|
॥ श्रीवाल्मीकिमहामुनिकृत शतकोटिरामचरितान्तर्गतं ॥ ॥ आनन्दरामायणम् ॥
विलासकाण्डम्
॥ तृतीयः सर्गः ॥
॥ श्रीसद्गुरु रामचंद्राय नमः ॥
श्रीरामदास उवाच अथ सा जानकी रामं विनयाल्लञ्जिताऽब्रवीत् । राम राजीवपत्रास किंचित्प्रष्टुं मम प्रभो ॥ १ ॥ वांछाऽस्ति चेत्करोष्याज्ञां तर्हिपृच्छाम्यहं तव । तत्सीतावचनं श्रूत्वा राघवः प्राह जानकीम् ॥ २ ॥ पृच्छस्व सीते यत्तेऽस्ति प्रष्टव्य मां सुखेन तत् । मा शंकां भज रम्भोरु गुह्यं चापि वदामि ते ॥ ३ ॥ तद्रामवचनं श्रुत्वा नत्वा तं प्राह जानकी । राम राम महाबाहो किंचिदुपदिशस्व माम् ॥ ४ ॥ येन मां तव संज्ञानं भवेच्चैव महोज्ज्वलम् । तत्सीतावचनं श्रुत्वा रामचन्द्रोऽब्रवीद्वचः ॥ ५ ॥ सम्यक पृष्टं त्वया सीते शृणुष्वैकाग्रमानसा । मम ज्ञानाय ते वच्मि परं कौतूहलं शुभम् ॥ ६ ॥ श्रीरामचन्द्र उवाच सच्चिदानन्दरूपाख्यसागरस्य तदिच्छया । तरंगरूपयाऽऽत्मांशबिंदुः शुद्धो विनिर्गतः ॥ ७ ॥ आत्मनामा मातृभूतबुद्धेर्जठरसंभवः । शुद्धसत्त्वांतःकरणं पिता चात्मन ईरितः ॥ ८ ॥ तस्यात्मनश्च चत्वारो भेदास्ते बंधवः स्मृताः । तूर्यावस्थस्तत्र वरस्ततो जाग्रदवस्थकः ॥ ९ ॥ स्वप्नावस्थस्तृतीयश्चावरः सुषुप्त्यवस्थकः । हृदयाकाशस्तत्स्थानं मनोवेगो बहिर्गमः ॥ १० ॥ मनोदुर्वृत्तिघातश्च मनोवेगस्य खंडनम् । मायायोगस्ततस्तस्य पूर्वसंस्कारनिग्रहः ॥ ११ ॥ ततः कुबुद्धिहेतोर्हि भवारण्येऽटनं चिरम् । दंभस्य निग्रहस्तत्र पंचभूतात्मिका स्थिरा ॥ १२ ॥ आत्मनः पर्णकुटिका विश्रान्तिस्थानमीरिता । कामक्रोधलोभजयस्तत्राशाकृन्तनं स्मृतम् ॥ १३ ॥ मोहस्य निग्रहस्तत्र शुद्धमायाश्रयस्ततः । रजोरूपा तु या माया जठराग्नी तदा स्मृता ॥ १४ ॥ तामस्याश्चैव मायाया वियोगश्च तदा स्मृतः । सुखालाभो महान्क्लेशः शोकभंगस्ततः परम् ॥ १५ ॥ विवेकस्याश्रयस्तत्र भक्त्युद्रेकसमागमः । अविवेकवधश्चापि ह्युत्साहेन समागमः ॥ १६ ॥ अज्ञानतरणोपायस्त्रिगुणाश्रयसद्मनि । लिंगाख्यनिग्रहस्तत्र मदस्य संप्रकीर्तितः ॥ १७ ॥ निग्रहो मत्सरस्यापि ततोऽहंकारनिग्रहः । वियोगो लिंगदेहस्य मायानामैक्यता ततः ॥ १८ ॥ हृदयाकाशगमनमानंदैकसुखं ततः । मायात्यागस्ततश्चैव सात्त्विक्या ग्रहणं स्मृतम् ॥ १९ ॥ सात्त्विक्या मायया सार्धं हृदयाकाशमुत्तमम् । महाकाशे प्रणयनं सच्चिदानन्दसंज्ञके ॥ २० ॥ प्रवेशनं सागरे हि मुक्तिज्ञेयाऽऽत्मनः शुभा । सायुज्या सा परिज्ञेया भुक्तिर्मुक्तिचतुष्टये ॥ २१ ॥ एवं मयेयं ते प्रीत्या सीते संज्ञानपेटिका । वेदसारैर्गूढार्थैरज्ञानमतिनाशकैः ॥ २२ ॥ मज्ज्ञानदैः पचदशश्लोकरत्नैः प्रपूरिता । समर्पिता गृहाण त्वमस्यां बुद्ध्याऽवलोकय ॥ २३ ॥ भविष्यति मम ज्ञानमस्याः सम्यग्विचारतः । तद्रामवचनं श्रुत्वा सीता संज्ञानपेटिकाम् ॥ २४ ॥ निजहृन्मन्दिरे स्थाप्य बुद्धिदृष्ट्या मुहुर्मुहुः । सम्यगुद्धाट्य तुष्णीं सा मुहूर्तमवलोकयत् ॥ २५ ॥ तदा ज्ञात्वाथ सकलां निजक्रीडां विदेहजा । विहस्य रघुवीरस्य सा ननामांघ्रिपंकजे ॥ २६ ॥ आनंदनिर्भरा जाता सानंदाश्रुसमन्विता । आनदोत्फुल्लरोमाञ्चा तूष्णीमासीत्तदा क्षणम् ॥ २७ ॥ आनन्दनिर्भरां सीतां दृष्ट्वा तां राघवोऽब्रवीत् । पेटिकायां त्वया सीते किं दृष्टं तोषकारकम् ॥ २८ ॥ कच्चिद्गतं तवाज्ञानं कच्चिल्लब्धं मम त्वया । संज्ञानं वद मां सीते यथा ज्ञातं त्वया हृदि ॥ २९ ॥ ज्ञातं त्वया वा न ज्ञातं वेत्तुमिच्छामि त्वन्मुखात् । यदि किंचित्त्वया नास्यां ज्ञातं तद्बोधयाम्यहम् ॥ ३० ॥ इति रामवचः श्रुत्वा निमग्नाऽऽनन्दसागरे । मंचकस्था रामचन्द्रं जानकी वाक्यमब्रवीत् ॥ ३१ ॥ श्रीसीतोवाच राम रावणदर्पघ्न त्वद्दत्ता ज्ञानपेटिका । मयाऽवलोकिता बुद्ध्या लब्धं ज्ञानं तव प्रभो ॥ ३२ ॥ निर्गुणो निर्विकारस्त्वं क्रीडेयं सकला त्वया । मत्संगाद्दर्शिता भूम्यां कृत्वा लोकहिताय हि ॥ ३३ ॥ पेटिकायां यथा ज्ञातं मयो तत्प्रवदामि ते । त्वया पंचदशश्लोकैर्युक्त गुह्यमुत्तमम् ॥ ३४ ॥ प्रकटं तत्करोम्यद्य तवाग्रे रघुनन्दन । सर्वेषां मन्दबुद्धीनां हिताय ज्ञानसिद्धये ॥ ३५ ॥ जनानां सम्बोधयितुं चरित्रं भवताऽत्र यत् । कृतं तस्य विचारेण ह्यात्मज्ञानं लभेन्नरः ॥ ३६ ॥ सच्चिदानंदरूपी यो विष्णुर्ज्ञेयः स सागरः । भूभारहरणादीच्छा विष्णोर्या जायते शुभा ॥ ३७ ॥ स व ज्ञेयस्तरंगोऽत्र तथात्मांशलवः शुभः । बहिःकृतः सागरात्स आत्माख्यः कथ्यते भुवि ॥ ३८ ॥ वृद्धिस्तु जननी चैव कौसल्या साऽत्र कथ्यते । शुद्धसत्वांतःकरणं पिता तस्यात्मनः स्मृतः ॥ ३९ ॥ राजा दशरथो ज्ञेयः श्रीमान्सत्यपराक्रमः । तस्यात्मनश्च चत्वारो भेदास्ते बन्धवः स्मृताः ॥ ४० ॥ रामसौमित्रिभरतशत्रुघ्ना एव चात्र हि । तुर्यावस्थस्तेषु वरः स त्वं दशरथात्मजः ॥ ४१ ॥ ततो जाग्रदवस्थश्च लक्ष्मणः सोऽत्र कथ्यते । स्वप्नावस्थस्तृतीयश्च भरतोऽपि निगद्यते ॥ ४२ ॥ अवरः सुषुप्त्यवस्थस्तु ज्ञेयः शत्रुघ्न एव सः । हृदयाकाशं तत्स्थानमयोध्याऽत्र स्मृता तु सा ॥ ४३ ॥ मनोवेगो बहिर्यात्रा विश्वामित्राध्वरे गमः । मनोदुर्वृत्तिघातश्च ताटिकाया वधोऽत्र सः ॥ ४४ ॥ मनोवेगस्य यो भंगः स धनुर्भंग उच्यते । मायायोगस्ततस्तस्य मत्पाणिग्रहणं स्मृतम् ॥ ४५ ॥ पूर्वसंस्कारनिग्रहो जामदग्नेर्विनिग्रहः । ततः कुबुद्धिहेतोर्हि कैकेय्या वरदानतः ॥ ४६ ॥ भवारण्येऽटनं प्रोक्तमटनं दंडकेऽत्र ते । दंभस्य निग्रहस्तत्र विराधस्यात्र निग्रहः ॥ ४७ ॥ आत्मनः पर्णकुटिका पंचभूतात्मकश्च सः । देहोऽयं पंचवटिका विश्रांत्यर्थ तवात्र सा ॥ ४८ ॥ कामस्य निग्रहः प्रोक्तः खरस्यात्र विनिग्रहः । क्रोधस्य निग्रहश्चापि दूषणस्यात्र निग्रहः ॥ ४९ ॥ लोभस्य मर्दनं तत्र त्रिशिरानिग्रहोऽत्र हि । तत्राशाकृंतनं प्रोक्तं बाणेनात्र विरूपणम् ॥ ५० ॥ तस्याः सूर्पणखायाश्च मोहस्य निग्रहः स्मृतः । मृगमारीचघातोऽत्र शुद्धमायाश्रयस्ततः ॥ ५१ ॥ ममाश्रयस्ते वामांगे सात्त्विक्या दंडके वने । रजोरूपा तु या माया जठराग्नौ स्मृता शुभा ॥ ५२ ॥ मम रजःस्वरूपायाः प्रवेशश्चानलेऽत्र सः । तामस्याश्चैव मायाया वियोगश्च तदा स्मृतः ॥ ५३ ॥ मम तमःस्वरूपाया हरणं रावणेन हि । सुखालाभो महान् क्लेशस्त्वत्तो मद्विरहस्ततः ॥ ५४ ॥ शोकवेगस्ततः प्रोक्तः कबंधस्य वधोऽत्र सः । विवेकस्याश्रयस्तत्र सुग्रीवस्याश्रयोऽत्र सः ॥ ५५ ॥ भक्त्युद्रेकलाभश्च तव लाभो हनूमतः । अविवेकवधः प्रोक्तश्चात्र वालिवधस्तथा ॥ ५६ ॥ उत्साहेन ततः संगः सा विभीषणमैत्रिकी । अज्ञानतरणोपायः सेतुबंधो महोदधौ ॥ ५७ ॥ त्रिगुणाश्रयगेहं वै लिंगदेहाह्वये शमे । त्रिकूटाचलसंस्थायां लंकायां रघुनन्दन ॥ ५८ ॥ मदस्य निग्रहस्तत्र कुंभकर्णवधस्त्वया । निग्रहो मत्सरस्यापि मेघनादवधोऽत्र सः ॥ ५९ ॥ तत्राहंकारघातश्च रावणस्य वधस्त्वया । मायानामैक्यता चापि त्रिविधा या ममैक्यता ॥ ६० ॥ वियोगो लिंगदेहस्य लंकात्यागस्त्वयाऽत्र सः । हदयाकाशगमगनमयोध्यागमनं पुनः ॥ ६१ ॥ आनंदैकसुखं तत्र राज्यभोगस्त्वया सोऽत्र हि । मायात्यागस्ततश्चैव वाल्मीकेराश्रमे मम ॥ ६२ ॥ त्यागोऽग्र भावि श्रीराम त्वया सोऽत्रप्रकाशितः । सात्त्विक्या ग्रहणं यच्च पुनर्मे ग्रहणं स्मृतम् ॥ ६३ ॥ सात्त्विक्या मायया सार्द्ध तवोद्योगो मया सह । ततश्च हृदयाकाशं महाकाशे विलापयेत् ॥ ६४ ॥ अयोध्यानगरीमग्ने वैकुण्ठं प्रति नेष्यसि । प्रवेशनं सागरे हि सच्चिदानन्दसंज्ञके ॥ ६५ ॥ नररूपं परित्यज्य विष्णुरूपप्रदर्शनम् । नृणां त्वया सैव मुक्तिः सायुज्यात्मन ईरिता ॥ ६६ ॥ एवं यद्यत्त्वया राम कृतं कर्म शुभाशुभम् । तत्सर्वं जनबोधाय सर्वेषां च हिताय हि ॥ ६७ ॥ कर्तव्यमप्यकर्तव्यं कर्मातीतस्य किं तव । गिर्गुणस्यात्मरूपस्य सच्चिदानन्दरूपिणः ॥ ६८ ॥ इत्थं त्वयोपदिष्टा मे शुभा संज्ञानपेटिका । अहं तस्या विचारेण जीवन्मुक्ता न संशयः ॥ ६९ ॥ देहे रामायणं सर्वं यत्त्वया मम दर्शितम् । पञ्चदशश्लोकरत्नैः कण्ठे तद्धारवत्कृतम् ॥ ७० ॥ श्लोकरत्नमयं यो वै कण्ठे हारं बिभर्ति हि । जीवन्मुक्तः क्षणादेव भविष्यति नरोत्तमः ॥ ७१ ॥ देहराभायणं नाम राम यत्कथितं त्वया । नेदृशं कथितं केन न कोऽप्यग्रे वदिष्यति ॥ ७२ ॥ मम प्रीत्योपदिष्टं हि त्वयैतद्रघुनन्दन । इत्थं कोऽपि न जानाति ब्रह्मादीनामगोचरम् ॥ ७३ ॥ गुह्यं रम्यं सुदुर्वोधं स्वल्पं ज्ञानप्रकाशितम् । देहरामायणं चैतच्छ्रवणात्पातकापहम् ॥ ७४ ॥ इति सीतावचः श्रुत्वा प्रहस्य राघवोऽब्रवीत् । विदेहतनये साध्वि धन्याऽसि गजगामिनि ॥ ७५ ॥ सम्यग्विचारिता बुद्ध्या त्वया सज्ञानपेटिका । किंचिन्न्यूनं तया नैव दृष्टमस्यां यथास्थितम् ॥ ७६ ॥ बुद्ध्या ज्ञानं मम ज्ञानं मोहजालनिकृंतनम् । कथनीयमिदं देहरामायण न कस्यचित् ॥ ७७ ॥ एतद्गुह्यतमं प्रोक्तं तव प्रीत्या विदेहजे । दांभिकाय न दातव्यं नास्तिकाय शठाय च ॥ ७८ ॥ अभक्ताय द्विजद्वेष्टे परदाररताय च । मलिनायातिक्रूराय निंदकाय जडाय च ॥ ७९ ॥ कलौ चैतत्तु वै गुह्यं भविष्यति न संशयः । सहस्रेषु नरः कश्चिज्ज्ञास्यत्येतन्न संशयः ॥ ८० ॥ सर्ववेदातसारं हि मया ते समुदीरितम् । देहरामायणं चैतद्भुक्तिमुक्तिप्रदं वरम् ॥ ८१ ॥ इत्युक्त्वा राघवः सीतां पर्यंके रत्नमण्डिते । सुष्वाप सीतया रात्रौ दासीभिर्वीजितः सुतम् ॥ ८२ ॥ इति श्रीशतकोटिरामचरितांतर्गते श्रीमद् आनन्दरामायणे वाल्मीकीये विलासकाण्डे देहरामायणं नाम तृतीयः सर्गः ॥ ३ ॥ श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु |