|
॥ श्रीवाल्मीकिमहामुनिकृत शतकोटिरामचरितान्तर्गतं ॥ ॥ आनन्दरामायणम् ॥
यागकाण्डम्
॥ षष्ठः सर्गः ॥
॥ श्रीसद्गुरु रामचंद्राय नमः ॥
श्रीरामदास उवाच अथ कुम्भोदरे दिव्ये आसनोपरि संस्थिते । यज्ञस्तम्मे श्यामकर्णं बबन्धुस्ते हि ऋत्विजः ॥ १ ॥ तस्याङ्गानि समस्तानि पृथङ् मन्त्रैर्यथाविधि । सम्मन्त्र्यापि शमित्रा तं निहन्युर्द्विजपुङ्गवाः ॥ २ ॥ तन्मासखण्डैराज्याक्तैर्होमं चक्रुः सविस्तरम् । तथा नानाविधैर्द्रव्यैः सक्तुपायसगोघृतैः ॥ ३ ॥ मध्वाक्ततिलदूर्वाद्यैः समिधाभिश्च सादरम् । गोघृतेन वसोर्धारां वह्नौ स्थूलामखण्डिताम् ॥ ४ ॥ गोमुखेनोर्ध्वबद्धेन ददुमंत्रैः सविस्तरम् । चिरकालं होमकुडे यावद्यज्ञसमापनम् ॥ ५ ॥ तदा धूमचयैर्व्याप्तमाकाशं च समन्ततः । नाद्यापि दृश्यते शुभ्रं नीलवर्ण प्रदृश्यते ॥ ६ ॥ चैत्रमासे महापुण्ये वसन्तर्तौ सुखावहे । एवं प्रवर्तयामासुर्वाजिमेधं मुनीश्वराः ॥ ७ ॥ ईजुस्ते यज्ञविधिना ह्यग्निहोत्रादिलक्षणैः । प्राकृतैवैकृतैयज्ञैद्रव्यज्ञानक्रियेश्वरम् ॥ ८ ॥ प्रत्यहं प्रातरुत्थाय रामचद्रः ससीतया । नत्वा शंभुं विधिं देवान् मुनींश्चापि पयक् पृयक् ॥ ९ ॥ कौसल्याद्याश्च मातृश्च कामधेनु हृदि स्थितम् । चिंतामणिं कौस्तुभं च कंठे बद्ध रविप्रभम् ॥ १० ॥ पुष्पकं यज्ञवाटस्य देवता यज्ञपूरुषम् । ततो गत्वा रामतीर्थे स्नात्वा रामो यथाविधि ॥ ११ ॥ कृत्वा नित्यविधिं सर्वं पूजयामास शंकरम् । उपहारान् समर्प्याथ कामधेनुसमुद्भन् ॥ १२ ॥ समानीतान् रन्नपात्रैः सीतया रघुनंदनः । ततः संपूज्य तां धेनु विधिं पूज्य सविस्तरम् ॥ १३ ॥ ऋत्विग्जनं तु संपूज्य तस्थौ स गुरुसन्निधौ । प्रभाते ऋत्विजः सर्वे सहयज्ञा मुनिश्वराः ॥ १४ ॥ स्नात्वा नित्यविधिं कृत्वा तस्थुर्यज्ञस्य मंडपे । रामाज्ञयाऽथ सौमित्रिनृपादीनां प्रपूजनम् ॥ १५ ॥ दिव्यैर्नानोपहाराद्यैः कामधेनुसमुद्भवैः । ततश्चकार सौमित्रिर्नृपादीनां प्रपूजनम् ॥ १६ ॥ तथा सीताया स्त्रीणामुला लक्ष्मणप्रिया ॥ १७ ॥ मांडवीं श्रुतकीर्तिश्च सर्वाश्चक्रुः प्रपूजनम् । अथ ते ऋत्विजश्चक्रुः स्वाहाकारैर्यथाविधि ॥ १८ ॥ होमं नानाविधैद्रव्यैः सुगन्धेर्यज्ञमडपे । पुरोडाशान् वरान् दिव्यानश्रन् रामोऽपि सीतया ॥ १९ ॥ वाजिमेधे राघवस्य साक्षाद्देवाः स्वयं मुदा । हवींषि भक्षयामासुस्त्यक्तमात्राणि पावके ॥ २० ॥ अस्तु श्रौषडिति प्रोचुर्वाद्यघोषः स मेघवत् । श्रूयते यज्ञशालासु सर्वत्रर्त्विजकीर्तितः ॥ २१ ॥ मध्ये कुंड महारम्यं व्याप्तमृत्विग्जनैः शुभम् । ततो मुनीश्वराः सर्वे ततो देवाः समंततः ॥ २२ ॥ ततः सर्वाः स्त्रियः श्रेष्ठास्ततो विद्याधराः स्थिताः । ततो यक्षाश्च गंधर्वाः किन्नराः प्लवगात्तमाः ॥ २३ ॥ ततस्ते क्षत्रियाः सर्वे ततस्तेषां तु सेवकाः । ततः स्थिता वारनार्यस्ततो मागधवंदिनः ॥ २४ ॥ ददृशुः संस्थिता यज्ञमंडपे यज्ञकौतुकम् । मध्याह्नावधि हुत्वा ते ऋत्विजश्च सविस्तरम् ॥ २५ ॥ ततो माध्याह्निकं कर्तुं ययुस्तां सरयूं नदीम् । कृत्वा माध्याह्निकं कर्म गत्वा तु यज्ञमंडपे ॥ २६ ॥ हैमासने तु सर्वत्र नेमिरेखोपमे स्थितः । देवाश्चापीश्वाराद्यास्ते तस्थुर्दिव्यासनोपरि ॥ २७ ॥ लक्ष्मणस्तान् प्रपूज्याथ भरतेन स शत्रुहा । संस्थाप्य हेमपात्राणि सर्वेषां पुरतस्तदा ॥ २८ ॥ जानकीं त्वरयामास परिवेषणकर्मणि । अथ सातोर्मिला रम्या तथा सा मांडवी शुभा ॥ २९ ॥ श्रुतकीर्तिमंत्रिपत्न्यः सुहृत्पत्न्यः सहस्रशः । परिवेषणकर्माणि चक्रुस्ता यज्ञमंडपे ॥ ३० ॥ नानाविधैवरान्नैश्च कामधेनुभमुद्भवैः । मुनाश्वरादिकाः सर्वे तोषमापुस्तदाऽध्वरे ॥ ३१ ॥ सीतादीनां हि नारीणां तदा यज्ञस्य मंडपे । नूपुराणां किंकिणीनां शुश्रुवे सर्वतो ध्वनिः ॥ ३२ ॥ यथेच्छ भुंजतां सर्वे याच्यतां यद्धृदि स्थितम् । मा शंका भोजने कार्या त्यक्तव्य यन्न रोचते ॥ ३३ ॥ अयाचितानि देयानि पक्वान्नानि यथारुचि । अखंडिताज्यधाराऽत्र कार्या राघवशासनात् ॥ ३४ ॥ गृह्यतां किंचिदूचुस्ते नेति नेति द्विजाः पुनः । इति भोजनकाले वै शुश्रुवे सर्वतो ध्वनिः ॥ ३५ ॥ किंचिदपेक्षितं स्वामिन्निति रामेण प्रार्थिताः । चक्रुस्ते भोजनं सर्वे वीजिता व्यजनादिभिः ॥ ३६ ॥ जलैरुष्णोदकैश्चक्रुः करशुद्धिं मुनीश्वरौ । ततो गृहीततांबूला मुनयस्ते तु निर्जराः ॥ ३७ ॥ गृहीत्वा हेममुद्रां हि राघवेण पृथक् पृथक् । समर्पिता दक्षिणार्थं जग्मुर्वासस्थलानि हि ॥ ३८ ॥ ततः पूर्वोपचाराद्यैः कथितैरेव पार्थिवाः । चक्रुस्ते भोजनं सर्वे चक्रुर्वेश्यास्ततः परम् ॥ ३९ ॥ स्त्रीणां भोजनशालासु पूर्व भुक्त्वाऽमरस्त्रियः । सहिता मुनिपत्नीभिस्ततस्ताः क्षत्रियस्त्रियः ॥ ४० ॥ चक्रुर्वै भोजनं सर्वाः सीतया प्रार्थिता मुहुः । ततो वैश्यास्त्रयश्चक्रुः पौरनार्यस्ततः परम् ॥ ४१ ॥ ततः शूद्रस्त्रियश्चापि मुदा चक्रुश्च भोजनम् । शालासु पुरुषाणां च ततो वानरराक्षसाः ॥ ४२ ॥ ऋक्षाः पौरा जानपदाश्चक्रुर्भोजनमुत्तमम् । ततः सूद्रादयः सर्वे ततः पार्थिवसेवकाः ॥ ४३ ॥ नकश्चित् क्षुधितस्तत्र नासीत्कस्य निषेधनम् । ततो रामः सुहृन्मित्रैर्बंधुभिः सचिवादिभिः ।४४ ॥ चकार भोजनं स्वस्थः सीतया प्रार्थितो मुहुः । यावंतो भूमिकणिका यावंतस्तोयबिंदवः ॥ ४५ ॥ यांवत्युडूनि गगने तावन्तो राघवाध्वरे । प्रत्यहं भोजनं चक्रुर्विप्राद्यास्तत्स्त्रियोऽपि च ॥ ४६ ॥ श्वश्रूभिर्मंत्रिपत्नीभिस्तथा देवरपत्निभिः । चकार भोजनं सीता दिव्यान्नैः स्वस्थमानसा ॥ ४७ ॥ ततश्चतुर्थप्रहरे सभां कृत्वा तु मंडपे । कथाभिः कीर्तनैर्गीतैः शास्त्रवादैः सुपुण्यदैः ॥ ४८ ॥ वारस्त्रीणां नृन्यगीतैर्निन्ये रामो दिनक्षयम् । ततः संध्यादिकं कृता पुनर्हुत्वा यथाविधि ॥ ४९ ॥ पूर्वोक्तैस्तु कथाद्यैश्च निशायाः प्रहरद्वयम् । संगतिक्रम्य निद्रार्थं सर्वानाज्ञापयत्तदा ॥ ५० ॥ गत्वा स्वस्वस्थलं सर्वे निद्रां चक्रर्यथासुखम् । पट्टकूलासने भूम्यां सीतया स जितेंद्रियः ॥ ५१ ॥ चकार निद्रां श्रीरामो हृदि चित्येष्टदैवताः । आज्ञाभंगो नरेन्द्राणां विप्राणां मानखडनम् ॥ ५२ ॥ पृथक् शय्या च नारीणामशस्त्रवध उच्यते । अतः स सीतया युक्तश्चकार शरणं प्रभुः ॥ ५३ ॥ एवमासीन्प्रत्यहं वै दिनचर्याऽध्वरे प्रभोः ॥ ५४ ॥ इति श्रीशतकोटिरामचरितांतर्गते श्रीमद् आनन्दरामायणे वाल्मीकीये यागकाण्डे यज्ञारंभे रामदिनचर्यावर्णनं नाम षष्ठः सर्गः ॥ ६ ॥ श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु |