|
श्रीरामस्य सदस्यैः सह राजसभायां उपवेशनम् -
|
श्रीरामांचे सभासदांसह राजसभेत बसणे -
|
अभिषिक्ते तु काकुत्स्थे धर्मेण विदितात्मनि ।
व्यतीता या निशा पूर्वा पौराणां हर्षवर्धिनी ॥ १ ॥
|
काकुत्स्थ आत्मज्ञानी श्रीरामचंद्रांनी धर्मपूर्वक राज्याभिषेक झाल्यावर पुरवासी जनांचा हर्ष वाढविणारी त्यांची पहिली रात्र व्यतीत झाली. ॥१॥
|
तस्यां रजन्यां व्युष्टायां प्रातर्नृपतिबोधकाः ।
वन्दिनः समुपातिष्ठन् सौम्या नृपतिवेश्मनि ॥ २ ॥
|
ती रात्र संपून जेव्हा प्रातःकाल आला तेव्हा महाराज श्रीरामांना जागविणारे सौम्य बंदीजन राजमहालात उपस्थित झाले. ॥२॥
|
ते रक्तकण्ठिनः सर्वे किन्नरा इव शिक्षिताः ।
तुष्टुवुर्नृपतिं वीरं यथावत् सम्प्रहर्षिणः ॥ ३ ॥
|
त्यांचे कण्ठ अत्यंत मधुर होते. ते संगीत कलेमध्ये किन्नरांप्रमाणे सुशिक्षित होते. त्यांनी अत्यंत हर्षाने भरून यथावत्-रूपाने वीर नरेश श्रीरघुनाथांचे स्तवन करण्यास आरंभ केला. ॥३॥
|
वीर सौम्य प्रबुध्यस्व कौसल्याप्रीतिवर्धन ।
जगद्धि सर्वं स्वपिति त्वयि सुप्ते नराधिप ॥ ४ ॥
|
श्री कौसल्या (मातेचा) आनंद वाढविणार्‍या, सौम्य-स्वरूप वीर राघवा ! आपण जागे व्हा ! महाराज ! आपण झोपून राहिलात तर सारे जगतही झोपूनच राहील. (ब्राह्म मुहूर्तावर उठून धर्मानुष्ठानात लागू शकणार नाही.) ॥४॥
|
विक्रमस्ते यथा विष्णो रूपं चैवाश्विनोरिव ।
बुद्ध्या बृहस्पतेस्तुल्यः प्रजापतिसमो ह्यसि ॥ ५ ॥
|
आपला पराक्रम भगवान्‌ विष्णुंच्या समान, तसेच रूप अश्विनीकुमारांसारखे आहे. बुद्धिमध्ये आपण बृहस्पतितुल्य आहात आणि प्रजापालनांत साक्षात्‌ प्रजापति सदृश्य आहात. ॥५॥
|
क्षमा ते पृथिवीतुल्या तेजसा भास्करोपमः ।
वेगस्ते वायुना तुल्यो गाम्भीर्यमुदधेरिव ॥ ६ ॥
|
आपली क्षमा पृथ्वीसमान आणि तेज भगवान्‌ भास्करासमान आहे. वेग वायुतुल्य आणि गंभीरता समुद्र सदृश्य आहे. ॥६॥
|
अप्रकम्प्यो यता स्थाणुः चन्द्रे सौम्यत्वमीदृशम् ।
नेदृशाः पार्थिवाः पूर्वं भवितारो नराधिप ॥ ७ ॥
|
नरेश्वर ! आपण भगवान्‌ शंकरासमान युद्धात अविचल आहात. आपल्या सारखी सौम्यता फक्त चंद्रम्याच्या ठिकाणीच दिसून येते. आपल्या सारखा राजा पूर्वी कधी नव्हता आणि भविष्यातही नसेल. ॥७॥
|
यथा त्वमसि दुर्धर्षो धर्मनित्यः प्रजाहितः ।
न त्वां जहाति कीर्तिश्च लक्ष्मीश्च पुरुषर्षभ ॥ ८ ॥
|
