|
इन्द्रे तदीये वज्रादौ च वैष्णवतेजसः प्रवेश इन्द्रवज्रेण वृत्रस्य वधो ब्रह्महत्ययाऽऽक्रान्तस्य इन्द्रस्य तमोमयप्रदेशे गमनम् -
|
भगवान्‌ विष्णुंच्या तेजाचा इंद्र आणि वज्रात प्रवेश, इंद्राच्या वज्राने वृत्रासुराचा वध तसेच ब्रह्महत्याग्रस्त इंद्राचे अंधःकारमय प्रदेशात जाणे -
|
लक्ष्मणस्य तु तद् वाक्यं श्रुत्वा शत्रुनिबर्हणः ।
वृत्रघातमशेषेण कथयेत्याह सुव्रत ॥ १ ॥
|
लक्ष्मणाचे हे कथन ऐकून शत्रुंचा संहार करणार्‍या श्रीरामांनी म्हटले - सुव्रत सौमित्रा ! वृत्रासुराच्या वधाची संपूर्ण कथा तू ऐकव. ॥१॥
|
राघवेणैवमुक्तस्तु सुमित्रानन्दवर्धनः ।
भूय एव कथां दिव्यां कथयामास सुव्रतः ॥ २ ॥
|
राघवांनी या प्रकारे आदेश दिल्यावर सुव्रत सुमित्रानंदवर्धन लक्ष्मणांनी पुन्हा ती दिव्य कथा ऐकविण्यास आरंभ केला. ॥२॥
|
सहस्राक्षवचः श्रुत्वा सर्वेषां च दिवौकसाम् ।
विष्णुर्देवानुवाचेदं सर्वान् इन्द्रपुरोगमान् ॥ ३ ॥
|
प्रभो ! सहस्त्र नेत्रधारी इंद्र तसेच संपूर्ण देवतांची ती प्रार्थना ऐकल्यावर भगवान्‌ विष्णुनी इंद्र आदि सर्व देवतांना याप्रकारे म्हटले - ॥३॥
|
पूर्वं सौहृदबद्धोऽस्मि वृत्रस्य ह महात्मनः ।
तेन युष्मत्प्रियार्थं हि नाहं हन्मि महासुरम् ॥ ४ ॥
|
देवतांनो ! तुमच्या या प्रार्थनेपूर्वीच मी महामना वृत्रासुराच्या स्नेह बंधनात बांधला गेलो आहे, म्हणून तुमचे प्रिय करण्यासाठी मी त्या महान्‌ असुराचा वध करणार नाही. ॥४॥
|
अवश्यं करणीयं च भवतां सुखमुत्तमम् ।
तस्माद् उपायमाख्यास्ये सहस्राक्षो वधिष्यति ॥ ५ ॥
|
परंतु तुम्हा सर्वांच्या उत्तम सुखाची व्यवस्था करणे माझे आवश्यक कर्तव्य आहे, म्हणून मी असा उपाय सांगेन की ज्यायोगे इंद्र त्याचा वध करू शकतील. ॥५॥
|
त्रिधाभूतं करिष्यामि ह्यात्मानं सुरसत्तमाः ।
तेन वृत्रं सहस्राक्षो वधिष्यति न संशयः ॥ ६ ॥
|
सुरश्रेष्ठगण ! मी आपल्या स्वयंभू तेजास तीन भागात विभक्त करीन; ज्यायोगे इंद्र निःसंदेह वृत्रासुराचा वध करून टाकतील. ॥६॥
|
एकांशो वासवं यातु द्वितीयो वज्रमेव तु ।
तृतीयो भूतलं यातु तदा वृत्रं हनिष्यति ॥ ७ ॥
|
माझ्या तेजाचा एक अंश इंद्रांमध्ये प्रवेश करेल, दुसरा वज्रात व्याप्त होऊन जाईल आणि तिसरा भूतळात निघून जाईल (**). तेव्हा इंद्र वृत्रासुराचा वध करू शकतील. ॥७॥
|
तथा ब्रुवति देवेशे देवा वाक्यमथाब्रुवन् ।
एवमेतन्न सन्देहो यथा वदसि दैत्यहन् ॥ ८ ॥
भद्रं तेऽस्तु गमिष्यामो वृत्रासुरवधैषिणः ।
भजस्व परमोदार वासवं स्वेन तेजसा ॥ ९ ॥
|
देवेश्वर भगवान्‌ विष्णुनी असे म्हटल्यावर देवता म्हणाल्या - दैत्यविनाशन ! आपण जसे सांगत आहात ठीक त्याप्रमाणेच घडेल यात संदेह नाही. आम्ही लोक वृत्रासुराच्या वधाची इच्छा धरून येथून परत जाऊ. परम उदार प्रभो ! आपण आपल्या तेजाच्या द्वारे देवराज इंद्रांना अनुगृहित करावे. ॥८-९॥
|
ततः सर्वे महात्मानः सहस्राक्षपुरोगमाः ।
तदरण्यं उपाक्रामन् यत्र वृत्रो महासुरः ॥ १० ॥
|
त्यानंतर इंद्र आदि सर्व महामनस्वी देवता त्या वनांत गेल्या जेथे महान्‌ असुर वृत्र तपस्या करीत होता. ॥१०॥
|
ते पश्यंस्तेजसा भूतं तप्यन्तं असुरोत्तमम् ।
पिबन्तमिव लोकांस्त्रीन् निर्दहन्तमिवाम्बरम् ॥ ११ ॥
|
त्यांनी पाहिले, असुरश्रेष्ठ वृत्रासुर आपल्या तेजाने सर्वत्र व्याप्त होऊन राहिला आहे आणि अशी तपस्या करत राहिला आहे, जणु तिच्या द्वारा तीन्ही लोकांना पिऊन टाकील आणि आकाशालाही दग्ध करून टाकील. ॥११॥
|
दृष्ट्‍वैव चासुरश्रेष्ठं देवास्त्रासमुपागमन् ।
कथमेनं वधिष्यामः कथं न स्यात् पराजयः ॥ १२ ॥
|
त्या असुरश्रेष्ठ वृत्राला पाहून देवता घाबरून गेल्या आणि विचार करू लागल्या - आम्ही कसा याचा वध करूं ? आणि कुठल्या उपायाने आमचा पराजय होऊ शकणार नाही ? ॥१२॥
|
तेषां चिन्तयतां तत्र सहस्राक्षः पुरंदरः ।
वज्रं प्रगृह्य पाणिभ्यां प्राहिणोद् वृत्रमूर्धनि ॥ १३ ॥
|
ते लोक तेथे याप्रकारे विचार करीत होते की सहस्त्रनेत्रधारी इंद्रांनी दोन्ही हातांनी वज्र उचलून त्या वृत्रासुराच्या मस्तकावर फेकून मारले. ॥१३॥
|
कालाग्निनेव घोरेण तप्तेनैव महार्चिषा ।
पतता वृत्रशिरसा जगत् त्रासमुपागमत् ॥ १४ ॥
|
इंद्रांचे ते वज्र प्रलयकाळच्या अग्निसमान भयंकर आणि दीप्तिमान्‌ होते. त्यांतून फार मोठ्‍या ज्वाळा निघत होत्या. त्याच्या आघाताने कापले जाऊन जेव्हा वृत्रासुराचे मस्तक खाली पडले तेव्हा सर्व संसार भयभीत झाला. ॥१४॥
|
असम्भाव्यं वधं तस्य वृत्रस्य विबुधाधिपः ।
चिन्तयानो जगामाशु लोकस्यान्तं महायशाः ॥ १५ ॥
|
निरपराध वृत्रसुराचा वध करणे उचित नव्हते म्हणून त्या कारणाने महायशस्वी देवराज इंद्र फार चिंतित झाले आणि तात्काळच सर्व लोकांच्या अंती लोकालोक पर्वताच्या परवर्ती अंधकारमय प्रदेशात निघून गेले. ॥१५॥
