|
॥ श्रीवाल्मीकिमहामुनिकृत शतकोटिरामचरितान्तर्गतं ॥ ॥ आनन्दरामायणम् ॥
यात्राकाण्डम्
॥ द्वितीयः सर्गः ॥
॥ श्रीसद्गुरु रामचंद्राय नमः ॥
श्रीशिव उवाच वाल्मीकिना कृतं देवि शतकोटिप्रविस्तरम् । रामायणं महाकाव्यं जग्मुहुर्मुनयश्च ते ॥ १ ॥ आश्रमे तत्पठंति स्म कथयंति स्म ते मुदा । तच्छ्रोतुममराः सर्वे विमानश्च दिवि स्थिताः । २ ॥ श्रुत्वा सर्वं सविस्तारं वाल्मीकिं पुष्पवृष्टिभिः । ववपुर्जयशब्दैस्ते प्रशशंसुर्मुनीश्वरम् ॥ ३ ॥ ततो देवाः सगन्धर्वा यथा नागाः सकिन्नराः । मुनीश्वरा गुह्यकाश्च पार्थिवाः पद्मभूस्त्वहम् ॥ ४ ॥ परस्परं ते कलहं चक्रुः कार्य्यार्थमादरात् । ब्रह्माद्या निर्जराः सर्वे पन्नगान्दितिजान्नरान् ॥ ५ ॥ वयंकाव्यं विनेष्यामो दिवं वाल्मीकिना कृतम् । दितिजाः पन्नगाः प्रोचुर्विनेष्यामो रसातलम् ॥ ६ ॥ वयं काव्यं राघवस्य चरित्रं पावनं शुभम् । ऋषीश्वराः सभूपालाः प्रोचुः काव्य हि भूतलात् ॥ ७ ॥ नेतुं रसातलं स्वर्गं न दास्यामो वयं त्विदम् । काव्यार्थमिति ते चक्रुः कलहं रोमहर्षणम् ॥ ८ ॥ ततो देवि जनान् सर्वान्निवार्य वचनैर्निजैः । गत्वाऽहं तैस्तु क्षीराब्धौ शेषपर्यङ्कशायिनम् ॥ ९ ॥ विष्णुं स्तुत्वा तु वैदोक्तैर्मन्त्रैर्नानाविधैरपि । नानापूजोपहारैश्च पूजयित्वा सविस्तरम् ॥ १० ॥ कृतवान् गीतवाद्यादि तेन विष्णुरबुध्यत । पप्रच्छ मां तदाविष्णुः किमर्थं बोधितोऽस्म्यहम् ॥ ११ ॥ वृत्तं सर्वं मया देवि कथितं तत्सविस्तरम् । काव्यार्थं कलहं श्रुत्वा प्रहस्य जगदीश्वरः ॥ १२ ॥ त्रिधा विभज्य काव्यं तत् क्षणेन भक्तवत्सलः । त्रयस्त्रिंशत्कोटिलक्षसहस्राणि पृथक् पृथक् ॥ १३ ॥ शतानि स्त्रोणि श्लोकांश्च त्रयस्त्रिंशच्छुभावहान् । दशाक्षरमितान्मत्रान्व्यभज्यत रमापतिः । १४॥ द्वेऽक्षरे याचमानाय मह्यं शेषे ददौ हरिः । उपादिशाम्यहं काश्यां तेऽन्तकाले नृणां श्रुतौ ॥ १५ ॥ रामेति तारक मन्त्रं तमेव विद्धि पार्वति । लक्ष्मीगरुडशेषेभ्यो याचमानेभ्य आदरात ॥ १६ ॥ मन्त्रत्रयं पृथक् विष्णुर्ददौ नेभ्योऽतिहर्षितः । शेषान् निनाय पातालं लक्ष्मीर्वैकुण्ठमादरात् ॥ १ ७॥ पृथिव्यामेव गरुडस्तं दधार महामनुम् । प्रापुः शेषात्पन्नगाद्याः सर्वे पातालवासिनः ॥ १८ ॥ स्वर्गे प्रापुर्महालक्ष्म्यास्तं मनुं निर्जरादयः । तार्क्ष्यात्प्रापुर्महामन्त्रं सर्वे भूतलवासिनः ॥ १९ ॥ म्स्न्त्रशास्त्रात्तत्स्वर्रूपं ज्ञेयं गुह्यं गिरीन्द्रजे । ततः पूर्वविभागान्स ददौ विष्णुः पृथक् पृथक् ॥ २० ॥ एवं विभागं देवेभ्यो द्वितीयं परमेश्वरः । मुनीश्वरेभ्योः नागेभ्यस्तृतीयं भागमुत्तमम् ॥ २१ ॥ ततो देवा निजं भागं स्वर्गं निन्युर्मुदान्विताः । पाताले पन्नगाद्याश्च निन्युर्भागं मुदा निजम् ॥ २२ ॥ आसीद्भागो मुनीनां हि पृथिव्यां गिरिवरात्मजे । तस्यापि विस्तरं वक्ष्ये विभक्तो विष्णुना यथा ॥ २३ ॥ सप्तद्वीपेषु सर्वेषु विभक्तः सप्तधा पुनः । कोट्यश्चत्वारि लक्षाणि षट्सप्ततिमितानि हि ॥ २४ ॥ सहस्राणि तथैकानविंशच्चैव तथा पुनः । सप्तचत्वारिंशन्मिताः श्लोकाश्चेति पृथक पृथक ॥ २५ ॥ विभक्तं सप्तधा देवि सप्तद्वीपेषु विष्णुना । चतुःश्लोकाः शेषभूता याचमानाय वेधसे ॥ २६ ॥ ददौ विष्णुस्तुष्टमना निजभक्ताय भक्तितः । पुष्करद्वीपभागश्च वर्षयोर्द्विविधः कुतः ॥ २७ ॥ कोट्या द्वे ह्यष्टत्रिंशच्च लक्षाणि हि तथा पुनः । सहस्राणि नवैवाथ तथा पचषतानि हि ॥ २८ ॥ त्रयोविंशाश्च ते श्लोकाः षोडशाक्षरजो मनुः । एवं द्विधा कृतौ भागौ विष्णुना वर्षयोस्त्विह ॥ २९ ॥ शाकद्वीपादिद्वीपानां पंचानां च पृथक् पृथक् । सप्तस्वपि च वर्षेषु सप्तैव हरिणा यथा । तत्तद्भागा विभक्ताश्च ताञ्छृणुध्व ब्रवीम्यहम् ॥ ३० ॥ अष्टषष्टि हि लक्षाणि सहस्रे द्वे शतानि हि । सप्तैव च तथा श्लोका एकविंशच्छुभप्रदाः ॥ ३१ ॥ विभज्य षट्सु द्वीपेषु हरिणेव यथाक्रमम् । जम्बूद्वीपगतो भागो नववर्षेषु सादरम् ॥ ३२ ॥ विभक्ती विष्णुना देवि यथा त्वां च ब्रवीम्यहम् । द्विपंचशात्तु लक्षाणि तथा गिरिवरात्मजे ॥ ३३ ॥ सहस्राण्येकनवतिंश्लोकाः पञ्च तथा पुनः । सप्ताक्षरमिता मंत्रास्त्वेव हि नवधा कृतः, ॥ ३४ ॥ शेषमेकमक्षरं श्रीरिति सर्वत्र विष्णुना । नवखण्डेषु तत्त्यक्तं तत्सर्वत्र न्योजयत् ॥ ३५ ॥ नानानामसु मंत्रेषु न तस्य नियमः कृतः । विभज्येति महाविष्णुरदृश्यमगमत्तदा ॥ ३६ ॥ अग्रे कालांतरे देवि दशास्यो बुद्धिमत्तरः । निजबुद्धिबलादेव वेदानां च पृथक् पृथक् ॥ ३७ ॥ शतशश्चैव खण्डानि करिष्यति ऋजूनि च । ज्ञात्वा मदधियो विप्रा भविष्यन्तीति वै कलौ ॥ ३८ ॥ क्षीणायुषो व्यग्रचित्तास्तेषां योग्यानि रावणः । श्रीकृष्णोऽपि पुनर्देवि व्यासरुपधरो भुवि ॥ ३९ ॥ मानवानां हितार्थाय काव्याद्रामायणान्पुनः । भागाद्भारतवर्षान्तर्गताश्च विविधानि हि ॥४०॥ पृथक् पृथक् सप्तदश पुगणानि करिषवति । भारतं त्वितिहासं च महच्छ्रेष्ठं करिष्यति ॥४१ ॥ भागाद्भारतवर्षान्तर्गतात्सारं विगृह्य च । स व्यासो भारताद्यैश्च यदा शान्ति न गच्छति ॥४२॥ सरस्वत्यास्तटे व्यासो व्यग्रचित्तो भविष्यति । एतस्मिन्नन्तरे ब्रह्मा नारदाय महात्मने ॥४३ ॥ चतुःश्लोकैर्विष्णुदत्तैरुपदेशं करिष्यति । लब्ध्वा तान् नारदश्चापि सुवीणां रणयन्मुहुः ॥४४॥ कीर्तयन् सुस्वरं गत्वा मुनिं सत्यवतीसुतम् । ताञ्श्लोकान् व्याममुनये स तदा ह्युपदेक्ष्यति ॥४५ ॥ लब्ध्वा व्यासमुनिः श्लोकास्तान्रामायणसंस्थितान् । शान्तिं लब्ध्वा ततस्तेषां विस्तार च करिष्यति ॥ ४६ ॥ तेषामेवार्थमादाय पुराणं परमोदयम् । अष्टादशसहस्रं हि श्रीमद्भागवताभिधम् ॥ ४७ ॥ करिष्यत्यष्टादशमं रम्यं जनमनोहरम् । भागवतस्यात एव वाणी भिन्ना भविष्यति ॥ ४८ ॥ पुराणानां च सर्वेषां वाल्मीकायैव गीः प्रिये । पृथक्कर्ता स्मृतो व्यासः श्रीमद्रामायणं शतम् ॥ ४९ ॥ करिष्पति तथान्यानि स व्यासो विविधानि च । रम्याण्युपपुराणानि सारं सारं विगृह्य च ॥ ५० ॥ भागाद्भारतखण्डान्तर्गताद्रामायणाद्भुवि । करिष्यंति तथान्येऽपि षट्शास्त्राणि मुनीश्वराः ॥ ५१ ॥ तस्माद्रामायणादेव सारमुद्धृत्य सादरात् । यत्किञ्चिद्गिरिजे भूम्यां कीर्त्यते वै कथानकम् ॥ ५२ ॥ रामायणांशजं विद्धि श्लोकमात्रमपीह यत् । पार्वत्युवाच - शंभो ते प्रष्टुमिच्छामि व्यासाय नारदो मुनिः ॥ ५३ ॥ स्वयं ज्ञात्वा विधिमुखाद्रम्यान्पातकनाशनान् । तान् रामचरितश्लोकांश्चतुरश्चोपदेक्ष्यति ॥ ५४ ॥ यैः करिष्यति स व्यासो मुनिर्भागवतं वरम् । ताञ्श्लोकाश्चतुरस्त्वं मां कृपया वक्तुमर्हसि ॥ ५५ ॥ श्रीशिव उवाच सम्यक पृष्टं त्वया देवि सावधानमनाः शृणु । नारदोक्तांश्चतुःश्लोकांस्तवाग्रे प्रवदाम्यहम् ॥ ५६ ॥ नारदायापि कथिता विधिना ये पूरा शुभाः । ब्रह्मणे विष्णुना पूर्वं श्रीरामचरितं यदा ॥ ५७ ॥ विभक्तं हि तदा दत्ताः शेषभूताः सुपुण्यदाः । तान् शृणुष्व चतुःश्लोकान् विष्णुनोक्तान्स्वयंभुवे ॥ ५८ ॥ श्रीभगवानुवाच अहमेवासमेवाग्रे नान्यद्यत्सदसत्परम् । पश्चादहं यदेतच्च योऽवशिष्येत सोऽस्म्यहम् ॥ ५९ ॥ ऋतेऽर्थं यत्प्रतीयेत न प्रतीयेत चात्मनि । तद्विद्यादात्मनो मायां यथाऽऽभासो यथा तमः ॥ ६० ॥ यथा महान्ति भूतानि भूतेषूच्चावचेष्वनु । प्रविष्टान्यप्रविष्टानि तथा तेषु न तेष्वहम् ॥ ६१ ॥ एतावदेव जिज्ञास्यं तत्त्वजिज्ञासुनाऽऽत्मनः । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यत्स्यात्सर्वत्र सर्वदा ॥ ६२ ॥ श्रीशिव उवाच एवं श्लोका भगवता चत्वारश्च प्रकीर्तिताः । वेधसे ये तवाग्रे ते कीर्तिता देवि वै मया ॥ ६३ ॥ एते पवित्राः पापघ्ना मर्त्यानां ज्ञानदायकाः । अज्ञाननाशनाः सद्यः कीरतनीया नरोत्तमैः ॥ ६४ ॥ एवं देवि त्वया पृष्टं यथा तत्ते निवेदितम् । कथामारंभिता पूर्वमधुना शृणु वच्म्यहम् ॥ ६५ ॥ ततो रामायणं व्यासो विध्वस्तं मुनिभिः पुनः । कृत्वैकत्र शेषभूतं सप्तकांडमितं शुभम् ॥ ६६ ॥ चतुर्विंशति साहस्रं रक्षिष्यति मुनिस्तदा । आदावन्ते ततस्तस्य श्लोकास्तत्र क्रियन्ति हि ॥ ६७ ॥ चतुविशतिसाहस्रं व्यासस्य रचिता अपि । भविष्यन्ति गिरिजेऽग्रे मंजलाचरणादिषु ॥ ६८ ॥ रामायणान्यनेकानि पृथगग्रे मुनीश्वराः । भागाद्भारतखण्डान्तर्गतात्कुंभोद्धवादयः ॥ ६९ ॥ करिष्यंत्यत्र शतशस्तानि सर्वाणि पार्वति । वान्मीकीयाद्विना देवि न ज्ञेयानि मनीषिभिः॥ ७० ॥ सारकाण्डं पुरा देवि यदुक्तं च मया तव । वाल्मीकीयाच्च तच्चापि सारमुद्धत्य वै मया ॥ ७१ ॥ निवेदितं च ह्यधुना पृष्टं रामकथानकम् । सविस्तारं वदस्वेति त्वया तस्मान्मयोदितम् ॥ ७२ ॥ मानं रामचरित्रस्य शतकोटिप्रविस्तरम् । पचाननोऽप्यहं देवि दिव्यैर्वर्षार्बुदैरपि ॥ ७३ ॥ रामायणं सविस्तारं व्याख्यातुं न क्षमस्त्विह । यन्निर्मितं च मुनिना स्वतपोभिरनुत्तमम् ॥ ७४ ॥ अतः संक्षेपमात्रं हि सारं सारं विगृह्य च । कथयिष्यामि त्वत्प्रीत्यै यात्राकाण्डं शुभावहम् ॥ ७५ ॥ रामदासो यथाऽग्रे हि विष्णुदासं वदिष्यति । शतकोटिमितान् ज्ञानदृष्ट्या चाहं तथा तव ॥ ७६ ॥ इति श्रीशतकोटिरामचरितान्तर्गतश्रीमदानंदरामायणे यात्राकाण्डे रामायणविस्तारकथनं नाम द्वितीयः सर्गः ॥ २ ॥ श्रीसीतारामचन्द्रार्पणमस्तु |