करु ते सांगावे मुनिनायका ! (आपण सांगाल) तो उपाय मी करीन ॥ ६ ॥ मुनि म्हणाले की रामा ! माझा रोष कसा जाईल ? तो तुझा धाकटा भाऊ अजून वाकड्या नजरेने माझ्याकडे पाहतो आहे ॥ ७ ॥ (परशुने) याची मान छाटून टाकली नाही तर मी क्रोध करून मिळविले तरी काय ? ॥ ८ ॥ ज्या परशूची घोर गती ऐकून अवनिपतींच्या स्त्रीया गर्भ स्त्रवतात तो परशु हाती असता या वैरी महीश पुत्राला काय जिवंत पाहू ? ॥ दो० २७९ ॥ हात धजे न, दाहि रुष छाती । हा कुठार कुंठित नृपघाती ॥ दो० :- परशुराम रामास तैं वदले हृदिं सुक्रोध ॥ हात मारण्य़ास धजत नाही पण रोषाने छाती जळते आहे आणि त्यांचा सहज घात करणारा कुठार कुंठित झाला आहे ॥ १ ॥ दैव (च) फिरले कारण माझा स्वभाव बदलला ! कृपा (दया) कशी असते ती माझ्या हृदयात कधी वळली सुद्धा नव्हती ती आज कशी वळली ! ॥ २ ॥ आज दया दु:सह दु:ख सोसावयास लावीत आहे (हे ऐकून) लक्ष्मणाने खदखदा हसून मस्तक नमविले ॥ ३ ॥ कृपारुपी वायू आपण अनुकूलतेची मूर्ती आहांत व आपण जे शब्द बोलता ती फुलेच टपटप गळत आहेत. ॥ ४ ॥ मुनी महाराज कृपा जर आपल्या शरीराला जाळत असेत तर विधाता क्रोधाने आपल्या शरीराचे रक्षण करो ॥ ५ ॥ जनका ! हा जड बालक हट्टाने यमपुरीत घर करुं इच्छितो ॥ ६ ॥ त्याला लवकर डोळ्याआड करा. दिसतो छोटा पण हा राजाचा पोर्टा अगदी खोटा आहे ॥ ७ ॥ लक्ष्मण मोठ्याने हसून मनात म्हणाले डोळे मिटले म्हणजे कुठे कोणी नाही ॥ ८ ॥ (जनक काही बोलत नाहीत असे पाहीले) तेव्हा हृदयात अत्यंत क्रोध आल्यामुळे परशुराम रामास म्हणाले की शठा ! शंभू धनुष्य भंगून पुन्हा आम्हालाच उपदेश करतोस ? ॥ दो० २८० ॥ बंधु वदे कटु तुझी संमती । तूं कर जुळुनि करिशि छल-विनती ॥ दो० :- युद्ध कसें प्रभु सेवकीं त्यजा विप्रवर रोष ॥ तुझा भाऊ कडू बोलतो ते तुझ्याच संमतीने आणि तू हात जोडून कपटाने प्रार्थना करतोस ॥ १ ॥ माझ्याशी युद्ध करुन मला संतुष्ट कर नाहीतर ‘ राम ’ ते तुझे नाव (लावणे) सोडून दे ॥ २ ॥ शिवद्रोह्या ! कपट सोड व माझ्याशी युद्ध कर, नाहीतर तुझा तुझ्या धाकट्या भावासहित वध करतो ॥ ३ ॥ याप्रमाणे भृगुपती परशु उगारुन बकवाद करु लागले (तेव्हा) रामचंद्रांनी मनात स्मित करुन मस्तक नमविले ॥ ४ ॥ (राम मनात म्हणतात) दोष केला लक्ष्मणाने व रोष आमच्यावर (यावरुन ठरते की), कधी कधी सरलता हा सुद्धा मोठा दोष ठरतो ॥ ५ ॥ चंद्र वाकडा आहे असे जाणून सर्व नमन करतात, राहू (देखील) वक्र चंद्राचे ग्रहण करीत नाही ॥ ६ ॥ राम म्हणाले, मुनीश्रेष्ठा ! आपण रोष सोडून द्यावा हे माझे मस्तक आपल्या पुढे आहे व आपल्या हातात तीक्ष्ण कुठार आहे ॥ ७ ॥ जेणे करुण क्रोध जाईल ते करावे (मात्र) मला आपला सेवक समजावा ॥ ८ ॥
(प्रभू) स्वामी व सेवक यांच्यात युद्ध कसे होऊं शकेल (म्हणून) विप्रोत्तम रोष टाकून द्यावा. (लघुबंधु) आपला वेष पाहून थोडेसे बोलला (म्हणून) त्यात त्या बाळाचा कांही दोष नाही ॥ दो० २८१ ॥ कार्मकबाण-परशुधर बघुनी । कोपे बालक वीर समजुनी ॥ दो० :- वरचेवर मुनि विप्रवर वदले रामा राम ॥ धनुष्यबाण व परशु धारण केलेले पाहून वीर समजून बालक कोपला ॥ १ ॥ आपले नाव त्याला माहीत होते पण ते तुम्हीच हे त्याला कळले नाही व कुलस्वभावाला अनुसरुन त्याने वीरोचित उत्तरे दिली ॥ २ ॥ आपण जर मुनिवेषानेच आला असता तर बालकाने आपली पायधूळ मस्तकावर धारण केली असती ॥ ३ ॥ न जाणता घडलेली चूक आपण क्षमा करावी कारण की विप्राच्या हृदयात अत्यंत कृपा असली पाहीजे ॥ ४ ॥ नाथ ! तुमची बरोबरी कशी होऊ शकेल ? कुठे पाय व कुठे डोके ! सांगा पाहूं ॥ ५ ॥ आमचे लहानसे फक्त ‘राम’ हे नांव, आणि आपले नाव ‘परशु’ सहित असलेले आमच्या नावापेक्षा कितीतरी मोठे आहे. ॥ ६ ॥ देव ! भूदेव ! आमच्या धनुष्याला केवळ एकच गुण तर आपले धनुष्य परमपवित्र नऊ गुणांचे ! ॥ ७ ॥ (याप्रमाणे) आम्ही आपल्याहून सर्व प्रकाराने कमीच आहोत; म्हणून विप्र ! आमचे अपराध क्षमा करावे. ॥ ८ ॥ परशुरामाला (भार्गव) राम वरचेवर ’मुनि, विप्रवर’ असे म्हणाले. त्यामुळे भृगुपती रुष्ट होऊन हसून म्हणाले की तूं सुद्धा भावासारखाच वाकडा (कुटील) आहेस. ॥ दो. २८२ ॥ मानसि मजसि किं विप्र मात्र, तो । कसा विप्र मी तुला सांगतो ॥ दो० :- विप्र म्हणुन जर अनादरु सत्य सांगु भृग्वीश ॥ मला तू केवळ ब्राह्मण मानतोस काय ? मी कसा ब्राह्मण आहे ते तुला सांगतो, (ऐक) ॥ १ ॥ धनुष्य ही स्त्रुवा (लाकडी पळी) आहे. बाण या आहुती व माझा मोठा भीषण क्रोध हाच अग्नी समज. ॥ २ ॥ राजांची चांगली चतुरंग सेना याच समिधा होत आणि मोठमोठे महीपती येऊन पशु (बळी) बनले ॥ ३ ॥ याच कुठाराने त्यांना कापून बळी दिले गेले (या प्रमाणे) मी रणयज्ञ रुपी अगणित यज्ञ केले आहेत ॥ ४ ॥ माझा प्रभाव तुला माहीत नाही म्हणून भ्रमाने विप्र म्हणून माझा अपमान करीत आहेस ॥ ५ ॥ धनुष्य भंग केल्याने हृदयात दर्प फार वाढला आहे व जणू मी विश्वविजयी मानून ताठ उभा आहेस ॥ ६ ॥ राम म्हणाले - मुनीराज जरा विचाराने बोला; आमची चूक ती किती क्षूद्र व तुमचा रोष किती भयंकर ! ॥ ७ ॥ पिनाक जुने पुराणे असल्याने स्पर्श करताच ते मोडले मग मला अभिमान धरण्याचे कारण काय ? ॥ ८ ॥ भृगुपती ! जर ब्राम्हण म्हणून तुमचा अनादर करतो (असे तुम्हांस वाटत असेल तर सत्य सांगतो की) असा सुभट जगात कोण आहे की ज्याला आम्ही भयाने मस्तक नमवूं ? ॥ दो० २८३ ॥ देव दनुज भट भूप जगांतिल । समबल अथवा अतिबल असतिल ॥ दो० :- रामप्रभुता जैं कळे पुलक देहिं फुलतात ॥ देव दानव वीर वा जगातील कोणी भूपती, आमच्या पेक्षा अति बलवान असले किंवा आमच्या सारखे बलवान असले ॥ १ ॥ आणि जर कोणी आम्हास युद्धाचे आव्हान दिले तर त्याच्याशी आम्ही सुखाने लढूं मग तो प्रत्यक्ष काळ कां असेना ॥ २ ॥ क्षत्रिय - देह धारण करून जो युद्धाला कचरतो तो पामर आपल्या कुळाला कलंक लावतो. ॥ ३ ॥ मी (कुळाचा) स्वभाव सांगतो, कुळाची प्रशंसा नाही करीत, कोणीही रघुवंशी पुरुष काळाशीही युद्ध करण्यास (कधीच) घाबरत नाहीत ॥ ४ ॥ विप्रकुळात असा प्रभाव असतो की जो तुम्हालाच भितो तो निर्भय बनतो. ॥ ५ ॥ रघुपतीचे गूढ व मृदुवचन ऐकून परशुधराच्या बुद्धीवरील (मोहाचे) पटल बाजूस सरले ॥ ६ ॥ (तेव्हा) ते म्हणाले की राम ! रमापतीचे धनुष्य हाती घ्यावे व ते सज्ज करावे म्हणजे माझा संदेह तरी नष्ट होईल ॥ ७ ॥ परशुराम धनुष्य देऊ लागले तोच ते धनुष्य आपण होऊन स्वत:च रामाच्या हातात गेले ते पाहून परशुराम मनात विस्मित झाले ॥ ८ ॥ जेंव्हा रामचंद्राची प्रभूता कळली तेव्हा शरीर रोमांचांनी फुलून गेले व हात जोडुन बोलू लागले तेव्हा प्रेम हृदयाते मावेनासे झाले ॥ दो० २८४ ॥ जय रघुवंश-वनज-वन-भानू । गहन-दनुज-कुल-दहन-कृशानू ॥ दो० :- देव वाजविति दुंदुभी प्रभुवर वर्षति फूल ॥ --- परशुरामकृत - रोहिणी नक्षत्र स्तुती --- (रामलक्ष्मण - स्तुती) घटघडाट अति बाजे वाजति । सकल मनोहर मंगल साजति ॥ दो० :- तरि जाउनि करणें अतां वंशिं जसा व्यवहार ॥ विवाह (स्वयंवरानंद) - वाद्यांचा अत्यंत घडघडाट सुरु झाला सर्वांनी मनोहर मंगलपदार्थ सजविले ॥ १ ॥ सुंदर मुख व नेत्र असलेल्या स्त्रिया थव्याथव्यांनी जमून कोकिळे सारख्या स्वराने मधूर मंगल - गान करुं लागल्या ॥ २ ॥ विदेहाच्या सुखाचे वर्णन कसे करावे ! जणूं काय जन्मदरिद्रयाला निधीच मिळाला ॥ ३ ॥ सर्व त्रास (भय, विषादादीं) जाऊन सीता फार सुखी झाली, जणू काय चंद्रोदय पाहून चकोर कुमारी सुखी व्हावी तशी ! ॥ ४ ॥ (प्रचलित कोणत्याही रामायणात श्री रघुवीर विवाह इतका विस्तार पूर्वक व इतका निरुपम काव्य सौंदर्याने शृंगारलेला आढळत नाही शृंगार, वात्सल्य, भक्ती, करुणा इत्यादी शुद्ध कोमल, परमसुखदायक रसांचा हा एक अगाध सागरच आहे. मर्यादा पालन पदोपदी दृष्टीस पडतेच.) दूत अयोध्ये धाडा जाउनि । आणिति दशरथ नृप बोलावुनि ॥ दो० :- हरित मण्यांचीं पत्रफलं पद्‌मरागकृत फूल ॥ (येथून) जाऊन दुतांना अयोध्येस पाठवा जे जाऊन दशरथ राजास बोलावून आणतील ॥ १ ॥ जनक राजा आनंदाने म्हणाला की, कृपाळा ! ठीक आहे असे म्हणून त्याचवेळी दूतांना बोलावून घेऊन अयोध्येस पाठविले ॥ २ ॥ मग सर्व महाजनांना बोलाविले, ते सर्व आले व त्यांनी आदराने प्रणाम केला. ॥ ३ ॥ राजाने त्यांना सांगीतले की, बाजार, रस्ते शंकराचे राजमंदिर व इतर सर्व देवळे व सर्व नगर चारी बाजूंनी शृंगारुन सजवा ॥ ४ ॥ ते हर्षाने निघून आपापल्या घरी आले व त्यांनी सेवकांना बोलावून घेतले ॥ ५ ॥ (व आज्ञा दिली की) चित्र विचित्र मंडप चांगला शृंगारुन घाला ते सर्व आज्ञा शिरसामान्य करुन आनंदाने गेले ॥ ६ ॥ जे मंडप रचनेत सूज्ञ व कुशल होते अशा पुष्कळ कारागीरांना त्यांनी बोलावून आणले ॥ ७ ॥ ब्रह्मदेवाला वंदन करून त्यांनी (मंडप रचनेस) प्रारंभ केला. प्रथम सोन्याचे केळीचे खांब तयार केले ॥ ८ ॥ त्यांची पाने व घड हिरव्या रत्‍नांचे (पाचूचे) तयार केले व त्यांतील फुले पराग मण्यांची केली ती अत्यंत विचित्र रचना पाहून विरंचीच्या मनात सुद्धा भ्रम उत्पन्न झाला (असता) ॥ दो०२८७ ॥ वेणु हरित-मणिमय कृत सगळे । सरळ सपर्व न जाती काळले ॥ दो० :- कृत सौरभ-पल्लव सुभग नीलमणी कोरून ॥ वेणू वेळू पाचूचे केले ते सगळे सरळ गाठीसहित असून कोणास ओळखू येत नाहीत ॥ १ ॥ सोन्याच्या सुंदर नागवेली बनविल्या त्या सुंदर पानांनी युक्त असल्याने कोणी ओळखल्या नाहीत ॥ २ ॥ कोरुन त्यांचे बंधही घट्ट बांधले गेले व मधे मधे मोत्यांचे हार (दाम) लावले ॥ ३ ॥ माणके, नीलमणी, हिरे (कुलिश) व पिरोज ही रत्‍ने चिरुन कोरुन त्यांची कमळे बनविली ॥ ४ ॥ भृंग व बहुरंगी पक्षी बनविले व ते वायूच्या संगतीने गुंजारव कूजन करु लागले ॥ ५ ॥ खांबात देवांच्या मूर्ती खोदल्या व त्या मंगल वस्तू घेऊन उभ्या राहील्या आहेत ॥ ६ ॥ सहज शोभिवंत अशा नाना प्रकारच्या रांगोळ्या गजमुक्तांच्या काढल्या ॥ ७ ॥ नीलमणी कोरुन त्यांत अत्यंत सुंदर आम्रपल्लव तयार केले. त्यात सोन्याचा आम्रमोहोर केला व त्यातील अत्यंत बारीक कैर्‍या मरकत मण्यांच्या = पाचूच्या केल्या. व हे आम्रपल्लव रेशमी दोर्‍यांनी जागोजागी टांगून ठेवले आहेत. ॥ दो०२८८ ॥ रुचिर तोरणें रचिलीं बहु वर । लावि मनोज किं पाश मनोहर ॥ दो० :- लक्ष्मि वसे ज्या नगरिं कृत-कपटनारि-वरवेष । सुंदर व श्रेष्ठ (उंची) पुष्कळ तोरणे अशी बनविली की जणू मदनाने मनोहर पाशच लावले आहेत. ॥ १ ॥ अनेक मंगल कलश सजविले, सुंदर व श्रेष्ठ रेशंमी वस्त्रे, चवर्‍या व ध्वजा पताका लावल्या गेल्या ॥ २ ॥ नाना प्रकारचे मनोहर मणिदीप लावले गेले या विचित्र मंडपाचे वर्णन करता येणे शक्य नाही ॥ ३ ॥ ज्या मंडपात वैदेही नवरी असणार त्याचे वर्णन यथार्थ करुं शकेल अशी मती कोणा कवीला आहे ? (कोणालाही नाही) रुप आणि गुणांचे सागर राम ज्या मंडपात नवरदेवाच्या रुपाने विराजमान होणार तो मंडप त्रैलोक्यांत प्रकाशमान आहे ॥ ५ ॥ जशी शोभा राजा जनकाच्या निकेताची आहे तशीच शोभा नगरातील प्रत्येक घराघराची आहे ॥ ६ ॥ त्या समयी ज्यांनी ज्यानी पाहीले त्यांना चौदा भुवने क्षुद्र वाटूं लागली ॥ ७ ॥ (मिथिलेतील) नीचाच्या घरांत जी संपदा शोभत आहे, ती पाहून देवेन्द्र ही मोहित होत आहे. ॥ ८ ॥ ज्या नगरीत कपटलीलेने नारीचा श्रेष्ठ वेष करुन लक्ष्मी निवास करीत आहे, त्या नगरीची शोभा वर्णन करण्यास शारदा व शेष सुद्धां लाजतात ॥ दो० २८९ ॥ श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु |