|
अश्वमेधं प्रस्तुवता लक्ष्मणेन इन्द्रवृत्रयो कथाया उपस्थापनं वृत्रस्य तप इन्द्रस्य विष्णुं प्रति तद्वधार्थं अनुरोधः -
|
लक्ष्मणांचा अश्वमेध- यज्ञाचा प्रस्ताव करीत इंद्र आणि वृत्रासुराची कथा ऐकविणे, वृत्रासुराची तपस्या आणि इंद्रांचा भगवान्‌ विष्णुंना त्याच्या वधासाठी अनुरोध -
|
तथोक्तवति रामे तु भरते च महात्मनि ।
लक्ष्मणोऽथ शुभं वाक्यं उवाच रघुनन्दनम् ॥ १ ॥
|
श्रीराम आणि महात्मा भरत यांच्यात याप्रकारे संभाषण झाल्यावर लक्ष्मणांनी रघुनंदन रामांना उद्देश्यून हे शुभ वाक्य उच्चारले - ॥१॥
|
अश्वमेधो महायज्ञः पावनः सर्वपाप्मनाम् ।
पावनस्तव दुर्धर्षो रोचतां रघुनन्दन ॥ २ ॥
|
रघुनंदन ! अश्वमेघ नामक महान्‌ यज्ञ समस्त पापांना दूर करणारा परम पावन आणि दुष्कर आहे. म्हणून याचे अनुष्ठान आपण पसंत करावे. ॥२॥
|
श्रूयते हि पुरावृत्तं वासवे सुमहात्मनि ।
ब्रह्महत्यावृतः शक्रो हयमेधेन पावितः ॥ ३ ॥
|
महात्मा इंद्रांच्या विषयी हा प्राचीन वृत्तांत ऐकण्यात येत असतो की इंद्रांना जेव्हा ब्रह्महत्या लागली होती, तेव्हा ते अश्वमेघ यज्ञाचे अनुष्ठान करूनच पवित्र झाले होते. ॥३॥
|
पुरा किल महाबाहो देवासुरसमागमे ।
वृत्रो नाम महानासीद् दैतेयो लोकसम्मतः ॥ ४ ॥
|
महाबाहो ! पूर्वीची गोष्ट आहे, जेव्हा देवता आणि असुर परस्पर मिळून मिसळून राहात असत, त्या काळात वृत्त नामांनी प्रसिद्ध एक फार मोठा असुर राहात होता. लोकात त्याच्याबद्दल फार आदर होता. ॥४॥
|
विस्तीर्णो योजनशतं उच्छ्रितस्त्रिगुणं ततः ।
अनुरागेण लोकांस्त्रीन् स्नेहात् पश्यति सर्वतः ॥ ५ ॥
|
तो शंभर योजन रूंद (आडवा) आणि तीनशे योजने उंच होता, तो तीन्ही लोकांना आत्मीय मानून प्रेम करत होता आणि सर्वांना स्नेहपूर्ण दृष्टीने बघत असे. ॥५॥
|
धर्मज्ञश्च कृतज्ञश्च बुद्ध्या च परिनिष्ठितः ।
शशास पृथिवीं स्फीतां धर्मेण सुसमाहितः ॥ ६ ॥
|
त्याला धर्माचे यथार्थ ज्ञान होते. तो कृतज्ञ आणि स्थितप्रज्ञ होता तसेच पूर्णतः सावधान राहून धन-धान्याने भरलेल्या पृथ्वीचे धर्मपूर्वक शासन करीत होता. ॥६॥
|
तस्मिन् प्रशासति तदा सर्वकामदुघा मही ।
रसवन्ति प्रभूनानि मूलानि च फलानि च ॥ ७ ॥
|
त्याच्या शासनकाळात पृथ्वी संपूर्ण कामना पूर्ण करणारी होती. येथे फळे, फुले आणि मुळे सर्व सरस होत होती. ॥७॥
|
अकृष्टपच्या पृथिवी सुसम्पन्ना महात्मनः ।
स राज्यं तादृशं भुङ्‌क्ते स्फीतमद्‌भुतदर्शनम् ॥ ८ ॥
|
महात्मा वृत्रासुराच्या राज्यात ही भूमि न नांगरता न पेरतांच अन्न उत्पन्न करत होती तसेच धन-धान्याने उत्तम प्रकारे संपन्न राहात होती. याप्रकारे तो असुर समृद्धशाली एवं अद्भुत राज्याचा उपभोग करीत होता. ॥८॥
|
तस्य बुद्धिः समुप्तन्ना तपः कुर्यामनुत्तमम् ।
तपो हि परमं श्रेयः सम्मोहमितरत् सुखम् ॥ ९ ॥
|
एका समयी वृत्रासुराच्या मनात हा विचार उत्पन्न झाला की मी परम उत्तम तप करीन, कारण की तपच परम कल्याणाचे साधन आहे. दुसरे सारे सुख तर मोहमात्रच आहे. ॥९॥
|
स निक्षिप्य सुतं ज्येष्ठं पौरेषु मधुरेश्वरम् ।
तप उग्रं समातिष्ठत् तापयन् सर्वदेवताः ॥ १० ॥
|
त्याने आपला ज्येष्ठ पुत्र मधुरेश्वराला (*) राजा बनवून पुरवासींच्यावर सोपवून दिले आणि संपूर्ण देवतांना ताप देत तो कठोर तपस्या करू लागला. ॥१०॥
|
तपस्तप्यति वृत्रे तु वासवः परमार्तवत् ।
विष्णुं समुपसंक्रम्य वाक्यमेतदुवाच ह ॥ ११ ॥
|
वृत्रासुर तप करू लागल्यावर इंद्र फार दुःखी होऊन भगवान्‌ विष्णुंच्या जवळ गेले आणि याप्रकारे बोलले - ॥११॥
|
तपस्यता महाबाहो लोकाः सर्वे विनिर्जिताः ।
बलवान् स हि धर्मात्मा नैनं शक्ष्यामि शासितुम् ॥ १२ ॥
|
महाबाहो ! तपस्या करत असलेल्या वृत्रासुराने समस्त लोक जिंकले आहेत. तो धर्मात्मा असुर बलवान् झालेला आहे, म्हणून आता त्याच्यावर माझे शासन चालू शकत नाही. ॥१२॥
|
यद्यसौ तप आतिष्ठेद् भूय एव सुरेश्वर ।
यावल्लोका धरिष्यन्ति तावदस्य वशानुगाः ॥ १३ ॥
|
सुरेश्वरा ! जर तो परत याप्रकारे तपस्या करत राहील तर जो पर्यंत हे तीन्ही लोक राहातील, तो पर्यंत आम्हा सर्व देवतांना त्याच्या अधीन होऊन राहावे लागेल. ॥१३॥
|
तं चैनं परमोदारं उपेक्षसि महाबलम् ।
क्षणं हि न भवेद् वृत्रः क्रुद्धे त्वयि सुरेश्वर ॥ १४ ॥
|
महाबली देवेश्वर ! त्या परम उदार असुराची आपण उपेक्षा करीत आहात म्हणून तो शक्तिशाली होत राहिला आहे. जर आपण कुपित झालात तर तो क्षणभरही जीवित राहू शकत नाही. ॥१४॥
|
यदा हि प्रीतिसंयोगं त्वया विष्णो समागतः ।
तदाप्रभृति लोकानां नाथत्वं उपलब्धवान् ॥ १५ ॥
|
विष्णो ! जेव्हा पासून आपल्यावर त्याचे प्रेम झाले आहे, तेव्हा पासून त्याने संपूर्ण लोकांचे अधिपत्य प्राप्त केले आहे. ॥१५॥
|
स त्वं प्रसादं लोकानां कुरुष्व सुसमाहितः ।
त्वत्कृतेन हि सर्वं स्यात् प्रशान्तमरुजं जगत् ॥ १६ ॥
|
म्हणून आपण चांगल्या प्रकारे ध्यान देऊन संपूर्ण लोकांवर कृपा करावी. आपण रक्षण केल्यानेच सारे जगत शान्त आणि निरोगी होऊ शकते. ॥१६॥
|
इमे हि सर्वे विष्णो त्वां निरीक्षन्ते दिवौकसः ।
वृत्रघातेन महता तेषां साह्यं कुरुष्व ह ॥ १७ ॥
|
विष्णो ! ह्या सर्व देवता (आशेने) आपल्याकडेच पहात आहेत. वृत्रासुराचा वध एक महान्‌ कार्य आहे. ते करून आपण त्या देवतांवर उपकार करावा. ॥१७॥
|
त्वया हि नित्यशः साह्यं कृतमेषां महात्मनाम् ।
असह्यं इदमन्येषां अगतीनां गतिर्भवान् ॥ १८ ॥
|
प्रभो ! आपण सदाच या महात्मा देवतांचे सहाय्य केले आहे. हा असुर दुसर्‍यांसाठी अजेय आहे म्हणून आपणच आम्हा निराश्रित देवतांचे आश्रयदाता व्हावे. ॥१८॥
|
इत्यार्षे श्रीमद् रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमद् उत्तरकाण्डे चतुरशीतितमः सर्गः ॥ ८४ ॥
|
याप्रकारे श्रीवाल्मीकिनिर्मित आर्षरामायण आदिकाव्यांतील उत्तरकाण्डाचा चौर्‍याऐंशीवा सर्ग पूरा झाला. ॥८४॥
|
|