|
तमिन्द्रं ब्रह्महत्याऽऽशु गच्छन्तमनुगच्छति ।
अपतच्चास्य गात्रेषु तमिन्द्रं दुःखमाविशत् ॥ १६ ॥
|
जाण्याच्या समयी ब्रह्महत्या तात्काळ त्यांच्या पाठीस लागली आणि त्यांच्या अंगांवर तुटून पडली. यामुळे इंद्रांच्या मनात फार दुःख झाले. ॥१६॥
|
हतारयः प्रनष्टेन्द्रा देवाः साग्निपुरोगमाः ।
विष्णुं त्रिभुवनेशानं मुहुर्मुहुरपूजयन् ॥ १७ ॥
|
देवतांचा शत्रु मारला गेला. यामुळे अग्नि आदि सर्व देवता त्रिभुवनाचे स्वामी भगवान्‌ विष्णुंची वारंवार स्तुति-पूजा करू लागले. परंतु त्यांचे इंद्र अदृश्य झाले होते. (त्यामुळे त्यांना फार दुःख वाटत होते.) ॥१७॥
|
त्वं गतिः परमेशान पूर्वजो जगतः पिता ।
रक्षार्थं सर्वभूतानां विष्णुत्वं उपजग्मिवान् ॥ १८ ॥
|
(देवता म्हणाल्या -) परमेश्वरा ! आपणच जगताचे आश्रय आणि आदि पिता आहात. आपण सर्व प्राण्यांच्या रक्षणासाठी विष्णुरूप धारण केले आहे. ॥१८॥
|
हतश्चायं त्वया वृत्रो ब्रह्महत्या च वासवम् ।
बाधते सुरशार्दूल मोक्षं तस्या विनिर्दिश ॥ १९ ॥
|
आपणच या वृत्रासुराचा वध केला आहे. परंतु ब्रह्महत्त्या इंद्रांना कष्ट देत आहे म्हणून सुरश्रेष्ठ ! आपण त्यांच्या उद्धाराचा काही उपाय सांगावा. ॥१९॥
|
तेषां तद् वचनं श्रुत्वा देवानां विष्णुरब्रवीत् ।
मामेव यजतां शक्रः पावयिष्यामि वज्रिणम् ॥ २० ॥
|
देवतांचे हे वचन ऐकून भगवान्‌ विष्णु म्हणाले - इंद्राने माझेच यजन करावे. मी त्या वज्रधारी देवराज इंद्राला पवित्र करीन. ॥२०॥
|
पुण्येन हयमेधेन मामिष्ट्‍वा पाकशासनः ।
पुनरेष्यति देवानां इन्द्रत्वमकुतोभयम् ॥ २१ ॥
|
पवित्र अश्वमेघ यज्ञाच्या द्वारा माझी यज्ञ-पुरुषाची आराधना करून पाकशासन इंद्र पुन्हा देवेंद्र पदाला परत प्राप्त करतील आणि नंतर त्यांना कुणापासूनही भय राहाणार नाही. ॥२१॥
|
एवं सन्दिश्य तां वाणीं देवानां चामृतोपमाम् ।
जगाम विष्णुर्देवेशः स्तूयमानस्त्रिविष्टपम् ॥ २२ ॥
|
देवतांच्या समक्ष अमृतमयी वाणी द्वारा उक्त संदेश देऊन देवेश्वर भगवान्‌ विष्णु आपली स्तुति ऐकत परमधामास निघून गेले. ॥२२॥
|
इत्यार्षे श्रीमद् रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमद् उत्तरकाण्डे पञ्चाशीतितमः सर्गः ॥ ८५ ॥
|
याप्रकारे श्रीवाल्मीकिनिर्मित आर्षरामायण आदिकाव्यांतील उत्तरकाण्डाचा पंच्याऐंशीवा सर्ग पूरा झाला. ॥८५॥
|
|
