श्रीरामदास उवाच
अथैकदा दक्षिणे हि शिवकांत्यां महापुरि ।
कंबुकंठी नृपः श्रीमान्निजकन्यास्वयंवरम् ॥ १ ॥
कर्तुकामो नृपान्सर्वानाह्वयामास सादरम् ।
तदा ते पार्थिवाः सर्वे पत्राणि हि पृथक पृथक् ॥ २ ॥
पूर्ववैरमनुस्मृत्य कुशस्यापि लवस्य च ।
स्वयंवरे स्वीयमानभंगेनोद्‌भूतहृत्स्थितम् ॥ ३ ॥
प्रेषयामासुर्नृपतिं न ययुश्च स्वयंवरम् ।
तेषां पत्राणि सर्वाणि कंबुकंठो ददर्श सः ॥ ४ ॥
सर्वेषु लिखितस्त्वेक एवार्थस्तं वदाम्यहम् ।
यदि नायांति रामस्य बालकास्ते स्वयंवरे ॥ ५ ॥
वयं सर्वे तर्हि यामो जंबुद्वीपान्तरस्थिताः ।
तेषामेवमभिप्रायं ज्ञात्वा स नृपतिस्तदा ॥ ६ ॥
न समाहूय श्रीराममाह्वयामास पार्थिवान् ।
स्वयं चापि स्मरन्वेरं तदेवं रामपुत्रयोः ॥ ७ ॥
चंपिकासुमतिपाणिग्रहणीयं पुरातनम् ।
ततस्ते पार्थिवाः सर्वे श्रुत्वा रामं हि नागतम् ॥ ८ ॥
सप्तद्वीपांतरस्थाश्च ययुः कांतिपुरीं प्रति ।
अथ तां कंबुकंठस्य कन्यां मदनसुन्दरीम् ॥ ९ ॥
प्रासादसंस्थितां दृष्ट्‍वा नारदः खात्समाययौ ।
सखीभिः सा मुनिं पूज्य विनयात्पुरतः स्थिता ॥ १ ० ॥
पप्रच्छ नारदं भक्त्या विनयावनता शनैः ।
कुतः समागतः स्वामिन् गम्यते क्वाधुना वद ॥ ११ ॥
भवतां दर्शनेनाद्य पावित्र्यं परमं गता ।
इतितस्या वचः श्रुत्वा किंचित् स्मित्वा मुनिस्तदा ॥ १ २ ॥
तामाह बाले स्वर्लोकादागतोऽस्म्यधुना त्वहम् ।
अयोध्यायां राघवस्य पुत्राणां तु पृथक् पृथक् ॥ १३ ॥
गेहे संभोक्तुकामोऽद्य निर्गतोऽस्मि विहायसा ।
एतस्मिन्नंतरे कांतिपुर्याः सैन्यानि वै बहिः ॥ १४ ॥
दृष्ट्‍वा केषां हि सैन्यानि संतीति हृदि चितितम् ।
ततः पांथमुखाच्छ्रुत्वा तव चात्र स्वयंवरम् ॥ १५ ॥
तदा विनिश्चितं चित्ते मया रामः स्वयंवरे ।
अत्रैवास्ति ह्यागतश्चेत्तं पश्यामि सबालकम् ॥ १ ६ ॥
नैवास्ति ह्यागतश्चेद्वै तर्हि यास्याम्यतः परम् ।
स्वयंवरो विना रामं न भविष्यति सात्मजम् ॥ १७ ॥
पश्याम्यत्रैव तं रामं द्वथाऽग्रे गमनं मम ।
निश्चित्येत्थं समायातस्ततोऽदृष्ट्‍वा रघूत्तमम् ॥ १८ ॥
कथं रामो नागतोऽत्र चेति पृष्टा नृपा मया ।
नृपाभिप्रायमाकर्ण्य तदा खिन्नं मनो मम ॥ १९ ॥
सप्तद्वीपपतिं रामं बंधुबालकसंयुतम् ।
