श्रारामदास उवाच
आसीत्कृतयुगस्यांते मायापुर्यां द्विजोत्तमः ।
आत्रेयो देवशर्मेति वेदवेदांगपारगः ॥ १ ॥
आतिथेयोऽग्निशुश्रूषी सौरव्रतपरायणः ।
सूर्यमाराधयन्नित्यं साक्षात्सूर्य इवापरः ॥ २ ॥
तस्यातिवयसश्चासीन्नाम्ना गुणवती सुता ।
अपुत्रः स स्वशिष्याय चन्द्रनाम्ने ददौ सुताम् ॥ ३ ॥
तमेव पुत्रवन्मेने स च तं पितृवद्वशी ।
तौ कदाचिद्वनं यातौ कुशेध्महरणाय वै ॥ ४ ॥
हिमाद्रिपादे वेगेन चेरस्तुस्तावितस्ततः ।
तावत्तौ राक्षसं घोरमपश्येतां पुरस्थितम् ॥ ५ ॥
भयविह्वलसर्वाङ्‌गावसमर्थौ पलायितुम् ।
निहतौ रक्षसा तेन कृतांतसमरूपिणा ॥ ६ ॥
तौ तत्क्षेत्रप्रभावेण धर्मशीलतया पुनः ।
वैकुण्ठभुवनं यातौ नीतौ विष्णुगणैस्तदा ॥ ७ ॥
यावञ्जीवं तु यत्ताभ्यां सूर्यपूजादिकं कृतम् ।
कर्मणा तेन सन्तुष्टो विष्णुस्ताभ्यां बभूव ह ॥ ८ ॥
शैवाः सौराश्च गाणेशा वैष्णवाः शक्तिपूजकाः ।
तमेव प्राप्नुवन्तीह वर्षापः सागरं यथा ॥ ९ ॥
एकः स पंचधा जातः क्रियया नामभिः किल ।
देवदत्तो यथा कश्चित्पुत्राद्याह्वाननामभिः ॥ १० ॥
ततश्च तौ तद्भवनाधिवासिनौ
विमानयानौ रविवर्चसावुभौ ।
तत्तुल्यरूपौ हरिसन्निधानगौ
दिव्यांगनाचन्दनभोगभोगिनौ ॥ ११ ॥
ततो गुणवती श्रुत्वा रक्षसा निहतावुभौ ।
पितृभर्तृजदुःखार्ता विललाप भृशातुरा ॥ १२ ॥
सा गृहोपस्करान्सर्वान्विक्रीय शुभकर्मकृत् ।
तयोश्चक्रे यथाशक्ति परलोकक्रियां तदा ॥ १३ ॥
तस्मिन्नेव पुरे वासं चक्रे प्रसृतिजीविनी ।
विष्णुभक्तिपरा शांता सत्यशौचा जितेन्द्रिया ॥ १४ ॥
व्रताष्टकं तया सम्यगाजन्ममरणात्कृतम् ।
एकादशीव्रतं सम्यक् सेवनं कार्तिकस्य च ॥ १५ ॥
माघे चैत्रे माधवेऽपि स्नानानि प्रतिवत्सरम् ।
संमार्जनं विष्णुगेहे स्वस्तिकादिनिवेशनम् ॥ १६ ॥
नित्यं विष्णोः पूजनं च भक्त्या तत्परमानसा ।
इत्थं व्रताष्टक सम्यक् सा चकारातिभक्तितः ॥ १७ ॥
एकदा सा गुणवती पौराणिकमुखेन हि ।
श्रुत्वा महत्फलं शिष्य साकेते सरयूजले ॥ १८ ॥
चैत्रस्नानस्य कैवल्यदायकं जनसंयुता ।
ययौ श्रीरामनगरीं राभतीर्थेऽवसच्छुहा ॥ १९ ॥
सैकदा राघवं द्रष्टुं सरयूसैकतस्थितम् ।
वासोगेहे रहः पत्न्या ययौ बंधुसमन्वितम् ॥ २० ॥
पूजापात्राणि हस्ताभ्यां बिभ्रती द्वारसंस्थिता ।
प्रतीहारेण रामाय वेदिता सा विवेश ह ॥ २१ ॥
वासोगेहं ददर्शाथ सीतया रघुनायकम् ।
रत्नमचकसंलग्न धृताधोंकोपबर्हणम् ॥ २२ ॥
क्रीडन्तं सारिभिः पाशैः सीतया लक्ष्मणेनच ।
कैकेयीतनयाभ्यां च सखीभिः परिवारितम् । २३ ॥
मयूरपिच्छसम्भूतचामरैः परिवीजितम् ।
रत्नचित्ररुक्मभवे नूपुरे पदयोर्वरे ॥ २४ ॥
बिभ्रन्तं रशनां कट्यां रत्नरुकमविभूषिताम् ।
रत्नरुक्मभवे दिव्यकङ्‍कणे करयोर्वरे ॥ २५ ॥
बिभ्रन्तं भुजयोर्दिव्यकेयूरे रत्नभूषिते ।
कण्ठदेशे कौस्तुभं च हृदि चितामणिं शुभम् ॥ २६ ॥
बिभ्रन्तं विविधान्हारान् रत्नमाणिकयनिर्मितान् ।
तथाजालरुक्मजांश्च मुक्ताहारान् विचित्रितान् ॥ २७ ॥
तुलसीकाष्ठहारांश्च पुष्पहारननेकशः ।
प्रवालमणिहारांश्च शृङ्खलाः कांचनोद्‍भवाः ॥ २८ ॥
पदकानि विचित्राणि रत्नमाणिकवंत्यपि ।
रंभाफलांब्जसदृशानलंकारान्विचित्रितान् ॥ २९ ॥
रत्नमाणिक्यसंयुक्तान्मुकुरैरतिमंडितान् ।
नीलमारकतैश्चित्रान्‌रामनामांकितानपि ॥ ३० ॥
अंगुलीष्वपि बिभ्रन्तं हस्तयोमुद्रिकाः शुभाः ।
रत्नमाणिक्यमुक्ताभिश्चित्रा रुक्मविनिर्मिताः ॥ ३१ ॥
रामनामांकिताश्चापि पवित्रा उज्ज्वला अपि ।
रत्नमुक्ताहेममये कर्णयोः कुहले वरे ॥ ३२ ॥
बिभ्रन्तं महिसादृश्यानलंकाराननेकशः ।
बिभ्रन्नु रविसादृश्यं मुकुटं रत्‍नचित्रितम् ॥ ३३ ॥
नानामणिसमायुक्तं कलशैरतिशोभितम् ।
मुक्ताप्रवालवैदूर्ययुक्तं हेममयं वरम् ॥ ३४ ॥
एवं गुणवती रामं कोटिसूर्यसमप्रभम् ।
हेमवर्णं महारम्य कजपत्रायतेक्षणम् ॥ ३५ ॥
सोमाननं कंजहस्तं दृष्ट्‍वा तं प्रणनाम सा ।
तां समुत्थापयद्‍रामस्तया सम्यक् प्रपूजितः ॥ ३६ ॥
तद्दत्तैरुपहाराद्यैः सुप्रीतस्तां तदाऽब्रवीत् ।
वरं वरय मामद्य यत्ते मनसि वर्तते ॥ ३७ ॥
इति रामवचः श्रुत्वा सा तुष्टा राममब्रवीत् ।
राम राजीवपत्राक्ष यथेमास्ते सहस्रशः ॥ ३८ ॥
दास्यः संति तथा मां त्वमंगीकर्तुमिहार्हसि ।
इति तद्वचनं श्रुत्वा राघवः प्राह सस्मितः ॥ ३९ ॥
कथं त्वं ब्राह्मणी चेत्थं वदस्यद्य शुभव्रते ।
मत्सेवां कर्तुमिच्छाऽस्ति तव तर्हि वदाम्यहम् ॥ ४० ॥
शृणुष्व त्वं गुणवति कृष्णरूपधरो ह्यहम् ।
द्वापरे द्वारकायां हि भविष्याम्यन्यजन्मनि ॥ ४१ ॥
भजिष्यसि तदा मां त्वं स्त्रीरूपेण न संशयः ।
