श्री गणेशाय नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥
भवाब्धि भरला परम तुंबळ ॥ द्वैतभावाचे तटाक सबळ ॥
कुबुद्धीचे कल्लोळ ॥ मोहजाळ असंभाव्य ॥१॥
मद मत्सर थोर आवर्त ॥ कामक्रोधादि मासे अद्‌भुत ॥
आशा तृष्णा भ्राति तेथ ॥ मगरी थोर तळपती ॥२॥
लोभ द्वेष नक्र थोर ॥ ममतेच्या लाटा अति दुस्तर ॥
दंभ आणि अहंकार ॥ विरोळे हे तळपती ॥३॥
अविवेक किरवे तत्वतां ॥ अविद्या भ्रांति जळदेवता ॥
पीडिती त्रिभुवनींच्या जीवां समस्तां ॥ इच्छा ममता कल्पना ॥४॥
ऐसा अगाद्य भवनिधी थोर ॥ तेथें रामकथाजहाज सुंदर ॥
शिल्पिकार वाल्मीक ऋषीश्वर ॥ तारूं तेणें निर्मिलें ॥५॥
नाना चरित्रें सुंदर ॥ याचि फळ्या दृढ थोर ॥
विवेकें जोडूनि समग्र ॥ अभेदत्व साधिलें ॥६॥
साहित्य लोह तगटबंध ॥ आनंदपदखिळे विविध ॥
दृष्टांतदोरे प्रसिद्ध ॥ ठायीं ठायीं आंवळिले ॥७॥
अर्थरस तेल निखिळ ॥ तेणें सांधे बुजिले सकळ ॥
रामप्रतापस्तंभ विशाळ ॥ कीर्तिशीड फडकतसे ॥८॥
सप्त कांडें सप्त खण ॥ लोटीत भावप्रभंजन ॥
निजबोध कर्णधार पूर्ण ॥ सकळ सुजाण देखणा ॥९॥
ज्ञान वैराग्य भक्ति ॥ हेचि आवले आवलिती ॥
या जहाजावरी तेचि बैसती ॥ अद्‌भुत ग्रंथी पुण्य ज्यांचें ॥१०॥
रामनामघोष थोर ॥ हेचि यंत्रांचे भडिमार ॥
नादें जलचरें समग्र ॥ भयभीत पळताती ॥११॥
ऐसें भवसागरीं तारूं थोर ॥ गुरुकृपेचें केणें अपार ॥
भरूनि मोक्षा द्वीपांतर ॥ लागवेगें पाविजे ॥१२॥
तरी तुम्हीं श्रोते सज्जन ॥ या जहाजावरी बैसोन ॥
भवाब्धि हा उल्लंघून ॥ निवृत्तितटा जाइंजे ॥१३॥
असो चौदावे अध्यायीं कथन ॥ वधिले त्रिशिरा खर दूषण ॥
शूर्पणखेनें वर्तमान ॥ दशकंठासी श्रुत केलें ॥१४॥
श्रीरामप्रताप अद्‌भुत ॥ ऐकतां सचिंत लंकानाथ ॥
सद्‌भक्ताची स्तुति ऐकोनि समस्त ॥ दुर्जन जैसे क्षोभती ॥१५॥
पतिव्रतेची ऐकोनि राहाटी ॥ जारिणी होती जेवी कष्टी ॥
कीं मृगेंद्रगर्जना ऐकतां पोटीं ॥ वारण जैसे दचकती ॥१६॥
कीं विष्णुमहिमा ऐकतां अद्‌भुत ॥ क्रोधावती जैसे दैत्य ॥
असो ते वेळे मयजाकांत ॥ मारीचगृहीं प्रवेशला ॥१७॥
मारीचानें सन्मान देऊनी ॥ रावणातें बैसविलें आसनीं ॥
याउपरी मधुरवचनीं ॥ दशकंठ बोलता जाहला ॥१८॥
म्हणे पंचवटीस आला रघुनंदन ॥ मारिले त्रिशिरा खर दूषण ॥
शूर्पणखा विटंबून ॥ शंबरीही मारिला ॥१९॥
शत्रु नाग कृशान ॥ हे म्हणों नयेत लहान ॥
क्षणें हरतील प्राण ॥ सावधान असावें ॥२०॥
यालागीं मातुळा परियेस ॥ तुवां धरावा मृगवेष ॥
पंचवटीस जाऊन राघवास ॥ भुलवोनियां नेइंजे ॥२१॥
राघव नेइंजे दूर वनीं ॥ मग पद्माक्षी आणीन काढूनि ॥
हें कार्य साधल्या तुजलागोनी ॥ गौरवीन बहुसाल ॥२२॥
जैसें मृढाचें वाग्जाळ ॥ पंडित छेदी तत्काळ ॥
तैसीं वचनें रसाळ ॥ बोले मातुळ रावणाचा ॥२३॥
पूर्वीं करितां यागरक्षण ॥ सुबाहु टाकिला मारून ॥
त्या बाणवातेंकरून ॥ मी पडलों सागरीं ॥२४॥
वीस कोटी मारिले पिशिताशन ॥ तो रामप्रताप आठवून ॥
मारीच मूर्च्छा येऊन ॥ करी रावण सावध तया ॥२५॥
मारीच म्हणे रावणा ॥ अभिलाषितां परांगना ॥
तो मुकला आपुलिया प्राणा ॥ सत्य जाण निर्धारें ॥२६॥
सद्विवेक हृदयीं धरोन ॥ अनुचित कर्मीं न घालीं मन ॥
सद्रुरु सांगे ते वचन ॥ अवश्य हृदयीं धरावें ॥२७॥
न करावें कोणाचें हेळण ॥ कदा न बोलिजे दुष्ट वचन ॥
पराची वेदना जाणून ॥ परोपकार करावा ॥२८॥
सर्वांभूतीं एक भगवंत ॥ हा वेदशास्त्रीं श्रेष्ठार्थ ॥
म्हणोनि द्वेष न करावा सत्य ॥ साधिजे परमार्थ अवश्य ॥२९॥
क्षणिक जाणोनि शरीर ॥ साधावा सारासारविचार ॥
मी भाग्यें ज्ञानें बहु थोर ॥ हा अभिमान न धरावा ॥३०॥
काम क्रोध मद मत्सर ॥ हे शत्रु जिंकावे अनिवार ॥
दशमुखा तूं सज्ञान थोर ॥ सखा रघुवीर करीं वेगें ॥३१॥
सखा करीतां चापपाणी ॥ मग सुखासी नाहीं वाणी ॥
जोंवरी शशी आणि तरणी ॥ तोंवरी सुखें नांदसी ॥३२॥
राम केवळ परम पुरुष ॥ आदिनारायण सर्वेश ॥
तुझे उरावरी पडलें धनुष्य ॥ सीतास्वयंवरीं आठवीं कां ॥३३॥
तुझे चालिले जेव्हां प्राण ॥ मग उठिला रामपंचानन ॥
चंडीशकोदंड भंगोन ॥ जीवदान तुज दिधलें ॥३४॥
तैं तुज रामें वांचविलें ॥ त्याचें काय हेंचि फळ जाहलें ॥
जेणें उपकार बहुत केले ॥ त्यासी मारिसी शस्त्र घेऊनि ॥३५॥
जेणें पाजिला सुधारस ॥ त्यासीच पाजिलें महाविष ॥
जेणें रणींहून सोडविलें निःशेष ॥ त्याचिया गृहास अग्नि लाविसी ॥३६॥
जन्मूनि जेणें केलें पाळण ॥ आपत्काळीं रक्षिलें पूर्ण ॥
तो निद्रिस्थ असतां पाषाण ॥ कैसा वरी घालावा ॥३७॥
नौका बुडतां कांसे लाविलें ॥ कीं जळत्या गृहींहून काढिलें ॥
कीं शिर छेदितां सोडविलें ॥ तो पितयातुल्य वेद म्हणे ॥३८॥
यालागीं दशकंठा तूं सुबुद्ध ॥ रामाशीं न करावा विरोध ॥
राम केवळ ब्रह्मानंद ॥ आनंदकंद जगद्‌गुरु ॥३९॥
तुझा स्वामी जो शंकर ॥ तोही रामभजनीं सादर ॥
ते रामभार्या तूं पामर ॥ हिरोनी आणूं इच्छितोसी ॥४०॥
ऐसीं मातुळाचीं वचनें ॥ सुधारसाहूनि गोड गहनें ॥
कीं विवेकवैरागरींची रत्‍नें ॥ रावणाहातीं दीधलीं ॥४१॥
परम मतिमंद कुल्लाळ देख ॥ परीक्षा नेणेंचि महामूर्ख ॥
रोगिष्ठापुढें अन्नें सुरेख ॥ व्यर्थ जैशीं वाढिलीं ॥४२॥
अवदान समर्पिलें भस्मांत ॥ कीं उकिरडां ओतिलें अमृत ॥
कीं जो मद्यपानी उन्मत्त ॥ त्यास परमार्थ कायसा ॥४३॥
असो परम क्रोधायमान ॥ रावण तेव्हां बोले तीक्ष्ण ॥
जैसें साधूचें छळण ॥ निंदक करी साक्षेपें ॥४४॥
माझिया प्रतापापुढें ॥ राम मनुष्य काय बापुडें ॥
मी केलीं चूर्ण देवांचीं हाडें ॥ तुज देखतां समरांगणीं ॥४५॥
त्याचा प्रताप तूं वानिसी ॥ तरी तुज वधीन निश्चयेंसीं ॥
म्हणोनि हस्त घातला शस्त्रासी ॥ मारीच मानसीं वीटला ॥४६॥
म्हणे अधम तूं परम दुर्जन ॥ होय माघारा न बोलें वचन ॥
मी आतां मृगवेष धरून ॥ जातों शरण राघवेंद्रा ॥४७॥
रामबाणें होतां मरण ॥ मी अक्षयसुख भोगीन ॥
तुझे हातेंकरून ॥ अधःपतन पतिता ॥४८॥
आतां पंचवटीस चला लौकरी ॥ मग दोघे बैसोनि रथावरी ॥
वायुवेगें ते अवसरीं ॥ जनस्थानासी पातले ॥४९॥
वनीं उभा गुप्त रावण ॥ मारीच निघे मृगवेष धरून ॥
अंतरीं करीत रामस्मरण ॥ म्हणे धन्य धन्य आजि मी ॥५०॥
आला चमकत पंचवटीं ॥ श्रीरामरूप न्याहाळी दृष्टीं ॥
हृदयीं झाला परम संतुष्टी ॥ अंतरीं कष्टी नव्हेची ॥५१॥
जैसें सुवर्णतगट सुरंग ॥ तैसें मृगाचें दिसे अंग ॥
ऐसें देखतां सीतारंग ॥ हात घाली धनुष्या ॥५२॥
मृग क्षणक्षणां परतोन ॥ पाहे राघवाकडे विलोकून ॥
तों ते पद्माक्षी बोले वचन ॥ पद्मजातजनकाप्रती ॥५३॥
म्हणे ऐसा मृग आजिपर्यत ॥ आम्हीं देखिला नाहीं यथार्थ ॥
याचे त्वचेची कंचुकी सत्य ॥ उत्तम होईल केलिया ॥५४॥
अयोध्येसी प्रवेश करितां ॥ ते कंचुकी लेईन प्राणनाथा ॥
षण्मास उरले आतां ॥ मनुसंवत्सरांमाजीं पैं ॥५५॥
सीतेची इच्छासरिता साचार ॥ कर्मजळाचा तुंबळ पूर ॥
दुःखसमुद्राप्रति साचार ॥ भेटावया जाऊं पाहे ॥५६॥
जाणूनि जानकीचें मानस ॥ आणि पुढील होणार भविष्य ॥
सत्वर चालिला अयोध्याधीश ॥ धनुष्यासी बाण लावूनियां ॥५७॥
म्हणे सौमित्रा सावधान ॥ रक्षीं जानकीचिद्रत्‍न ॥
परम कपटी पिशिताशन ॥ नसतींच विघ्नें करितील ॥५८॥
असों गुंफेत सीता च्रिद्रत्‍न ॥ द्वारीं रक्षपाळ लक्ष्मण ॥
जैसा महाभुजंग अनुदिन ॥ निधानकुंभ रक्षीतसे ॥५९॥
पार्वतीजवळ जैसा कुमार ॥ कीं इंदिरेपाशीं खगेश्वर ॥
तैसा तो भूधरावतार ॥ रक्षी द्वार गुंफेचें ॥६०॥
इकडे मृगाचे पाठी लागे ॥ राघव जात वातवेगें ॥
गौतमीतीराच्या पूर्वमार्गें ॥ केलें मृगें पलायन ॥६१॥
मनाहून वेग अत्यंत ॥ मनमोहन त्वरें जात ॥
घ्वजवज्ररेखांकित ॥ पदें उमटत धरेवरी ॥६२॥
पद्मोद्‌भव आणि भोगींद्र ॥ नीलग्रीव आणि वज्रधर ॥
चरणरज इच्छिती निरंतर ॥ दुर्लभ साचार तयांसी ॥६३॥
असो मृगाचें वर्म लक्षून ॥ रामें सोडिला दिव्य बाण ॥
भूमीवरी पडिला हरिण ॥ अचुक संधान रघुपतीचें ॥६४॥
सादर पाहे रघुवीर ॥ तों पडलें राक्षसाचें शरीर ॥
श्रीरामबाणें निशाचर ॥ पावला परत्र निर्धारें ॥६५॥
आश्चर्य करी अयोध्याधीश ॥ म्हणे परम कपटी राक्षस ॥
असो अश्वत्थाखालीं पुराणपुरुष ॥ श्रमोनियां बैसला ॥६६॥
इकडे काय जाहलें वर्तमान ॥ वनीं गुप्त उभा रावण ॥
गुंफेद्वारीं लक्ष्मण ॥ बैसला रक्षणा अव्यग्र ॥६७॥
शांतीजवळी परमार्थ ॥ कीं तपासी रक्षी सुचित्व ॥
तैसा द्वारीं सुमित्रासुत ॥ मग लंकानाथ काय करी ॥६८॥
श्रीरामासारखा शब्दध्वनी ॥ राक्षसें उठविला काननीं ॥
सौमित्रा धांव धांव म्हणोनी ॥ सीता कर्णीं आईकत ॥६९॥
सौमित्रा धांव धांव लौकरी ॥ वनीं वेष्टिलें रजनीचरीं ॥
संकट पडलें मजवरी ॥ तूं कैवारी पाठिराखा ॥७०॥
रणभूमीस बंधूविण ॥ उडी घालील सांग कवण ॥
राक्षसी घेतला माझा प्राण ॥ मग येऊन काय पाहसी ॥७१॥
ऐसें ऐकतां जनकनंदिनी ॥ परम घाबरली अंतःकरणीं ॥
म्हणे श्रीराम माझा पडिला वनीं ॥ करुणवाणी बाहती तुम्हां ॥७२॥
रणीं बंधु संकटी मित्र ॥ वृद्धापकाळीं ओळखिजे कलत्र ॥
विषमकाळीं सत्वपुत्र ॥ सांभाळिती पितयातें ॥७३॥
कीं शस्त्रमार होता अत्यंत ॥ करींचें वोडण पुढें होत ॥
कीं संसारतापें संतप्त ॥ साधु निववीत निजबोधें ॥७४॥
मग बोले लक्ष्मण ॥ जानकी हें कापट्यवचन ॥
संकटीं पडले रघुनंदन ॥ हे कल्पांतींही घडेना ॥७५॥
तो देवाधिदेव रघुत्तम ॥ चराचरबीज सुफलांकित द्रुम ॥
त्यासी संकट पडेल दुर्गम ॥ हें कल्पांतींही घडेना ॥७६॥
जरी तमें झांकेल चंडांश ॥ जरी शीतज्वर बाधेल अग्नीस ॥
जगद्‌भक्षक काळास ॥ भूतबाधा जरी होय ॥७७॥
ऊर्णनाभीचे तंतूनें सहज ॥ जरी बांधिजेल महागज ॥
तरी संकटीं पडेल रघुराज ॥ जनकतनये जाण पां ॥७८॥
ऐसें बोलतां लक्ष्मण ॥ सीता जाहली क्रोधायमान ॥
तीक्ष्ण शब्दशस्त्रेंकरून ॥ लक्ष्मणासी ताडिलें ॥७९॥
म्हणे तुमचे कळलें बंधुपण ॥ ओळखिली म्यां मनींची खूण ॥
माझा अभिलाष धरून पूर्ण ॥ काननाप्रति आलासी ॥८०॥
राम राक्षसीं वधिलिया वनीं ॥ मग करूं इच्छिसी मातें पत्‍नी ॥
जैसा मैंद क्षमा धरूनि ॥ सेवा करी साक्षेपें ॥८१॥
सन्मुख देखोनि रघुनाथा ॥ म्हणसी जानकी जगन्माता ॥
कीं वनीं राम वधावया तत्वतां ॥ तुज कैकयीनें धाडिलें ॥८२॥
तूं दायाद परम दुर्जन ॥ सापत्‍नबंधु कपटी पूर्ण ॥
जळो तुझें काळें वदन ॥ कळलें ज्ञान वैराग्य तुझें ॥८३॥
रघुपतीस विपरीत होतां ॥ प्राण त्यजीन हा तत्वतां ॥
निर्दय पाहतां तुजपरता ॥ भुवनत्रयीं दिसेना ॥८४॥
माझा अभिलाष धरून ॥ रामासी इच्छितोसी मरण ॥
ऐसे जानकीनें वाग्बाण ॥ सौमित्रावरी सोडिले ॥८५॥
कीं तप्तशस्त्रांचे घाय पूर्ण ॥ त्याहूनि बोल ते तीक्ष्ण ॥
कीं पर्वताचे कडे जाण ॥ अंगावरी कोसळले ॥८६॥
वचनें नव्हेत तीं निश्चित ॥ कीं दुःखवल्लीचीं फळें यथार्थ ॥
परम दुःखी सुमित्रासुत ॥ प्रत्युत्तर देतसे ॥८७॥
म्हणे माते जनकनंदिनी ॥ मी निष्पाप बोलिलों वाणी ॥
कीं विजयी सदा चापपाणी ॥ दुःख वनीं त्यासी कैंचें ॥८८॥
पृथ्वी आप तेज वायु आकाश ॥ तुज मज साक्ष चंडांश ॥
मी बोलिलों निर्दोष ॥ जैसें कां यश सोज्वळ ॥८९॥
मी बाळक तूं जननी ॥ हाचि भावार्थ माझे मनीं ॥
तुझी तुज फळेल करणी ॥ पडसी बंधनीं षण्मास ॥९०॥
पुनः भेटे जों रघुनाथ ॥ तो भोगिसी महा अनर्थ ॥
ऐसें बोलोनि सुमित्रासुत ॥ चालिला त्वरित वनासी ॥९१॥
मग तो उर्मिलाप्राणनाथ ॥ जनकाचा कनिष्ठ जामात ॥
गुंफेद्वारीं रेखा ओढित ॥ धनुष्यकोटीनें तेधवां ॥९२॥
म्हणे तूं या रेखेबाहेर जासी ॥ तरी परम अनर्थ पावसी ॥
जो रघुवीर अयोध्यावासी ॥ त्याचीच शपथ तुज असे ॥९३॥
शोधीत घोर अरण्य ॥ सौमित्र जातां करी रुदन ॥
म्हणे होतांचि रामदर्शन ॥ प्राण त्यागीन निर्धारें ॥९४॥
श्रीरामपदांकित मुद्रा दिसत ॥ ध्वजवज्रादि चिन्हें मंडित ॥
मार्ग काढित सुमित्रासुत ॥ ऐका दृष्टांत येथें कैसा ॥९५॥
जैसे श्रुतीच्या आधारें निश्चित ॥ स्वस्वरूपीं प्रवेशती संत ॥
त्याचपरी सुमित्रासुत ॥ श्रीरघुनाथा पाहोंजाय ॥९६॥
कीं संसारतापें संतप्त पूर्ण ॥ तो सद्रुरूसी जाय शरण ॥
कीं तृषित जान्हवी लक्षून ॥ जात धांवोन त्वरेनें ॥९७॥
तैसा सत्वर जात लक्ष्मण ॥ तों अश्वत्थाखालीं मनमोहन ॥
श्यामसुंदर दैदीप्यमान ॥ मखपाळण बैसला असे ॥९८॥
कोमाइलें श्रीरामवदन ॥ तों येतां देखिला लक्ष्मण ॥
शोकें दिसे दीनवदन ॥ येऊन लोटांगण घातलें ॥९९॥
कंठ जाहला सद्‌गदित ॥ नयनीं आले अश्रुपात ॥
श्रीरामचरण क्षाळित ॥ पाहे तटस्थ रघुवीर ॥१००॥
श्रीराम म्हणे लक्ष्मणा ॥ कां सीता टाकोनि आलासी वना ॥
येरू म्हणे रघुनंदना माझा वध करीं वेगीं ॥१॥
ऐसें वाटे माझे मनीं ॥ देह समर्पावा रामचरणीं ॥
रामें हृदयीं आलिंगूनी ॥ कायसा मनीं खेद सांगें ॥२॥
सौमित्र सद्‌गदित होऊनि बोले ॥ सीतेनें वाग्बाण सोडिले ॥
तेणें सर्वांग माझें खोचलें ॥ तें बोलिलें नवजाय ॥३॥
मग बहुत प्रकारेंकरून ॥ समाधान करी रघुनंदन ॥
तैसेच परतले दोघेजण ॥ आश्रमपंथ लक्षोनियां ॥४॥
इकडे कथानक काय जाहलें ॥ मागें दशग्रीवें काय केलें ॥
रूप अतिथाचें धरिलें ॥ कापट्य करोनि ते वेळे ॥५॥
जानकी चंद्रमंडळ सुंदर ॥ तेथें राहू आला दशकंधर ॥
उभा राहिला रेखेबाहेर ॥ दुराचार पापात्मा ॥६॥
कीं हरिणी देखोनि सुकुमार ॥ न्यावया झेंपावें जेवीं व्याघ्र ॥
तैसा राक्षस रेखेबाहेर ॥ अतीथवेषें उभा असे ॥७॥
रावण परम भयभीत ॥ रेखा नुल्लंघवे यथार्थ ॥
जैसा वडवानळ अद्‌भुत ॥ शलभ ओलांडूं शकेना ॥८॥
पुढें उभा दशमुख ॥ परी जानकी निर्भय निःशंक ॥
जैसा महेशापुढें मशक ॥ तैसा दशमुख उभा असे ॥९॥
इंद्रापुढें जैसा रंक ॥ ज्ञानियापुढें महामूर्ख ॥
कीं केसरीपुढें जंबुक ॥ कीं सूर्यापुढें खद्योत पैं ॥११०॥
कीं अग्नीपुढें पतंग ॥ कीं खगेंद्रापुढें उरग ॥
कीं राजहंसासमोर काग ॥ तैसा उभा खळ तेथें ॥११॥
कीं नामापुढें पाप देख ॥ कीं वेदापुढें चार्वाक ॥
कीं शंकरापुढें मशक ॥ मीनकेतन जेवीं दिसे ॥१२॥
कीं पंडितापुढें अजापाळक ॥ कीं श्रोतियापुढें हिंसक ॥
कीं वासुकीपुढें मंडूक ॥ लक्षण पाहूं पातला ॥१३॥
कीं अग्नीपुढें जैसें तृण ॥ कीं ज्ञानापुढें अज्ञान ॥
कीं महावातापुढें जाण ॥ जलदजाळ जैसें कां ॥१४॥
तैसा सीतेपुढें रावण ॥ न्याहाळोनि पाहे तिचें वदन ॥
मनीं म्हणे ऐसें निधान ॥ त्रिभुवनामाजीं दिसेना ॥१५॥
जगन्माता आदिशक्ती ॥ तिचा अभिलाष धरितां चित्तीं ॥
अवदसा आली रावणाप्रती ॥ झोळी हातीं घेतली ॥१६॥
कामधेनु अभिलाषितां जाण ॥ क्षय पावला सहस्रार्जुन ॥
जालंदर पार्वतीलागून ॥ अभिलाषितां भस्म जाहला ॥१७॥
तृणाचे वळईमाजी देखा ॥ कैसी उगी राहे दीपकलिका ॥
तैसें वाटे दशमुखा ॥ स्पर्श कदा न करवे ॥१८॥
कापुराचा पुतळा ॥ केंवीं गिळील अग्निज्वाळा ॥
तैसे न स्पर्शवे जनकबाळा ॥ रावणाचेनि सर्वथा ॥१९॥
सीतेप्रति पुसतसे रावण ॥ ये वनीं तूं कोणाची कोण ॥
कां सेविलें घोर विपिन ॥ काय कारण पुढे असे ॥१२०॥
मग जगन्माता बोले वचन ॥ अयोध्याप्रभु रघुनंदन ॥
मी त्याची ललना पूर्ण ॥ कन्यका जाण जनकाची ॥२१॥
चंडीश कोदंड दारुण ॥ रामें भंगिलें न लागतां क्षण ॥
जो रावणबळदर्पहरण ॥ मखरक्षण ताटिकांतक ॥२२॥
पाळावया पितृवचन ॥ वनासी आले रघुनंदन ॥
शूर्पणखेसी विटंबून ॥ त्रिशिरा खर दूषण मारिले ॥२३॥
आतां रावण आणि कुंभकर्ण ॥ या दोघां दुष्टांतें वधून ॥
बंदीचे वृंदारक सोडवून ॥ अयोध्येसी मग जाऊं ॥२४॥
वना गेले रामलक्ष्मण ॥ ते आतां येतील न लागतां क्षण ॥
तोंवरी बेसावें आपण ॥ स्वस्थ मन करोनियां ॥२५॥
स्वहस्तेंकरूनि जाण ॥ तुम्हांसी पूजिती रघुनंदन ॥
नावेक बैसावें म्हणोन ॥ तृणासन घातलें ॥२६॥
भयभीत लंकानाथ ॥ प्रवेश न करवे गुंफेआंत ॥
सीता बाहेर न ये सत्य ॥ चापरेखा उल्लंघोनी ॥२७॥
अतीथ म्हणे हें राक्षसवन ॥ तूं एकली येथें कामिन ॥
बहुतेक आहेस राक्षसीण ॥ आंत नेऊन गिळीसी मज ॥२८॥
त्वां आसन घातलें गुंफेत ॥ तरी मी आंत न ये यथार्थ ॥
मज तूं खासी हे निश्चित ॥ कळलें मत सर्व तुझें ॥२९॥
सीता म्हणे शिर हर हर ॥ आम्ही राक्षस नव्हे जी साचार ॥
असों अतीथाचे किंकर ॥ सत्य निर्धार जाणपां ॥१३०॥
रावण विचारीं अंतरीं ॥ ही नयेचि गुंफेबाहेरी ॥
मग मूर्च्छा येऊन उर्वीवरी ॥ लटिकाची पडियेला ॥३१॥
म्हणे आतां फलाहाराविण ॥ माझा जातो येथें प्राण ॥
तूं गुंफेबाहेर येऊन ॥ वदनीं माझ्या फळ घालीं ॥३२॥
तों गुप्तरूपें देव समस्त ॥ जगन्मातेचें स्तवन करित ॥
तूं लंकेस जाऊन त्वरीत ॥ बंधमुक्त करी आम्हां ॥३३॥
तुज स्पर्शतांचि रावण ॥ भस्म होईल न लागतां क्षण ॥
मग आम्हांस बंदीहून ॥ सर्वथा कोणी न सोडवी ॥३४॥
तुझें करोनि निमित्त ॥ लंकेस येईल रघुनाथ ॥
तरी मुख्यरूप अग्नींत ॥ करीं गुप्त जननीये ॥३५॥
तुझें प्रतिबिंब स्वरूप जाण ॥ स्वयें नटेल हुताशन ॥
रावणवंश भस्म करून ॥ कार्यसिद्धि करील तो ॥३६॥
तरी मुख्यरूप गुप्त व्हावें ॥ छायारूप तेथें जावें ॥
ऐसें देव विनविती आघवे ॥ अवश्य म्हणे जानकी ॥३७॥
असो इकडे रावण ॥ म्हणे धांव धांव जातो प्राण ॥
मग जगन्माता फळें घेऊन ॥ रेखेजवळ पातली ॥३८॥
भिक्षा घालावयासी कर ॥ सीतेनें केला रेखेबाहेर ॥
तैसीच ओढोनियां सत्वर ॥ निशाचरें उचलिली ॥३९॥
आपलें स्वरूप लंकेश ॥ दाविता झाला जानकीस ॥
म्हणे म्यां बंदीं घातले त्रिदश ॥ वरीं निःशंक मज आतां ॥१४०॥
सीतेलागीं आलिंगीन ॥ ऐसें मनीं भावी रावण ॥
सीता म्हणे जाशील भस्म होऊन ॥ न लागतां क्षण आतांचि ॥४१॥
अग्नीस ओळंबा केवीं लागे ॥ पतंग नुरे दीपासंगें ॥
तुझा मृत्यु जवळी वेगें ॥ आला जाण राक्षसा ॥४२॥
रामपंचाननाची वस्तु पूर्ण ॥ जंबुका तूं नेतोसी चोरून ॥
जैसें अन्नसदनीं रिघे श्वान ॥ तैसा जाण तूं दशमुखा ॥४३॥
खदिरांगारासी वृश्चिक ॥ पुच्छ हाणूं जातां देख ॥
तैसा तूं भस्म होसी निःशंक ॥ सोडी मज राक्षसा ॥४४॥
परी न सोडीच रावण ॥ घातली रथावरी नेऊन ॥
गुंफेभोंवतीचें ब्राह्मण ॥ ते भयेंकरून पळाले ॥४५॥
गृहस्थासी पडतां विषमकाळ ॥ आश्रित पळती जैसे सकळ ॥
तैसे ब्राह्मण रानोमाळ ॥ भयेकरून पळताती ॥४६॥
सीता जाहली दीनवदन ॥ म्हणे कोठें रामलक्ष्मण ॥
करुणास्वरे हांक फोडून ॥ धांवा करी राघवाचा ॥४७॥
तों निराळमार्गें रथ ॥ पळवीत जाय लंकानाथ ॥
दीर्घस्वरें आक्रंदत ॥ जनकदुहिता ते काळीं ॥४८॥
नानावृक्षवनरांप्रति ॥ हांक फोडून सीता सती ॥
म्हणे सत्वर सांगा रघुपती ॥ राक्षस नेतो म्हणोनियां ॥४९॥
सीतेची करुणा देखोन ॥ पशु पक्षी करिती रुदन ॥
वृक्ष आणि पाषाण ॥ दुःखेंकरून उलताती ॥१५०॥
सीता म्हणे श्रीरामा ॥ अपर्णावरमनविश्रामा ॥
पद्मजातजनका पूर्णब्रह्मा ॥ धांवें आतां लौकरी ॥५१॥
हे ताटिकांतका रघुवीरा ॥ हे मखपाळका समरधीरा ॥
अहल्योद्धारा परम उदारा ॥ धांवें सत्वर ये वेळे ॥५२॥
रावण हा सर्प दारुण ॥ जिव्हारीं झोंबला जातो प्राण ॥
तूं सुर्पणवहना गारुडी पूर्ण ॥ झडप घालोनि पावें वेगीं ॥५३॥
रावण नव्हे हा सबळ मातंग ॥ पंचानना धांव तूं सवेग ॥
वियोगानळें जाळिलें सर्वांग ॥ करुणाघन वर्षें तूं ॥५४॥
जो परम साधु सुमित्रासुत ॥ पवित्र जैसा केवळ आदित्य ॥
त्यासी छळितां रघुनाथ ॥ मज अंतरला आतांचि ॥५५॥
जो करील साधूचे छळण ॥ नसतेंच ठेवी त्यासी दूषण ॥
तरी जन्मोजन्मीं वंशखंडण ॥ नरक दारुण भोगील तो ॥५६॥
साधुछळक दुराचारी ॥ त्याचे भारें कांपे धरित्री ॥
ईश्वर सर्व दोष क्षमा करी ॥ तारी भवसागरीं पतिता ॥५७॥
परी पतित जो संतछळक ॥ त्यासी दुःखें भोगवी अनेक ॥
त्या दुष्टाचें न पहावें मुख ॥ पापी निष्टंक साधुद्रोही ॥५८॥
दरिद्र दुःख विघ्नें बहुत ॥ त्यावरीच कोसळती समस्त ॥
सध्यां मजचि आला प्रचीत ॥ राक्षस नेत धरोनियां ॥५९॥
जानकीचे विलाप ऐकोन ॥ चराचर जीव करिती रुदन ॥
जटायु धांविन्नला देखोन ॥ क्षोभला पूर्ण काळ जैसा ॥१६०॥
काया थोर गिरिसमान ॥ वज्रचंचू परम तीक्ष्ण ॥
तिखट नखें विद्रुमवर्ण ॥ रावणावरी कोसळला ॥६१॥
जटायु म्हणे रे दुर्जना ॥ महानिष्ठुरा खळा मलिना ॥
सांडीं वेगीं श्रीरामललना ॥ नाहीं तरी प्राणा मुकशील ॥६२॥
दीपाचे पोटीं होय काजळ ॥ तैसा तूं ब्रह्मवंशीं चांडाळ ॥
तुझें छेदिन शिरकमळ ॥ सांडीं वेल्हाळ जानकी ॥६३॥
कासया केलें वेदाध्ययन ॥ काय कोरडें ब्रह्मज्ञान ॥
जळो तुझें तपाचरण ॥ शिवभजन व्यर्थ गेलें ॥६४॥
जो जगवंद्य जगदुद्धार ॥ त्याची वस्तु नेसी तूं तस्कर ॥
तुझें कर्ण नासिक समग्र ॥ छेदोनि आजि टाकीन ॥६५॥
असो धनुष्य घेऊन रावण ॥ जटायूवरी सोडी बाण ॥
येरू चंचुघातें करून ॥ शर मोडोन टाकीत ॥६६॥
तों रिता जाहला तूणीर ॥ जटायूस न लागे एक शर ॥
परम प्रतापी तो अरुणपुत्र ॥ केलें विचित्र ते काळीं ॥६७॥
चंचुघातें परम दारुण ॥ मारिले अश्व मोडिला स्यंदन ॥
सारथियाचें शिर छेदोन ॥ न लागतां क्षण पैं नेलें ॥६८॥
मुकुट धनुष्य तूणीर ॥ झडप घालोनि नेलें समग्र ॥
चूर्ण केले वस्त्रालंकार ॥ दशकंधर नग्न उभा ॥६९॥
रावणमस्तकीचे केश ॥ उपडोनि टाकिले निःशेष ॥
क्षपणिक जैसा लंकेश ॥ निःशस्त्री नग्न उभा असे तो ॥७०॥
गगनींहून अकस्मात ॥ रावणावर पडे जैसा पर्वत ॥
चंचुघातें समस्त ॥ मस्तकें दाही फोडिलीं ॥७१॥
रुधिरें जाहला बंबाळ ॥ जैसा कुंकुमें माखिला शैल ॥
सांडिली जानकी वेल्हाळ ॥ घेतला पळ रावणें ॥७२॥
हृदयीं बोध ठसावतां समग्र ॥ निःशेष पळे अहंकार ॥
सीता टाकोनि दशकंधर ॥ पळे तैसा भयेंचि ॥७३॥
मनीं विचारी लंकानाथ ॥ पांखरें मज गांजलें बहुत ॥
मग उभा राहोनि तेथें ॥ पाचारीत जटायूतें ॥७४॥
म्हणे तुज रघुनाथाची आण ॥ सांगें तुझें मृत्युंग कोण ॥
मीहि सांगतों आपुलें मरण ॥ युद्धकंदन मग करूं ॥७५॥
जटायु म्हणे पक्ष उपडितां ॥ मज मृत्यु तेव्हांचि तत्वतां ॥
तुझें मरण लंकानाथा ॥ तैसेंच सांगें त्वरेनें ॥७६॥
येरू म्हणे चरणांगुष्ठ फोडितां ॥ मी मृत्यु पावेन क्षण न लागतां ॥
जटायु यावयासी हाता ॥ राक्षसें केला उपाय ॥७७॥
जटायूनें धांवूनि आंवळिला ॥ दशमुखाचा अंगुष्ठ फोडिला ॥
येरें झेंप घालोनि ते वेळां ॥ दोनी पक्ष उपडिले ॥७८॥
भडभडा चालिलें रुधिर ॥ कासावीस जाहला तो द्विजवर ॥
म्हणे केव्हां येईल रघुवीर ॥ हा समाचार सांगेन तया ॥७९॥
स्कंदतातमित्रांगना ॥ स्कंधीं घेउनि राक्षसराणा ॥
गति थोडी वाटे पावना ॥ निराळमार्गें तेवीं जाय ॥१८०॥
जटायूकारणें अत्यंत ॥ जनकतनयना शोक करित ॥
निजकरें ललाट पिटित ॥ आक्रंदत दीर्घस्वरें ॥८१॥
म्हणे जटायु भक्त पूर्ण ॥ मजकारणें वेंचिला प्राण ॥
मी रामपितृव्य म्हणोन ॥ दशरथासमान मानिला ॥८२॥
ऐसी सीता शोक करित ॥ रावण निराळमार्गे जात ॥
तों मातंग पर्वतावरी अद्‌भुत ॥ पांच वानर उभे असती ॥८३॥
सुग्रीव नळ नीळ जांबुवंत ॥ पांचवा महारुद्र हनुमंत ॥
ज्याचा बळप्रताप उद्‌भुत ॥ व्यासवाल्मिकीं वर्णिला ॥८४॥
उपजतांचि बाळपणीं ॥ क्षणें आकळिला जेणें तरणी ॥
इंद्रादिक निर्जर समरांगणीं ॥ जर्जर केले प्रतापें ॥८५॥
अंतरिक्षें जातां दशकंधर ॥ जानकी फाडी चीरपदर ॥
अलंकार बांधोनि समग्र ॥ मारुतीकडे टाकिले ॥८६॥
ते ग्रंथि घेऊन हनुमंतें ॥ निराळमार्गें पाहे वरुतें ॥
तों राक्षस जाय गगनपंथे ॥ जानकीतें घेवोनि ॥८७॥
हांक फोडीत सुंदरा ॥ धांव रामा राजीवनेत्रा ॥
घनश्यामा कोमळगात्रा ॥ वंद्य त्रिनेत्रा विधीतें ॥८८॥
हे राम जगदंकुरकंदा ॥ हे ताटिकांतका ब्रह्मानंदा ॥
हे राक्षसांतका जगद्वंद्या ॥ पाव एकदां मजलागीं ॥८९॥
ऐसें ऐकतां हनुमंत ॥ मनीं आवेशला अत्यंत ॥
म्हणे कोणा सभाग्याची वस्त ॥ राक्षस नेतो चोरूनि ॥१९०॥
मारोनिया रजनीचर ॥ सोडवूं आतां हे सुंदर ॥
तिचा शोधीत येईल भ्रातार ॥ देऊं तयासी साक्षेपें ॥९१॥
जैसा देखतां वारण ॥ अकस्मात पडे पंचानन ॥
भयभीत जाहला रावण ॥ म्हणे हें विघ्न दूसरें ॥९२॥
मारुतीचें उड्डाण अद्‌भुत ॥ गेला ध्रुवमंडळापर्यंत ॥
तों रावण प्रवेशला लंकेत ॥ अदृश्य होत क्षणमात्रें ॥९३॥
काळाचे दाढेंत पडतां उरला ॥ सर्पमुखींचा मूषक पळाला ॥
मृगेंद्रकवेंतून वांचला ॥ पूर्वभाग्यें जंबुक ॥९४॥
व्यर्थ गेले कपीचें उड्डाण ॥ मनीं म्हणे अंजनीनंदन ॥
पुढें याचा सूड घेईन ॥ बहुत गांजीन राक्षसां ॥९५॥
मग अवनिजेचे अलंकार ॥ अवनिगर्भीं ठेवीत वानर ॥
इकडे लंकेंत दशकंधर ॥ काय करिता जाहला ॥९६॥
परम सबळ अठरा राक्षस ॥ त्यांसी अज्ञापी लंकेश ॥
म्हणे जाऊनि पंचवटीस ॥ शोधा रामासी साक्षेपें ॥९७॥
राघवा आणि लक्ष्मणा ॥ वधोनि यावें दोघांजणां ॥
त्यांहीं मस्तकीं वंदोनि आज्ञा ॥ उत्तरपंथें चालिले ॥९८॥
कीं काळें बोलावूं पाठविले ॥ आयुष्यसिंधूचें जळ आटलें ॥
कीं मृत्युपरीस चालिले ॥ स्थळ पहावया रावणा ॥९९॥
रावण सीतेसी एकांतीं ॥ नेऊन मग बहुत प्रार्थीं ॥
पायीं लागे लंकापती ॥ काकुळती येतसे ॥२००॥
वैभवसंपत्ति दावी समस्त ॥ वर्णीं आपुला पुरुषार्थ ॥
म्यां बंदीं घातले देव समस्त ॥ मज त्वरित वरीं कां ॥१॥
लाज न धरी कामातुर ॥ मरण नेणे प्रतापशूर ॥
मद्यपियास सारासार ॥ कांहीं विचार समजेना ॥२॥
कामुकांसी नव्हेचि विरक्ति ॥ मैंदासी काय हरिभक्ति ॥
व्याघ्रासी उपजेल शंाति ॥ काळत्रयीं घडेना ॥३॥
असो लाज सोडोनि दशवदन ॥ म्हणे जानकी ऐक वचन ॥
एकराशी रामरावण ॥ लावीं लग्न ऐक्यत्वें ॥४॥
चित्रा नक्षत्र तूळराशी ॥ समान रामरावणांसी ॥
तरी तूं अवज्ञा कां करिशी ॥ बोल वेगें शुभानने ॥५॥
जानकी म्हणे दशमुखा ॥ तस्करा महामलिना मूर्खा ॥
पतंग आलिंगितां दीपिका ॥ कैसा मग वांचेल ॥६॥
प्रळयाग्नींत स्नान करूनि ॥ मशक केवीं येईल परतोनि ॥
वासुकीचा विषदंत पाडूनि ॥ मूषक कैसा आणील ॥७॥
मृगेंद्रजिव्हेचें मांस देख ॥ तोडूनि केवीं वांचेल जंबुक ॥
आदित्यमंडळ मंडूक ॥ पाडील कैसें भूमितें ॥८॥
सौंदणी आणि समुद्र ॥ दोनी एकराशी साचार ॥
वायस आणि वैनतेय पक्षींद्र ॥ एकराशी होतसे ॥९॥
सिंह आणि श़ृगाल जाण ॥ मशक महेश राशी समान ॥
तम आणि तरणि पूर्ण ॥ केवीं समान सांगपां ॥२१०॥