स्वयंवरमनाहूय त्वत्पित्रा निश्चितं नृपैः ॥ २० ॥
अधुनाऽह प्रगच्छामि साकेतस्थं रघूत्तमम् ।
मन्दभाग्याऽसि वाले त्वं स्नुषा राघवसत्पतेः ॥ २१ ॥
यतो जाताऽसि नैवात्र विचित्रा कर्मणो गतिः ।
इत्युक्त्वा वालिका पृष्ट्‍वा नारदो गन्तुमुद्यतः ॥ २२ ॥
ततः संप्रार्थयामास नारदं बालिका मुहुः ।
खिन्नचित्ताश्रुपूर्णाक्षी म्लानास्या स्फुरिताधरा ॥ २१ ॥
रोमांचिततनुर्मुग्धा गतश्रीर्गद्‍गदस्वरा ।
येनाहं मुनिवर्यात्र स्नुषा श्रीराघवस्य च ॥ २४ ॥
भविष्यामि तथा कार्यं त्वया त्वां शरणं गता ।
इत्युक्त्वा मुनिवर्यस्य पादयोः स्थाप्य साशिरः ॥ २५ ॥
चकार करुणं बाला तदा तां मुनिरब्रवीत् ।
मा चिन्तां कुरु रंभोरु समुत्तिष्ठस्व बालिके ॥ २६ ॥
भविष्यसि त्वं रामस्य स्नुषा यत्न करोम्यहम् ।
इत्युक्त्वा तां समाश्वास्य खमार्गेण मुनिर्ययौ ॥ २७ ॥
एतस्मिन्नन्तरेऽयोध्यापुर्याः स्यन्दनसंस्थितः ।
यूपकेतुर्वनं पश्यंस्तमसातीरमाययौ ॥ २८ ॥
किञ्चित्सैन्ययुतो बालस्तमसायां विगाह्य सः ।
यावत्संध्यादिकं कर्तुमुपविष्टस्तदा मुनिम् ॥ २९ ॥
ददर्श नारदं नत्वा पूजयामास सादरम् ।
ततः पप्रच्छ मुनये यूपकेतुः पुरःस्थितः ॥ ३० ॥
कुतः समागतं चेति तच्छ्रुत्वा नारदो मुनिः ।
सर्व वृत्तं सविस्तारं कथयामास बालकम् ॥ ३१ ॥
तच्छ्रुत्वा सकलं वृत्तं नत्वा तं नारदं मुनिम् ।
अब्रवीद्‍बालको वाक्यं सक्रोधः संभ्रमान्वितः ॥ ३२ ॥
मुने नृपाणां सर्वेषां द्वेषबुद्धिश्च राघवे ।
या जाता साऽद्य सर्वेषां ज्ञेयाऽनर्थकरी जवात् ॥ ३३ ॥
कंबुकंठादिभूपानां सारं पश्याम्यहं रणे ।
रणे त्वत्कृपया सर्वान् जित्वा तामानयाम्यहम् ॥ ३४ ॥
इत्युक्त्वा स ययौ कांतिं पञ्चमेऽहनि सेनया ।
नारदोऽपि ययौ रामं द्रष्टुं प्रीतमनास्तदा ॥ ३५ ॥
रामेण पूजितः प्रेम्णा भोजनार्थं निमंत्रितः ।
अथ भोजनवेलायां युपकेतुं रघूत्तमः ॥ ३६ ॥
अदृष्‍ट‍्वा लक्ष्मणं प्राह यूपकेतुर्न दृश्यते ।
बालेषु तं भोजनार्थं लक्ष्मणात्र समाह्वय ॥ ३७ ॥
तदा स मालतीं गत्वा प्रपच्छ लक्ष्मणो जवात् ।
सा प्राह वनमध्येऽद्य किञ्चित्सैन्ययुतो गतः ॥ ३८ ॥
वृत्तमेतद्यथावत्स गत्वा राम जगाद ह ।
अथ रामो भोजनादि संपाद्य मुनिना मुदा ॥ ३९ ॥
ययौ सभायामासीनस्तं मुनिं वाक्यमब्रवीत् ।
पञ्चसप्तदिनान्यत्र स्थेयं मद्वचनात्त्वया ॥ ४० ॥
तथेति नारदः प्राह सभायां संस्थितः सुखम् ।
अथ रात्रौ यूपकेतुमदृष्‍ट‍्वा रघुनन्दनः ॥ ४१ ॥
उपाहारं कर्तुकामः पुनर्लक्ष्मणमब्रवीत् ।
आकारय यूपकेतुं नायं दृष्टा मया शिशुः ॥ ४२ ॥
तथेति रामवचनात्पुनर्गत्वा तु मालतीम् ।
पप्रच्छ यूपकेतुं स सा प्राह नागतस्त्विति ॥ ४३ ॥
ततः स विह्वलो भूत्वा रामं वृत्तं न्यवेदयत ।
राभोऽपि नागतं श्रुत्वा बंधुभ्यां विह्वलोऽभवत् ॥ ४४ ॥
ततः सा जानकी श्रुत्वा विह्वला खिन्नमानसा ।
दुद्राव राघवाग्रे सा सर्वे तूष्णीं कथं स्थिताः ॥ ४५ ॥
इति तान् प्राह वैदेही तदा सर्वेऽतियिह्नलाः ।
त्यक्त्वोपाहारान् वेगेन तच्छोधार्थं समुद्यताः ॥ ४६ ॥
तदा तान्विह्वलान्दृष्ट्‍वा नारदः प्राह राघवम् ।
कांतिवृत्तं यूपकेतोः प्रयाणादिकमादरात् ॥ ४७ ॥
तत्सर्व राघवः श्रुत्वा किंचित्तुष्टमनास्तदा ।
लक्ष्मणं प्राह वेगेन शत्रुघ्नोऽद्यैव गच्छतु ॥ ४८ ॥
सेनया चतुरंगिण्या जवात्कांतिं कुशादिभिः ।
तथेति लक्ष्मणश्चोक्त्वा चोपाहारान्विधाय सः ॥ ४९ ॥
सेनया बालकैवगाच्छत्रुघ्नं प्रैषयन्निशि ।
रामं नत्वाऽथ शत्रुध्नः शीघ्रं स्यन्दनसंस्थितः ॥ ५० ॥
ययौ कांतिसमीपं स षष्ठेऽहनि मुदान्वितः ।
एतस्मिन्नंतरे कातिपुर्यां तत्र स्वयंवरे ॥ ५१ ॥
सभायां राजशार्दूलाः संस्थितास्ते मुदान्विताः ।
अच सा शिबिकारूढाऽऽययौ मदनसुन्दरी ॥ ५२ ॥
किंचिन्म्लानमुखी दुःखात्स्मरंती नारदेरितम् ।
वृद्धोपमाता तां सर्वान् दर्शयामास पार्थिवान् ॥ ५३ ॥
यूपकेतुस्तदा वेगाद्‍गत्वा तूष्णीं सभांगणम् ।
मोहनास्त्रं विसृज्याथ मेहयामास तां सभाम् ॥ ५४ ॥
मोहितैर्मोहनास्त्रेण न्यस्तां तद्वाहकैर्भुवि ।
रथेन शिबिकां गत्वा धृत्वा मदनसुन्दरीम् ॥ ५५ ॥
निजाभिधानं संश्राव्य तां तुष्टामकरोत्तदा ।
अथ सा वरयामास वीरं मदनसुन्दरी ॥ ५६ ॥
मुमोच मालां तत्कण्ठे नवरत्नमयीं शुभाम् ।
ततः स यूपकेतुर्हि रथे मदनसुन्दरीम् ॥ ५७ ॥
निवेश्य कांतिपुर्याः स बहिर्गत्वा स्थिरोऽभवत् ।
तामाह दयितां वीरस्त्विदानीं त्वं भयं त्यज ॥ ५८ ॥
जित्वा सर्वान्नृपानद्य त्वया गच्छाम्यह पुरीम् ।
तत्तस्य वचनं श्रुत्वा सा प्राह वचनं तदा ॥ ५९ ॥
बहवः सति राजानस्त्वमेकः स्वल्पसेनया ।
असंख्यातानि सैन्यानि तेषां पश्य समन्ततः ॥ ६० ॥
कथं युद्धं भवेदत्र मा कुरुष्वाद्य संगरम् ।
शीघ्रं मां नय साकेतं ततो रामेण सेनया ॥ ६१ ॥
युद्धं कुरु नृपैर्घोरं शृणु मद्वचनं प्रभो ।
मा साहसं कुरुष्वात्रार्थये त्वां मुहुर्मुहुः ॥ ६२ ॥
इति तस्या वचः श्रुत्वा तामाश्वास्यपुनः पुनः ।
उपसंहारयामास मोहनास्त्रं स लीलया ॥ ६३ ॥
तदा ते पार्थिवाः सर्वे श्रुत्वा नीतां वधूं बलात् ।
शत्रुघ्नतनयेनेति स्त्रीवाक्यैः स्यंदने स्थिताः ॥ ६४ ॥
निर्ययुः कोटिशो योद्धुं स्वस्वसेनावृता जवात् ।
चंपिकायाः सुमत्याश्च पूर्ववैरेण दर्पिताः ॥ ६५ ॥
दुद्रुवुर्नेमिमार्गेण ददृशुस्तं रथस्थितम् ।
युक्तं मदनसुन्दर्या बिभ्रंतं मालिकां हृदि ॥ ६६ ॥
ततस्तं मुमुचुः सर्वे नानाशस्त्राणि सैनिकाः ।
यूपकेतुस्तदा वेगाट्टणत्कृत्य महद्धनुः ॥ ६७ ॥
वायव्यास्त्रेण तान्सर्वानुद्धय दशदिक्षु सः ।
प्राक्षिपत्पार्थिवान् सैन्यैर्नानावाहनसंस्थितान् ॥ ६८ ॥
तदा स कंबुकण्ठोऽपि पूर्ववैरमनुस्मरन् ।
चंपिकायाः सुमत्याश्च स्वयंवरसमुद्‌भवम् ॥ ६९ ॥
निमेषान्निजकन्याया वैरतो हरणं बलात् ।
महाक्रोधान्निर्ययौ स स्वसैन्येन परिवेष्टितः ॥ ७० ॥
कुर्वन् दुंदुभिघोषांश्च युद्धार्थं यूपकेतुना ।
यपूकेतुरपि श्रुत्वा दुन्दुभीनां महत्स्वनम् ॥ ७१ ॥
कांतिपुर्युत्तरद्वारपुरतः संस्थितो रथी ।
टणत्कृत्य महच्चापं सन्दधे शरमुत्तमम् ॥ ७२ ॥
ये ये वीराः पुरद्वारान्निर्गताश्च बहिः शनैः ।
तान् जघान क्षणादेव प्रेतैर्द्वारं रुरोध सः ॥ ७३ ॥
तं दृष्ट्‍वा यूपकेतोश्च कंबुकण्ठः पराक्रमम् ।
ययौ स्वयं स्यन्दनेन प्रेतसंघं विदार्य च ॥ ७४ ॥
शेषसैन्येन संयुक्तो यपूकेतुं क्रुधा जवात् ।
तदाऽऽह यूपकेतुं स मया त्वं सङ्‌गरं कुरु ॥ ७५ ॥
किमेतान्मशकान् हत्वा पौरुष मन्यसे जड ।
इत्युक्त्वा सप्तभिर्बाणैर्यूपकेतुं जघान सः ॥ ७६ ॥
तान्बाणानागतान् दृष्ट्‍वा यूपकेतुर्निजैः शरैः ।
तांश्छित्वा नवबाणैस्तच्चापसारथिनं ध्वजम् ॥ ७७ ॥
कवचं मुकुटं छित्वा जघान तुरगानपि ।
पद्‌भ्यां तदा कंबुकण्ठो गदामादाय दुद्रुवे ॥ ७८ ॥
तावत्सहस्रधा बाणैर्यूपकेतुश्चकार ताम् ।
ततो बद्ध्वा दृढां मुष्टिं कम्बुकठस्त्वरान्वितः ॥ ७९ ॥
हृदये यूपकेतोस्तां जघानाचलसन्निभाम् ।
तदा स यूपकेतुस्तं श्वशुरं स्यंदनोपरि ॥ ८० ॥
ध्वजे बबंध वेगेन खङ्‌गं जग्राह सम्भ्रमात् ।
कंबुकण्ठशिरश्छेद कर्तुं तं समुपस्थितम् ॥ ८१ ॥
दृष्ट्‍वा धृत्वा करे तस्य सखड्गं सम्भ्रमान्विता ।
तमाह नत्वा साध्वक्षी तदा मदनसुन्दरी ॥ ८२ ॥
विह्वला विगतोत्साहा वेपती ह्यश्रुलोचना ।
मम तातं कंबुकण्ठमेनं हंसि कथं प्रभो ॥ ८३ ॥
मक्षिकापतनं पूर्वं ग्रासे यद्वत्त्वया कृतम् ।
सुखारम्भे पूर्वमेव दुःखकर्भावलम्बितम् ॥ ८४ ॥
मद्वाक्यान्नैव हंतव्यस्तस्मात्त्वां प्रार्थयाम्यहम् ।
एवं मदनसुन्दर्या वचः श्रुत्वा विहस्य सः ॥ ८५ ॥
कराद्विसृज्य तं खड्गं स्वसूतं चोदयन्मुदा ।
सेनया स ययौ यावत्पथाऽयोध्यां पुरीं प्रति ॥ ८६ ॥
तावद्दुंदुभिनिर्घोषानग्रे शुश्राव सेनया ।
पुनश्चापं दृढीकृत्य यूपकेतुस्तदा पथि ॥ ८७ ॥
कस्याग्रे वाहिनी चेति चिंतयामास चेतसि ।
ततः शरं मुमोचैकं निजनामांकितं बलात् ॥ ८८ ॥
योजनांतरसेनायां शरः शत्रुघ्नसन्निधौ ।
पपात तत्पदाग्रे तं दृष्ट्‍वा स चकितस्तदा ॥ ८९ ॥
शरपुच्छे यपूकेतोर्नाम दृष्ट्‍वाथ शत्रुहा ।
निश्चितवान्यपूकेतुर्मार्गेऽग्रे वर्तते ध्रुवम् ॥ ९० ॥
ततश्चापे स शत्रुघ्नः स्वनामांकितमुत्तमम् ।
शरं संधाय विमुखं यूपकेतुं मुमोच ह ॥ ९१ ॥
स शरो यूपकेतोश्च मस्तकादूर्ध्वतस्तदा ।
अपतत्पृष्ठभागे स तं ददर्श पितुः शरम् ॥ ९२ ॥
तदा हृष्टो यूपकेतुः कुर्वन्दुदुभिनिःस्वनान् ।
गत्वा वेगेन शत्रुघ्नं दृष्ट्‍वोत्प्लुत्य रथादधः ॥ ९३ ॥
ननाम पितरं पत्न्या कंबुकंठं प्रदर्शयन् ।
तदा तं सुहृदं ज्ञात्वा मोचयामास शत्रुहा ॥ ९४ ॥
कंबुकंठमुखाच्छ्रुत्वा सर्वं वृत्तं सविस्तरम् ।
शत्रुघ्नः प्रार्थितस्तेन सुहृदा तत्पुरीं ययौ ॥ ९५ ॥
कांतिपुर्या बहिः स्थित्वा कंबुकठमतेन सः ।
आकारणार्थ लग्नाय रामं दूतान्प्रचोदयत् ॥ ९६ ॥
तदा ते कंबुकंठस्य शत्रुघ्नस्यापि वेगतः ।
आकारणार्थं श्रीरामं ययुर्दूता मुदान्विताः ॥ ९७ ॥
इति श्रीशतकोटिरामचरितांतर्गते श्रीमद् आनन्दरामायणे
विवाहकाण्डे मदनसुन्दरीहरणं नामाष्टमः सर्गः ॥ ८ ॥