सत्राजिद्देवशर्मा ते भविष्यति पिता पुनः ॥ ४२ ॥
यश्चन्द्रनामा सोऽक्रूरो भविष्यति सखा मम ।
सःयशमेति नाम्ना त्वं भविष्यसि प्रिया मम ॥ ४३ ॥
तदा कुरुष्व दास्यं मे यत्ते मनमि वर्तते ।
इति रामवचः श्रुत्वा तुष्टा गुणवती मुहुः ॥ ४४ ॥
नन्वा श्रीराघवं सीतां ययौ सा स्वस्थलं प्रति ।
चैत्रस्नानानन्तरं सा हरिद्वारं ययौ जनैः ॥ ४५ ॥
आयुःशेषं समाप्याथ गंगायां कुणपं निजम् ।
सत्वरं स्नानसमये त्यक्त्वा नाकं चिरं गता ॥ ४६ ॥
ततः कालातरेणासीत्सत्राजित्तनया भुवि ।
बभूव पत्नी कृष्णस्य द्वापरे द्वारकापुरि ॥ ४७ ॥
एकदा पिंगलानाम्नी वेश्यारात्रौ विनिद्रितम् ।
सीतया दिव्यपर्यंके ययौ सा राघवं रहः ॥ ४८ ॥
विहाय नूपुरादीनि स्वनवंति पदोः शनेः ।
इतस्ततो निरीक्षन्ती दिव्यवस्त्रादिभूषिता ॥ ४९ ॥
सीताभयात्प्रकंपन्ती कामबाणप्रपीडिता ।
मण्डिता पुष्पमालाद्यैर्भूषणैरतिशोभिता ॥५० ॥
अज्ञाता द्वारपालैः सा निद्रितैर्मञ्चकं ययौ ।
स्वकरेण पदस्पर्शं कृत्वा रामं प्रबोधयत् ॥ ५१ ॥
तदा प्रबुद्धः श्रारामस्तां ददर्श पुरःस्थिताम् ।
सा धूत्वा तत्पदे गाढं प्रार्थयामास राघवम् ॥ ५२ ॥
राम राजीवपत्राक्ष मया तेऽद्यापराधितम् ।
त्वं क्षमस्व कृपां कृत्वा मयि चानुग्रहं कुरु ॥ ५३ ॥
तत्तस्यावचनं श्रुत्वा ज्ञात्वा तां कामपीडिताम् ।
तां समाश्वसितुं प्राह राघवः कञ्जलोचनाम् ॥ ५४ ॥
एकपत्नीव्रतं मेऽस्मिन्भवे त्वं वेत्सि पिंगले ।
अतस्त्वत्कामपूर्त्यर्थं वदामि तच्छृणुष्व हि ॥ ५५ ॥
यदाऽहं मथुरामग्रे व्रजाच्छ्रीकृष्णरूपधृक् ।
यास्यामि मातुलं कंसं हत्वा स्थास्यामि तत्पुरीम् ॥ ५६ ॥
तदा भजिष्यसि त्वं मां कुब्जारूपेण पिंगले ।
गच्छ दासास्वरूपेण तिष्ठ त्वं कंसवेश्मनि ॥ ५७ ॥
आयुःक्षये त्विमं देहं विसृज्य बहुभुक्तकम् ।
इत्युक्त्वा पिंगलां रामो ददावाज्ञां भयात्स्त्रियाः ॥ ५८ ॥
शिक्षयामासद्वारस्थान्दासान्दासीर्विनिद्रिताः ।
ततः सीतां प्रबोध्याथ वेश्यावृत्त न्यवेदयत् ॥ ५९ ॥
तच्छ्रुत्वा जानकीरुष्टा त्यक्त्वा पर्यङ्‍कमुत्तमम् ।
राघवं प्राह सक्रोधा कथं नाहं प्रबोधिता ॥ ६० ॥
तदैवाद्य मया ज्ञातमेकपत्नीव्रतं मृषा ।
भुत्वादौ पिगलां तूष्णीं त्ययाऽह बोधिता ततः ॥ ६१ ॥
तां विसृज्य चिरादद्य ज्ञातुं ते चरितं मया ।
मृषा त्वया प्रतिज्ञातं पुरा व्यासमुनेः पुरः ॥ ६२ ॥
एकपत्नीव्रतं मेऽस्ति कौसल्यायदृशी मम ।
अन्या स्त्रीति मृपा वाक्यं कत्थसे त्वं पुनः पुनः ॥ ६३ ॥
क्व गतं तद्वचस्तेऽद्य क्व गतं तद्व्रतं तव ।
अद्यैव जीवितं स्वीयं त्यजामि सरयूजले ॥ ६४ ॥
वेश्यायाः पृष्ठसंलग्नां शय्यां नाद्य स्पृशाम्यहम् ।
वेश्यासक्तं स्वामिनं त्वां दृष्ट्‍वा द्वेषो भवेत्वयि ॥ ६५ ॥
मृतायां मयि यद्भाव्यं वेश्यासक्तस्य ते भवेत् ।
वेश्यासक्तपार्थिवस्य चिरं राज्यं न तिष्ठति ॥ ६६ ॥
इत्युक्त्वा राघवं नत्वा देहत्यागाथमुद्यता ।
ययौ वेगेन सरयूं वस्त्रगेहात्तडित्प्रभा ॥ ६७ ॥
गच्छतीं राघवो दृष्ट्‍वा मुक्तकच्छः प्रदुद्रुवे ।
संभ्रमाज्जानकीं धृत्वा भुजाभ्यां सैकतेऽमले ॥ ६८ ॥
अब्रवीन्मधुरं वाक्यं मा रुष त्वं विदेहजे ।
सूत्र- वचनं मे त्वं दिव्यं ते प्रवदाम्यहम् । ६९ ॥
मयि ते शपथैरद्य प्रत्ययो न भविष्यति ।
दुर्घटं यद्‍ब्रवीषि त्वं तद्दिव्यं प्रवदाम्यहम् ॥ ७० ॥
वद शीघ्रं जनकजे मा क्रोधं भज भामिनि ।
इतिं रामवचः श्रुत्वा जानकी प्राह राघवम् ॥ ७१ ॥
जानक्युवाच
राम ब्रूयामहं किं ते येन दिव्यं ददामि ते ।
अनलस्त्वन्मुखोद्भूतो नयने शशिभास्करौ ॥ ७२ ॥
वासस्ते जलधौ राम पृथ्वीयं विधृता त्वया ।
शेषस्तल्पस्तवैवाय लक्ष्मणस्तिष्ठते बहिः ॥ ७३ ॥
शास्त्राणि त्वन्नखजानि सर्वाण्यत्र न संशयः ।
यद्यत्पश्यामि तत्सर्व तव रूपं न सशयः ॥ ७४ ॥
न दुर्घटं ते दिव्यार्थं किंचित्पश्यामि राघव ।
किं ब्रूयामधुना तेऽत्र येन मे प्रत्ययो भवेत् ॥ ७५ ॥
एकमेवास्ति जानेऽहं तत्कुरुष्व रघूत्तम ।
इदानीमेव स्वगुरुं समाहूय रघूद्वह ॥ ७६ ॥
पदयोस्तस्य शपथं कृत्वा ते प्रत्ययो मम ।
भविष्यति न संदेहस्तं कुरुष्व रघूत्तम ॥ ७७ ॥
इति सीतावचः श्रुत्वा प्रहस्य रघुनन्दनः ।
दास्या सौमित्रिमाहूय वसिष्ठं प्रैषयत्तदा ॥ ७८ ॥
लक्ष्मणः शिबिकारूढः पुरद्वारान्तिकं ययौ ।
रामवाक्याद्‍द्वारपोऽपि द्वारमुद्धाटयत्तदा । ७९ ॥
गत्वापुर्यां लक्ष्मणः स गुरोर्द्वारि स्थितोऽभवत् ।
वसिष्ठद्वारपो दास्या वसिष्ठाय न्यवेदयत् ॥ ८० ॥
निशीथे लक्ष्मणं द्वारमागतं त्विति संभ्रमात् ।
अरुधत्या वसिष्ठोऽपि तच्छ्रुत्वा विह्वलोऽभवत् ॥ ८१ ॥
निशीथे लक्ष्मणश्चात्र किमर्थं मां समागतः ।
इति विह्वलचित्तः स समाहूयाथ लक्ष्मणम् ॥ ८२ ॥
पप्रच्छ गमनस्थाथ कारणं मुनिसत्तमः ।
तं नत्वा लक्ष्मणः प्राह रामेण स्मारितोऽसि हि ॥ ८३ ॥
कारणं नात्र जानामि समुत्तिष्ठाधुनैव हि ।
शिविकाऽधिष्ठिता द्वाराद्‍बहिस्ते मुनिसत्तम ॥ ८४ ॥
इति श्रत्वा रामवाक्यमरुंधत्याऽतिप्रार्थितः ।
शिबिकायामरुंधत्या स्थित्वा शीघ्रययौ गुरुः ॥ ८५ ॥
तत्पृष्ठे औशबिकासंस्थः सौमित्रिस्त्वरितो ययौ ।
रत्नदीपप्रकाशश्च वेष्टितो वेत्रपाणिभिः ॥ ८६ ।
समागतं गुरुं ज्ञात्वा प्रत्युद्गम्य रघूत्तमः ।
दत्त्वासनं वसिष्ठाय सीतया प्रणनाम सः ॥ ८७ ।
कृत्वा पूजां सविस्तारं वस्त्रैराभरणादिभिः ।
कथयामास सकलं पिंगलावृत्तमादरात् ॥ ८८ ॥
कथयामास सीतायाः क्रोधवाक्यान्यपि प्रभुः ।
दिव्यं दातुं न किंचिच्च दृष्ट्‍वाऽन्यत् सीतया मम ॥ ८९ ॥
विनिश्चितं ते पदयोर्दिव्यं तत्ते वदाम्यहम् ।
मनसाऽपि न भुक्ता सा मया वेश्याऽथवा परा ॥ ८० ॥
इद चेद्वचनं सत्यं स्पृशामि तर्हि त्वत्पदे ।
इत्युक्त्वा राघवः शीघ्रं वसिष्ठपदयोः करौ ॥ ९१ ॥
स्वीयां संस्थाप्य शिरसा प्रणनाम गुरुं पुनः ।
तद्दृष्ट्‍वा लज्जिता सीता ज्ञात्वा शुद्धं रघूत्तमम् ॥ ९२ ॥
प्रणम्य मेष्यराधं तं क्षमस्वेति प्रसादयत् ।
ततः सीता गुरोः पत्न्यै ददौ चित्राणि भक्तितः ॥ ९३ ॥
भूषणानि वराण्येव दिव्यवस्त्राणि सादरम् ।
रामेण पूजितश्चापि वसिष्ठः पूर्ववत्स्रिया ॥ ९४ ॥
सहितः शिबिकासंस्थस्तुष्टः स्वीयगृहं ययौ ।
ततः सीतां समालिंग्य रामो निद्रां चकार सः ॥ ९५ ॥
प्रभाते पिंगलां दास्या समाहुयाथ जानकी ।
धिग्धिक्कृत्वा सखीभिस्तां ताडयामास बंधिताम् ॥ ९६ ॥
सीतोवाच तदा वेश्यां यस्मान्मेद्यापराधितम् ।
भविष्यसि त्रिवक्रा त्वं मथुरायां हि कुत्सिता ॥ ९७ ॥
वेश्यया प्रार्थिता प्राह कृष्णस्त्वामुद्धरिष्यति ॥ ९८ ॥
श्रुत्वा तां बंधिता वेश्यां मोचयामास राघवः ।
एवं नानाकौतुकानि चकार रघुनंदनः ।
सीतां संरञ्जयामास स्वचरित्रैर्मनोरमैः ॥ ९९ ॥
इति श्रीमद् आनन्दरामायणे वाल्मीकीये
विलासकांडे सीतालंकारवर्णनं नामाष्टमः सर्गः ॥ ८ ॥