श्रीरामदास उवाच
चतुर्नाङ्यवशिष्टायां निशायां रघुनायकम् ।
उद्बोधनार्थं संप्राप्ता रतशालाबहिः स्थिताः ॥ १ ॥
वन्दिनो मागधाः सूता नर्त्तक्यश्च नटादयः ।
वादयामासुर्वाद्यानि ननृतुश्चाप्सरोगणाः ॥ २ ॥
जयुर्मङ्‍गलगीतानि स्तोत्राणि विविधानि च ।
प्राभातिकीं स्तुतिं प्रोचुः कलकण्ठैर्मनोरमैः ॥ ३ ॥
विघ्नेश्वरः सकलविघ्नविनाशदक्षो
दक्षात्मजा भगवती हि सरस्वती च ।
दृप्ताष्टभैरवगणा नव दिव्यदुर्गा
देव्यः सुरास्तु नृपते तव सुप्रभातम् ॥ ४ ॥
भानुः शशी कुजबुधौ गुरुशुक्रमन्दा
राहुः सकेतुरदितिर्दितिरादितेयाः ।
शक्रादयः कमलभूः पुरुषोत्तमेनोः
रुद्रः करोतु सततं तव सुप्रभातम् ॥ ५ ॥
पृथ्वी जलं ज्वलनमारुतपुष्कराणि
सप्ताद्रयोऽपि भुवनानि चतुर्दशैव ।
शैला वनानि सरितः परितः पवित्रा
गङ्गादयो विदधतां तव सुप्रभातम् ॥ ६ ॥
दिक्चक्रमेतदखिलं दिगिभा दिगीशा
नागाः सुपर्णभुजगा नगवीरुधश्च ।
पुण्यानि देवसदनानि बिलानि दिव्या-
न्यव्याहतं विदधतां तव सुप्रभातम् ॥ ७ ॥
वेदाः षडङ्गसहिताः स्मृतयः पुराणं
काव्यं सदागमपथो मुनयोऽपि दिव्याः ।
व्यासादयः परनकारुणिका ऋषीणां
गोत्राणि वै विदधतां तव सुप्रभातम् ॥ ८ ॥
इति बंदिजनैः सूतैः स्तोत्रैर्गीतादिभिः स्तुतः ।
नानापांक्षसमूहैश्च पूर्वोक्तः पंजरस्थितैः ॥ ९ ॥
स्तुतो वादित्रनिनदैर्नववाद्यस्वनैरपि ।
सुप्रबुद्धो बभूवाथ रामचन्द्रः ससीतया ॥ १० ॥
आदौ प्रबुद्धा सा सीता पश्चाद्‌बुद्धो रघूत्तमः ।
रामः सुरान्मुनींस्तातं मातरं सरयूं गुरुम् ॥ ११ ॥
चिंतामणिं कामधेनुं चिंतयामास चेतसि ।
ततः सीताऽपि सा दुर्गां गंगां वाणीं रधूत्तमम् ॥ १२ ॥
चिंतयामास कौसल्यां गुरुपत्नीं स्वमातरम् ।
ततो नत्वा रामचन्द्रं विनयावनता स्थिता ॥ १३ ॥
आवश्यकं तु संपाद्य कृत्वा शौचविधिं क्रमात् ।
दंतशुद्धिं चकाराथ रामचन्द्रः सविस्तरम् ॥ १४ ॥
आवश्यकं तु संपाद्य कृत्वाशौचविधिं क्रमात् ।
हुत्वाऽग्निहोत्रविधिना कृत्वा देवार्चनं गृहे ॥ १५ ॥
ददौ दानान्यनेकानि ब्राह्मणेभ्यो यथाक्रमम् ।
एतस्मिन्नंतरे स्नात्वा सति। देवी प्रपूज्य च ॥ १६ ॥
देवानग्नीन्द्विजान्नत्वा श्वश्रूर्नत्वा यथाक्रमम् ।
ततो नत्वा रामचन्द्रं तत्पार्श्वे यत्नतः स्थिता ॥ १७ ॥
अथ रामो वसिष्ठस्य मुखात्पौराणिकीं कथाम् ।
सीतया मातृभिर्युक्तो बंधुभिश्च सुहृज्जनैः ॥ १८ ॥
सम्यक् श्रुत्वैकचित्तेन पूजयामास तं गुरुम् ।
ततो नत्वा गुरुं रामो गुरुपत्नीं च मातरम् ॥ १९ ॥
सर्वा मातॄश्च विप्रांश्च पंडितान् वैदिकान् मुनीन् ।
योगनिष्ठांस्तपोनिष्ठान् विप्रान् ज्योतिर्विदस्तथा ॥ २० ॥
मीमांसकांस्तार्किकांश्च मंत्रशास्त्रविशारदान् ।
धर्मशास्त्रविदश्चैव वंद्यानन्यान् वयोधिकान् ॥ २१ ॥
पूजयामास श्रीरामः मीतया प्रणनाम तान् ।
अथ सीता हेमपात्रे पूजोपकरणानि सा ॥ २२ ॥
गृहीत्वा स्वसखीभिश्च नत्वा सुरभिमर्चयत् ।
नानोपचारैः सम्पूज्य पकान्नैनवनिर्मितैः ॥ २३ ॥
विचित्रैः पायसाद्यैश्च सा तां धेनुमतोषयत् ।
ततः प्रदक्षिणां कृत्वा प्रार्थयामास जानकी ॥ २४ ॥
कामधेनो नमस्तुभ्यं पक्वान्नादीनि वेगतः ।
दिव्यान्नानि भूसुरेभ्यो रामादिभ्यस्त्वमर्पय ॥ २५ ॥
इति सा प्रार्थनां कृत्वा कामधेनोस्तु जानकी ।
तदधो रुक्मपात्राणि स्थापयामास कोटिशः ॥ २६ ॥
दिव्यान्नैः परिपूर्णानि चकार सुरभिस्त्वपि ।
ततः शीघ्रं हेमपात्रैर्गृह्यान्नानि पृथग्जवात् ॥
परिवेषणार्थं सन्तुष्टा ययौ नूपुरगर्जिता ॥ २७ ॥
एतस्मिन्नन्तरे रामश्चोपाहारार्थमादरात् ।
विप्रानिष्टान्मन्त्रिणश्च समाहूय सहस्रशः ॥ २८ ॥
उपाविशद्‍भोजनस्य शालायां तैः समन्वितः ।
रुक्मपीठे तु सर्वे ते नेमिरेणोपमाः स्थिताः ॥ २९ ॥
पीतकौशेयवस्त्राद्यैर्भूषिता रुक्ममण्डनैः ।
पूजिता राघवेणापि गन्धमाल्यादिभिर्मुदा ॥ ३० ॥
स्त्रीभी रुक्मत्रिपदासु रुक्मपात्राणि च पृथक् ।
रंगावलीविचित्रायां भूमौ न्यस्तानि तत्पुरः ॥ ३१ ॥
हेमोद्भवानि पानीयपात्राण्यपि पृथक् पृथक् ।
सोमपात्राणि चित्राणि रत्नदीपयुतानि च ॥ ३२ ॥
स्थापयामासुः श्रीरामबन्धुपत्न्यस्त्वरान्विताः ।
एतस्मिन्नन्तरे सर्वैः श्रुतो मंजुलनिःस्वनः ॥ ३३ ॥
नूपुराणां किंकिणीनां कंकणानां मनोरमः ।
रत्नमौक्तिकमालानां घर्षणादुत्थितो महान् ॥ ३४ ॥
तं मजुलस्वनं श्रुत्वा कस्यायं श्रूयते स्वनः ।
इति संदिग्धचित्तास्ते व्यग्रनेत्रैरितस्ततः ॥ ३५ ॥
अपश्यन् ब्राह्मणाद्याश्च तावत्सीतां व्यलोकयन् ।
तडित्पुंजोपमां दिव्यां शतकोटिरविप्रभाम् ॥ ३६ ॥
यस्यांगुलिषु सर्वत्र पादयोर्विविधानि च ।
मत्स्यकच्छपनक्रादिचिह्नितान्युज्ज्वलानि च ॥ ३७ ॥
ददृशू रत्नचित्राणि हैमान्याभरणानि ते ।
तत ऊर्ध्वं किंकिणीनां पादयोर्नूपुराणि च ॥ ३८ ॥
शृंखला विविधा रम्यास्तथा गुर्जरदेशजाः ।
नानानूपुरभेदाश्च कंकणान्युज्ज्वलानि च ॥ ३९ ॥
रत्नकंकणगर्भाणि दिव्यरुक्कोद्‍भवानि च ।
मदृशुस्ते हि सीताया माणिक्यचित्रितानि च ॥ ४० ॥
तस्याः कट्यां ददृशुस्ते पीतकौशेयमुज्ज्वलम् ।
मुक्ताजालरुक्मतंतुपुष्पराजिविराजितम् ॥ ४१ ॥
नवीनं गतिचांचल्यात्कृतमंजुलनिःस्वनम् ।
आदर्शबिंबसंयुक्तं सुगन्धामोदमोदितम् ॥ ४२ ॥
वस्त्रोपरि ददृशुस्ते रशनां रुक्मतन्तुजाम् ।
रत्नकङ्‍कणगर्भामिः किंकिणीभिर्विराजिताम् ॥ ४३ ॥
केकिसिंहवृषव्याघ्रमृगचित्रविचित्रिताम् ।
पीतरक्तहरिन्नीलकृष्णमाणिक्यमण्डिताम् ॥ ४४ ॥
तत ऊर्ध्वं ददृशुस्ते पदकान्युज्ज्वलानि हि ।
रंभाफलोपमान्येव हैमान्याभरणानि च ॥ ४५ ॥
सकांचनशृंखलानि काचद्रवयुतानि च ।
नानारत्‍नविचित्राणि मुकुरैमंडितान्यपि ॥ ४६ ॥
नानामाणिक्ययुक्तानि दीप्तिमन्त्युज्ज्वलानिहि ।
ततो ददृशुस्ते दिव्यान् रुक्महारान् विचित्रितान् ॥ ४७ ॥
नवरत्नयुतान् हारान् मुक्ताहारांश्च शृंखलाः ।
मूर्तिमाला रुक्मजाश्च यवमाला विचित्रिताः । ४८ ॥
पुष्पमालाः कांचनजाः सारिका रत्नमण्डिताः ।
रुक्मगुंजान्विता माला हेमधात्रिफलाविताः ॥ ४९ ॥
प्रवालमणिमुक्तासम्मिश्रिताश्चित्रचित्रिताः ।
चंपसूक्ष्मकलिकया सदृशा हेममालिकाः ॥ ५० ॥
कंठे मंगलसूत्रं च पेटिका रत्‍नभूषिता ।
कांचनानां सुसूक्ष्माणां मणीनां विविधानि च ॥ ५१ ॥
गुच्छैः कण्ठभूषणानि मुक्तागुच्छयुतान्यपि ।
ददृशुस्ते हि सीतायाः कण्ठे हैमान्यनेकशः ॥ ५२ ॥
रशनासदृशान्येव ग्रीवायां भूषणान्यपि ।
प्रवालमणिमाणिक्यरचितान्युज्ज्वलानि च ॥ ५३ ॥
मुक्तागुच्छान् काचगुच्छान् मणिगुच्छैविचित्रितान् ।
प्रवालमणिगुच्छांश्च रत्नपुष्पविगुंफितान् ॥ ५४ ॥
ततो ददृशुस्ते सर्वे मैथिलीकुचकंचुकीम् ।
हेमतन्तुभवां चित्रां मुक्तामाणिक्यगुंफिताम् ॥ ५५ ॥
आदर्शबिंबसंयुक्तां पुष्पराजिविराजिताम् ।
मयूरशुकवृक्षैश्च लवंगैस्तन्तुनिर्मितैः ॥ ५६ ॥
चित्रितां श्रमघर्मेणार्द्रां संलग्नां दृढं तनौ ।
ततो ददृशुर्भुजयोः केयूरे रत्नमंडिते ॥ ५७ ॥
वज्रकंकणसादृश्ये हेममाणिक्यनिर्मिते ।
रत्नचित्रविचित्राश्च भुजयोः पेटिकाः शुभाः ॥ ५८ ॥
हेमतन्तुभवैर्ंबमानगुच्छैः सुमण्डिताः ।
प्रवालमणिमुक्तानां नानागुच्छैर्युता अपि ॥ ५९ ॥
तदधः करयोः सर्वे ददृशुर्भषूणानि ते ।
रत्नमाणिक्यमुक्ताभिश्चित्रितौ हेमसम्भवौ ॥ ६० ॥
करचूडौ दीप्तिमंतौ हेमपुष्पादिचित्रितौ ।
काचकंकणमध्यस्थौ चन्द्रसूर्योपमौ त्विषा ॥ ६१ ॥
तदूर्ध्वाधः कंकणानि हेमजानि घनानि च ।
रत्नमाणिक्यमुक्ताभिश्चित्रितान्युज्ज्वलानि च ॥ ६२ ॥
प्रवालमणिमुक्तानां करहारादिचित्रितान् ।
करयोः सारिके दिव्ये ह्यूर्ध्वाधो रत्नमण्डिते ॥ ६३ ॥
तदूर्ध्वं कंकणान्येव पुष्पवल्ल्यंकितानि हि ।
दंतराज्युपमादीनि रत्नहेमोद्भवानि च ॥ ६४ ॥
अंगुलीषु ददृशुस्ते मुद्रिका रुक्मनिर्मिताः ।
रत्नमाणिक्यण्क्ताभिर्नीलमारकतैरपि ॥ ६५ ॥
प्रवालचन्द्रकांतैश्च सूर्यकांतैर्विचित्रिताः ।
नानापुष्पोपमा दिव्याः प्रतिपर्वसमाश्रिताः ॥ ६६ ॥
ततो ददृशुः सीताया रम्यं घ्राणेऽतिसोज्ज्वलम् ।
दिव्यं मयूरं चित्रं च वररुक्मविनिर्मितम् ॥ ६७ ॥
मणिमाणिक्यमुक्ताभिर्वररत्नैः सुमण्डितम् ।
लंबितैर्मौक्तिकादीनां वरगुच्छैः सुवेष्टितम् ॥ ६८ ॥
ततो ददृशुः सीतायाः कर्णयोर्भूषणानि ते ।
मकरध्वजसादृश्ये ताटके रत्नचित्रिते ॥ ६९ ॥
मणिमाणिक्यमुक्ताभिर्गुम्फिते सोज्ज्वले वरे ।
रत्नपुष्पादिभिश्चित्रैश्चित्रिते रविभास्वरे ॥ ७० ॥
ततो भ्रमरिके दिव्ये रुक्मरत्नविचित्रिते ।
मुक्ताभिर्गुम्फिते रम्ये हेमपुष्पाणि वै तथा ॥ ७१ ॥
कर्णयोः शृंखलाश्चित्रा ददृशू रुक्मनिर्मिताः ।
मुक्तागुच्छैर्गुम्फिताश्चरत्नमाणिक्यमण्डिताः ॥ ७२ ॥
आकर्णाभ्यां च सीमन्तपर्यन्तं भालपार्श्वयोः ।
हारवद्‌रुक्मजालानि माणिक्यसहितानि हि ॥ ७३ ॥
मुक्तागुच्छैर्गुम्फितानि वैदूर्यचित्रितान्यपि ।
ततस्तदूर्ध्वं सीताया ददृशुः शिरसि द्विजाः ॥ ७४ ॥
सीमन्तस्योत्तरे याम्ये केशेषु शशिभास्करौ ।
रुक्मजौ रत्नवैदूर्यमणिमुक्ताविचित्रितौ ॥ ७५ ॥
नीलकाश्मीरकांतैश्च विद्रमैरतिशोभितौ ।
चन्द्रसूर्याविव स्वीयभासा दीपयतो दिशः ॥ ७६ ॥
निटिले तिलकं रत्नमणिमुक्ताविराजितम् ।
हैमं दिव्यमुज्ज्वलं च कोटिसूर्यसमप्रभम् ॥ ७७ ॥
ततो ददृशुः सीमंत मुक्ताहारैर्महोज्ज्वलम् ।
नानारत्नविचित्रं च सर्वोणेतिलकावधि ॥ ७८ ॥
चूडामणिं च ददृशुस्ते जनकेन समर्पितम् ।
नानारत्नविचित्रं च मुक्तागुच्छविराजितम् ॥ ७९ ॥
ततो ददृशुः शिरसि मुक्ताजालानि भूसुराः ।
हेमन्ततन्तुगुंफितानि रत्नपुष्पयुतान्यपि ॥ ८० ॥
मणिवैदूर्यकाश्मीरविद्रुमैश्चित्रितानि हि ।
तदूर्ध्वं पुष्पजालानि सुगंधीनि व्यलोकयन् ॥ ८१ ॥
ततो वेण्यां भूषणानि ददृशुस्ते वराणि हि ।
नानापक्ष्युपमान्येव माणिक्यचित्रितानि हि ॥ ८२ ॥
पल्लवांतरवर्तीन्यतिदीप्त्युज्ज्वलानि च ।
हेमतन्तुमयान् गुच्छान् मुक्ताहारविमिश्रितान् ॥ ८३ ॥
लम्बमानान् ददृशुस्ते मणिमाणिक्यसंयुतान् ।
वेण्यग्रेसंस्थितान् रम्यान् पुष्पापाडसमन्वितान् ॥ ८४ ॥
एवं सीतां ददृशुस्ते श्रमन्यस्तविभूषणाम् ।
सर्वालङ्काररहितां तां द्रष्टुं कोऽपि न क्षमः ॥ ८५ ॥
दिव्यालंकाररत्नानां प्रभया हतलोचनाः ।
वामहस्तेन पात्रं च दर्वी दक्षिणसत्करे ॥ ८६ ॥
दधानां पद्मचरणां रत्नोत्पलकरां वराम् ।
पद्मास्यां पद्मपत्राक्षी पद्मगर्भस्वरूपिणीम् ॥ ८७ ॥
दिव्यकर्पूरगंधैश्च चन्दनैरपि चर्चिताम् ।
स्फुरन्मंजीरचरणां दिव्यकंकणमण्डिताम् ॥ ८८ ॥
स्वपदालक्तवर्णेन गतिं दर्शयतीं निजाम् ।
रत्नांगदधरां सीतां ददृशुस्ते द्विजादयः ॥ ८९ ॥
गर्जेद्रगमनां रम्यां दिव्यपुष्पैः सुशोभिताम् ।
दिव्यमंदारकुसुममालाभिश्च सुशोभिताम् ॥ ९० ॥
कस्तूरीकृततिलकां कुंकुमेन सुशोभिताम् ।
हरिद्रया कज्जलाद्यैर्मण्डितां च स्मिताननाम् ॥ ९१ ॥
इति दृष्ट्‍वा जानकीं तेऽभूवन् चित्रोपमास्तदा ।
आत्मानं न विदुः सर्वे सीतासौंदर्यविस्मिताः ॥ ९२ ॥
इति श्रीशतकोटिरामचरितांतर्गते श्रीमद् आनन्दरामायणे
वाल्मीकीये विलासकांडे सीतालंकारवर्णनं नाम चतुर्थः सर्गः ॥ ४ ॥