|
श्रीरामस्यानुनयेनेन्द्रेण मृतवानराणां उज्जीवनं देवानां प्रस्थानं वानरसेनाया विश्रामश्च -
|
श्रीरामांच्या अनुरोधाने इंद्रांनी मेलेल्या वानरांना जीवित करणे, देवतांचे प्रस्थान आणि वानरसेनेचा विश्राम -
|
प्रतिप्रयाते काकुत्स्थे महेन्द्रः पाकशासनः ।
अब्रवीत् परमप्रीतो राघवं प्राञ्जलिं स्थितम् ।। १ ।।
|
महाराज दशरथ परत गेल्यावर पाकशासन इंद्रांनी अत्यंत प्रसन्न होऊन हात जोडून उभे असलेल्या राघवांना म्हटले - ॥१॥
|
अमोघं दर्शनं राम तवास्माकं परन्तप ।
प्रीतियुक्ताः स्म तेन त्वं ब्रूहि यन्मनसेच्छसि ।। २ ।।
|
नरश्रेष्ठ रामा ! तुम्हांला जे माझे दर्शन झाले आहे ते व्यर्थ होता उपयोगी नाही आणि आम्ही तुझ्यावर फार प्रसन्न आहोत म्हणून तुझ्या मनांत जी इच्छा असेल ती मला सांग. ॥२॥
|
एवमुक्तो महेन्द्रेण प्रसन्नेन महात्मना ।
सुप्रसन्नमना हृष्टो वचनं प्राह राघव ।। ३ ।।
|
महात्मा इंद्रांनी जेव्हा प्रसन्न होऊन असे म्हटले तेव्हा राघवांच्या मनाला फार प्रसन्नता वाटली. त्यांनी हर्षाने म्हटले - ॥३॥
|
यदि प्रीतिः समुत्पन्ना मयि ते विबुधेश्वर ।
वक्ष्यामि कुरु ते सत्यं वचनं वदतां वर ।। ४ ।।
|
वक्त्यांमध्ये श्रेष्ठ देवेश्वरा ! जर आपण माझ्यावर प्रसन्न आहात तर मी आपल्याला एक प्रार्थना करीन - आपण माझी ती प्रार्थना सफल करावी. ॥४॥
|
मम हेतोः पराक्रान्ता ये गता यमसादनम् ।
ते सर्वे जिवितं प्राप्य समुत्तिष्ठन्तु वानराः ।। ५ ।।
|
माझ्यासाठी युद्धात पराक्रम करून जे यमलोकास निघून गेले आहेत ते सर्व वानर नवीन जीवन प्राप्त करून उभे राहावेत. ॥५॥
|
मत्कृते विप्रयुक्ता ये पुत्रैर्दारैश्च वानराः ।
तान् प्रीतमनसः सर्वान् द्रष्टुमिच्छामि मानद ।। ६ ।।
|
मानद ! जे वानर माझ्यासाठी आपल्या स्त्री-पुत्रांपासून दुरावले आहेत, त्या सर्वांना मी प्रसन्नचित्त पाहू इच्छितो. ॥६॥
|
विक्रान्ताश्चपि शूराश्च न मृत्युं गणयन्ति च ।
कृतयत्‍नाप विपन्नाश्च जीवयैतान् पुरंदर ॥ ७ ॥
|
पुरंदरा ! ते पराक्रमी आणि शूरवीर होते तसेच मृत्युला काही गणतच नव्हते. त्यांनी माझ्यासाठी फार प्रयत्‍न केले आहेत आणि शेवटी काळाच्या मुखांत निघून गेले आहेत. आपण त्या सर्वांना जिवंत करावे. ॥७॥
|
मत्प्रियेषु अभिरक्ताश्च न मृत्युं गणयन्ति च ।
त्वत्प्रसादात् समेयुस्ते वरमेतमहं वृणे ।। ८ ।।
|
जे वानर सदा माझे प्रिय करण्यात लागलेले होते आणि मृत्युलाही काही गणत नव्हते ते सर्व आपल्या कृपेने परत मला भेटोत - हा वर मी इच्छितो. ॥८॥
|
नीरुजो निर्व्रणांश्चैव सम्पन्नबलपौरुषान् ।
गोलाङ्‌गूलांस्तथर्क्षांश्च द्रष्टुमिच्छामि मानद ।। ९ ।।
|
दुसर्‍यांना मान देणार्‍या देवराजा ! मी त्या वानर, लंगूर आणि भालूंना निरोगी, व्रणहीन आणि बल-पौरूषाने संपन्न पाहू इच्छितो. ॥९॥
|
अकाले चापि पुष्पाणि मूलानि च फलानि च ।
नद्यश्च विमलास्तत्र तिष्ठेयुर्यत्र वानराः ।। १० ।।
|
हे वानर ज्या स्थानी राहातील तेथे असमयी सुद्धा फळे-मूळे आणि फुलांची विपुलता असावी आणि निर्मळ जलाच्या नद्या वहात असाव्यात. ॥१०॥
|
श्रुत्वा तु वचनं तस्य राघवस्य महात्मनः ।
महेन्द्रः प्रत्युवाचेदं वचनं प्रीतिसंयुतम् ।। ११ ।।
|
महात्मा राघवांचे हे वचन ऐकून महेंद्राने प्रसन्नतापूर्वक असे उत्तर दिले - ॥११॥
|
महानयं वरस्तात त्वयोक्तो रघूत्तमः ।
द्विर्मया नोक्तपूर्वं हि तस्मादेतद् भविष्यति ।। १२ ।।
|
तात ! रघूत्तमा ! आपण जो वर मागितला आहे तो फार मोठा आहे तथापि मी कधी दोन प्रकारचे बोलत नाही, म्हणून हा वर अवश्य सफल होईल. ॥१२॥
|
समुत्तिष्ठन्तु ते सर्वे हता ये युधि राक्षसैः ।
ऋक्षाश्च सह गोपुच्छैः निकृत्ताननबाहवः ॥ १३ ॥
|
जे युद्धात मारले गेले आहेत आणि राक्षसांनी ज्यांचे मस्तक तसेच भुजा छाटल्या आहेत, ते सर्व वानर, भालू आणि लंगूर जिवंत होऊन उठावे. ॥१३॥
|
नीरुजो निर्व्रणांश्चैव सम्पन्नबलपौरुषाः ।
समुत्थास्यन्ति हरयः सुप्ता निद्राक्षये यथा ॥ १४ ॥
|
झोप संपल्यावर उठणार्‍या मनुष्याप्रमाणे ते सर्व वानर निरोगी, व्रणहीन तसेच बल पौरूषाने संपन्न होऊन उठून बसतील. ॥१४॥
|
सुहृद्‌भिर्बान्धवैश्चैव ज्ञातिभिः स्वजनेन च ।
सर्व एव समेष्यन्ति संयुक्ताः परया मुदा ।। १५ ।।
|
सर्व परमानंदानी युक्त होऊन आपल्या सुहृदांना, बांधवांना जाति-बंधुना आणि स्वजनांना भेटतील. ॥१५॥
|
अकाले पुष्पशबलाः फलवन्तश्च पादपाः ।
भविष्यन्ति महेष्वास नद्यश्च सलिलायुताः ।। १६ ।।
|
महाधनुर्धर वीरा ! हे वानर जेथे राहातील तेथे असमयी ही वृक्ष फळाफुलांनी लगडलेले राहातील आणि नद्या जलांनी भरलेल्या राहातील. ॥१६॥
|
सव्रणैः प्रथमं गात्रैः इदानीं निर्व्रणैः समैः ।
ततः समुत्थिताः सर्वे सुप्त्वेव हरिसत्तमाः ॥ १७ ॥
|
इंद्रांनी असे म्हटल्यावर ते सर्व श्रेष्ठ वानर ज्यांची सर्व अंगे पूर्वी जखमांनी भरलेली होती त्या समयी घावरहित झाले आणि सर्व झोपून उठल्याप्रमाणे एकाएकी उठून उभे राहिले. ॥१७॥
|
बभूवुर्वानराः सर्वे किमेतदिति विस्मिताः ।
काकुत्स्थं परिपूर्णार्थं दृष्ट्‍वा सर्वे सुरोत्तमाः ॥ १८ ॥
अब्रुवन् परमप्रीताः स्तुत्वा रामं सलक्ष्मणम् ।
गच्छायोध्यामितो वीर विसर्जय च वानरान् ।। १९ ।।
|
यांना याप्रकारे जिवंत झालेले पाहून सर्व वानर आश्चर्यचकित होऊन म्हणू लागले की ही काय गोष्ट झाली ? काकुत्स्थ रामांना सफल मनोरथ झालेले पाहून समस्त श्रेष्ठ देवता अत्यंत प्रसन्न होऊन लक्ष्मणासहित रामांची स्तुति करीत म्हणाले - राजन्‌ ! आता आपण येथून अयोध्येस चलावे आणि समस्त वानरांना निरोप द्यावा. ॥१८-१९॥
|
मैथिलीं सान्त्वयस्वैनां अनुरक्तां यशस्विनीम् ।
भ्रातरं भरतं पश्य त्वच्छोकाद् व्रतचारिणम् ॥ २० ॥
|
ही यशस्विनी मैथिली सीता सदा आपल्या ठिकाणीच अनुराग ठेवते. तिचे सान्त्वन करावे आणि भाऊ भरत आपल्या शोकाने पीडित होऊन व्रत करीत आहे, म्हणून जाऊन त्यास भेटावे. ॥२०॥
|
शत्रुघ्नं च महात्मानं मातॄः सर्वाः परंतप ।
अभिषेचय चात्मानं पौरान् गत्वा प्रहर्षय ।। २१ ।।
|
परंतप ! आपण महात्मा शत्रुघ्न आणि समस्त मातांना ही जाऊन भेटावे, आपणास अभिषेक करवावा आणि पुरवासी लोकांना हर्ष प्रदान करावा. ॥२१॥
|
एवमुक्त्वा सहस्राक्षो रामं सौमित्रिणा सह ।
विमानैः सूर्यसङ्‌काशैः ययौ हृष्टः सुरैः सह ।। २२ ।।
|
श्रीराम आणि सौमित्रास असे सांगून देवराज इंद्र सर्व देवतांसह सूर्यतुल्य तेजस्वी विमानांच्या द्वारा अत्यंत प्रसन्नतेने आपल्या लोकास निघून गेले. ॥२२॥
|
अभिवाद्य च काकुत्स्थः सर्वांस्तांस्त्रिदशोत्तमान् ।
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा वासमाज्ञापयत् तदा ।। २३ ।।
|
त्या समस्त श्रेष्ठ देवतांना नमस्कार करून भाऊ लक्ष्मणासहित काकुत्स्थ श्रीरामांनी सर्वांना विश्राम करण्याची आज्ञा दिली. ॥२३॥
|
ततस्तु सा लक्ष्मणरामपालिता महाचमूर्हृष्टजना यशस्विनी ।
श्रिया ज्वलन्ती विरराज सर्वतो
निशा प्रणीतेव हि शीतरश्मिना ।। २४ ।।
|
श्रीराम आणि लक्ष्मण द्वारा सुरक्षित तसेच हृष्ट-पुष्ट सैनिकांनी भरलेली ती यशस्विनी विशाल सेना चंद्रम्याच्या चांदण्यानी प्रकाशित होणार्‍या रात्रीप्रमाणे अद्‍भुत शोभेने उद्‌भासित होऊन विराजत होती. ॥२४॥
|
इत्यार्षे श्रीमद् रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमद् युद्धकाण्डे त्रयो विंशत्यधिकशततमः सर्गः ।। १२० ।।
|
याप्रकारे श्रीवाल्मीकिनिर्मित आर्षरामायण आदिकाव्यांतील युद्धकाण्डाचा एकशेविसावा सर्ग पूरा झाला. ॥१२०॥
|
|