रजक आणि रमावर ॥ कुक्कुट आणि कुंजर ॥
रजनीचर आणि रघुवीर ॥ केंवीं समान सांगपां ॥११॥
कंटक आणि कंजलोचन ॥ कपटी आणि कमळासन ॥
तैसा राम आणि रावण ॥ राशी गुण कासया ॥१२॥
मदनें सर्वांसी जिंकिलें ॥ परी शिवापुढें तें न चाले ॥
अग्नीनें सर्वांसी जाळिलें ॥ परी मेघापुढें काय तो ॥१३॥
सर्वांसी गांजिसी तूं परम ॥ परी मज स्पर्शतां होशी भस्म ॥
आतां तुज वधावया रघुत्तम ॥ पूर्णकाम येईल ॥१४॥
मनीं भावी रावण ॥ हिचें जों स्थिरावे मन ॥
तोंवरी अशोकवनीं नेऊन ॥ ठवूं इतें रक्षोनियां ॥१५॥
मग त्रिजटेचेनि अनुमतें ॥ अशोकवनीं ठेवी जानकीतें ॥
भोंवतीं दृढ रक्षणें बहुतें ॥ ठायींठायीं ठेविलीं ॥१६॥
अशोकवनाबाहेर ॥ पांचकोटी रजनीचर ॥
सावध बैसले अहोरात्र ॥ नव्हे संचार वायूचा ॥१७॥
निधानाभोंवत्या भूतावळी ॥ रक्षिती जैशी सर्वकाळीं ॥
तैशा राक्षसी सीतेजवळी ॥ वेष्टोनियां बैसल्या ॥१८॥
सत्वशीळ बिभीषण ॥साधु पुण्यपरायण ॥
म्हणे सीता आणून संपूर्ण ॥ कुळक्षय मांडिला ॥१९॥
रावण परम कामातुर ॥ जाहला उन्मत्त अविचार ॥
तप्त जाहले शरीर ॥ नावडे उपचार विलास ॥२२०॥
ब्रह्मयासी म्हणे रावण ॥ पुरे तुझें वेदाध्ययन ॥
अंगिरापती तुझें ज्ञान ॥ ठेवीं झांकोन क्षणभरी ॥२१॥
किन्नर हो पुरे गायन ॥ नका चेतवूं पंचबाण ॥
सीतेच्या भोगालागीं प्राण ॥ कासावीस होताती ॥२२॥
सकळ गंगा घरीं राबत ॥ तयांसी म्हणे लंकानाथ ॥
शीतळ उपचार बहुत ॥ करा आतां मजलागीं ॥२३॥
बोलावूनि राक्षसिणी ॥ रावण सांगे त्यांचे कर्णीं ॥
सीतेसी तुम्ही भेडसावुनी ॥ मम शयनीं वश करा ॥२४॥
अवश्य म्हणती निशाचरी ॥ अमंगळा धांविन्नल्या एकसरी ॥
म्हणती सीते तूं रावणासी वरीं ॥ नाहीं तरी तुज भक्षूं ॥२५॥
विकटरूप विशाळकर्ण ॥ एक वक्रमुख लंबस्तन ॥
बाबरझोटी आरक्तनयन ॥ भेडसाविती सीतेतें ॥२६॥
खरमुख व्याघ्रवदन ॥ सूकरगजमुख लंबचरण ॥
ज्यांच्या नासिकांमाजी जाण ॥ खर तुरंग गुंतले ॥२७॥
एकी स्तनचपेटें करूनि ॥ झाडें टाकिती मोडूनि ॥
एकपदा द्विपदा त्रिचरणी ॥ खाऊं म्हणती सीतेतें ॥२८॥
परम कुरूप कुत्सित वर्ण ॥ अमंगळ दुर्गंधि विटे मन ॥
एक म्हणे इचे नरडीं बैसोन ॥ घोट घेऊं आतांचि ॥२९॥
एक म्हणती काढा शिरा ॥ दांत खाती करकरां ॥
डोळे वटारिती पुढारां ॥ हांक देती आक्रोशें ॥२३०॥
ऐसें करिती राक्षसिणी ॥ परी ते त्रिभुवनपतीची राणी ॥
निर्भय परम अंतःकरणीं ॥ कदा न गणी तयांसी ॥३१॥
संसारदुःखें नाना गती ॥ ज्ञानियांचे आंगी आदळती ॥
परी ते सहसा न गणिती ॥ सीता सती तैशीच ॥३२॥
बहुत भुंकती श्वान ॥ परी कदा न भी वारण ॥
कीं जंबूक हाकें पंचानन ॥ कदा दचकोनि उठेना ॥३३॥
कीं सुटतां झंझामारुत ॥ धुळीनें तृण बहुत उडत ॥
परी बैसका न सोडी पर्वत ॥ निर्भय सत्य सीता तैसी ॥३४॥
जैसी कागांमाजीं कोकिळा ॥ तैसी त्रिजटा पुण्यशीळा ॥
राक्षसी दटावून सकळा ॥ दूर केल्या साक्षेपें ॥३५॥
त्रिजटा म्हणे जनकनंदिनी ॥ तूं चिंता न करीं मनीं ॥
तुज भेटेल कोदंडपाणी ॥ अल्पकाळेंकरूनियां ॥३६॥
वर्तमान अयोध्येपासोनि ॥ जें जें वर्तलें जनस्थानीं ॥
त्रिजटेप्रति जनकनंदिनी ॥ सांगे सकळ प्रीतीनें ॥३७॥
सिंहावलोकनेंकरून ॥ परिसा मागील चरित्र पूर्ण ॥
मृग वधोनि रामलक्ष्मण ॥ आश्रमासीं पातले ॥३८॥
ते कथा गोड अत्यंत ॥ श्रवण करोत ज्ञाते पंडित ॥
रसिक रामविजय ग्रंथ ॥ श्रवणें समस्त कोड पुरे ॥३९॥
अयोध्याधीशा ब्रह्मानंदा ॥ श्रीधरवरदा आनंदकंदा ॥
अभंग अक्षय अभेदा ॥ वेदवंद्या सुखाब्धी ॥२४०॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधारा ॥
सदा पसिसोत भक्त चतुर ॥ पंचदशोऽध्याय गोड हा ॥२४१॥
॥ श्रीसीतारामचंद्रार्पणमस्तु ॥