पुरूषोत्तमा ! आपल्याला परास्त करणे केवळ कठीणच आहे असे नाही तर असंभव आहे. आपण सदा धर्मामध्ये संलग्न राहून प्रजेच्या हित साधण्यात तत्पर राहाता, म्हणून कीर्ती आणि लक्ष्मी आपल्याला कधी सोडत नाहीत. ॥८॥
|
श्रीश्च धर्मश्च काकुत्स्थ त्वयि नित्यं प्रतिष्ठितौ ।
एताश्चान्याश्च मधुरा वन्दिभिः परिकीर्तिताः ॥ ९ ॥
|
काकुत्स्थ ! ऐश्वर्य आणि धर्म आपल्या ठिकाणी नित्य प्रतिष्ठित आहेत. बंदीजनांनी ह्या आणि अशाच आणखीही बर्‍याच सुमधुर स्तुति ऐकविल्या. ॥९॥
|
सूताश्च संस्तवैर्दिव्यैः बोधयन्ति स्म राघवम् ।
स्तुतिभिः स्तूयमानाभिः प्रत्यबुध्यत राघवः ॥ १० ॥
|
सूतही दिव्य स्तुतिंच्या द्वारा राघवांना जागवत राहिले. याप्रकारे ऐकविल्या गेलेल्या स्तुतिंच्या द्वारे भगवान्‌ राघव जागे झाले. ॥१०॥
|
स तद्विहाय शयनं पाण्डराच्छादनास्तृतम् ।
उत्तस्थौ नागशयनाद् हरिर्नारायणो यथा ॥ ११ ॥
|
जसे पापहारी भगवान्‌ नारायण सर्पशय्यैवरून उठतात त्याच प्रकारे तेही श्वेत आच्छादनांनी झाकल्या गेलेल्या शय्येला सोडून उठून बसले. ॥११॥
|
तमुत्थितं महात्मानं प्रह्वाः प्राञ्जलयो नराः ।
सलिलं भाजनैः शुभ्रैः उपतस्थुः सहस्रशः ॥ १२ ॥
|
महाराज शय्येवरून उठताच हजारो सेवक विनयपूर्वक हात जोडून उज्ज्वल पात्रांत जल घेऊन त्यांच्या सेवेमध्ये उपस्थित झाले. ॥१२॥
|
कृतोदकः शुचिर्भूत्वा काले हुतहुताशनः ।
देवागारं जगामाशु पुण्यमिक्ष्वाकुसेवितम् ॥ १३ ॥
|
स्नान आदि करून शुद्ध होऊन त्यांनी वेळेवर अग्निमध्ये आहुति दिली आणि शीघ्रच इक्ष्वाकुवंशीयांच्या द्वारा सेवित पवित्र देवमंदिरात ते आले. ॥१३॥
|
तत्र देवान् पितॄन् विप्रानर्चयित्वा यथाविधि ।
बाह्यकक्षान्तरं रामो निर्जगाम जनैर्वृतः ॥ १४ ॥
|
तेथे देवता, पितर आणि ब्राह्मणांचे विधिवत्‌ पूजन करून ते अनेक कर्मचार्‍यांबरोबर बाहेरील देवडीवर आले. ॥१४॥
|
उपतस्थुर्महात्मानो मन्त्रिणः सपुरोहिताः ।
वसिष्ठप्रमुखाः सर्वे दीप्यमाना इवाग्नयः ॥ १५ ॥
|
त्यासमयी प्रज्वलित अग्निसमान तेजस्वी वसिष्ठ आदि सर्व महात्मे, मंत्री आणि पुरोहित तेथे उपस्थित झाले. ॥१५॥
|
क्षत्रियाश्च महात्मानो नानाजनपदेश्वराः ।
रामस्योपाविशन् पार्श्वे शक्रस्येव यथामराः ॥ १६ ॥
|
त्यानंतर अनेकानेक जनपदांचे स्वामी महामनस्वी क्षत्रिय श्रीरामांच्या जवळ इंद्रासमीप देवता येऊन बसतात त्याप्रमाणे येऊन बसले. ॥१६॥
|
भरतो लक्ष्मणश्चात्र शत्रुघ्नश्च महायशाः ।
उपासाञ्चक्रिरे हृष्टा वेदास्त्रय इवाध्वरम् ॥ १७ ॥
|
महामनस्वी भरत, लक्ष्मण आणि शत्रुघ्न - हे तिघे भाऊ अत्यंत हर्षाने तीन वेद ज्याप्रमाणे यज्ञाच्या सेवेत उपस्थित होतात त्याप्रमाणे श्रीरामांच्या सेवेत उपस्थित झाले होते. ॥१७॥
|
याताः प्राञ्जलयो भूत्वा किंकरा मुदिताननाः ।
मुदिता नाम पार्श्वस्था बहवः समुपाविशन् ॥ १८ ॥
|
यासमयी मुदित नावाने प्रसिद्ध बरेचसे सेवकही, ज्यांच्या मुखावर प्रसन्नता खेळत होती, हात जोडून सभाभवनात आले आणि श्रीरघुनाथांजवळ बसले. ॥१८॥
|
वानराश्च महावीर्या विंशतिः कामरूपिणः ।
सुग्रीवप्रमुखा रामं उपासन्ते महौजसः ॥ १९ ॥
|
नंतर महापराक्रमी, महातेजस्वी तसेच इच्छेनुसार रूप धारण करणारे सुग्रीव आदि वीस(*) वानर येऊन श्रीरामांच्या समीप बसले. ॥१९॥
|
विभीषणश्च रक्षोभिः चतुर्भिः परिवारितः ।
उपासते महात्मानं धनेशमिव गुह्यकः ॥ २० ॥
|
आपल्या चार राक्षस मंत्र्यांनी घेरलेले विभीषणही जसे गुह्यकगण धनपति कुबेरांच्या सेवेमध्ये उपस्थित होतात त्याप्रमाणेच महात्मा श्रीरामांच्या सेवेत उपस्थित झाले. ॥२०॥
|
तथा निगमवृद्धाश्च कुलीना ये च मानवाः ।
शिरसाऽऽवन्द्य राजानं उपासन्ते विचक्षणाः ॥ २१ ॥
|
जे लोक शास्त्रज्ञानात वरचढ आणि कुलीन होते ते चतुर मानवही महाराजांना मस्तक नमवून प्रणाम करून तेथे येऊन बसले. ॥२१॥
|
तथा परिवृतो राजा श्रीमद्‌भिः ऋषिभिर्वृतः ।
राजभिश्च महावीर्यैः वानरैश्च सराक्षसैः ॥ २२ ॥
|
याप्रकारे बरेचसे श्रेष्ठ तसेच तेजस्वी महर्षि महापराक्रमी राजे, वानर आणि राक्षसांनी घेरलेल्या राजसभेत बसलेले श्रीरघुनाथ फारच शोभून दिसू लागले. ॥२२॥
|
यथा देवेश्वरो नित्यं ऋषिभिः समुपास्यते ।
अधिकस्तेन रूपेण सहस्राक्षाद् विरोचते ॥ २३ ॥
|
जसे देवराज इंद्र सदा ऋषिंनी सेवित असतात त्याच प्रमाणे महर्षि मंडळीनी घेरलेले श्रीरामचंद्र अत्यंत शोभून दिसत होते. ॥२३॥
|
तेषां समुपविष्टानां तास्ताः सुमधुराः कथाः ।
कथ्यन्ते धर्मसंयुक्ताः पुराणज्ञैर्महात्मभिः ॥ २४ ॥
|
जेव्हा सर्व लोक सभास्थानी बसून गेले तेव्हा पुराणवेत्ते महात्मे भिन्न भिन्न धर्म-कथा सांगू लागले.॥२४॥
|
इत्यार्षे श्रीमद् रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमद् उत्तरकाण्डे सप्तत्रिंशः सर्गः ॥ ३७ ॥
|
याप्रकारे श्रीवाल्मीकिनिर्मित आर्षरामायण आदिकाव्यांतील उत्तरकाण्डाचा सदतीसावा सर्ग पूरा झाला. ॥३७॥
|
|
