|
|
|
॥ विष्णुपुराणम् ॥ पञ्चमः अंशः ॥ प्रथमोऽध्यायः ॥
मैत्रेय उवाच
नृपाणां कथितःसर्वो भवता वंशविस्तरः । वंशानुचरितं चैव यथावदनुवर्णितम् ॥ १ ॥ अंशावतारो ब्रह्मर्षे योऽयं यदुकुलोद्भवः । विष्णोस्तं विस्तरेणाहं श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः ॥ २ ॥ चकार यानि कर्माणि भगवान् पुरुषोत्तमः । अंशांशेनावतीर्योर्व्यां तत्र तानि मुने वद ॥ ३ ॥ श्रीपारशर उवाच मैत्रेय श्रूयतामेतद्यत्पृष्टोऽहमिह त्वया । विष्णोरंशांशसम्भूतिचरितं जगतो हितम् ॥ ४ ॥ देवकस्य सुतां पूर्वं वसुदेवो महामुने । उपयेमे महाभागां देवकीं देवतोपमाम् ॥ ५ ॥ कंसस्तयोर्वररथं चोदयामास सारथिः । वसुदेवस्य देवक्या संयोगे भोजनन्दनः ॥ ६ ॥ आथान्तरिक्षे वागुच्चैः कंसमाभाष्य सादरम् । मेघगम्भीरनिर्घोषं समाभाष्येदमब्रवीत् ॥ ७ ॥ यामेतां वहसे मूढ सह भर्त्रा रथे स्थिताम् । अस्यास्तवाष्टमो गर्भः प्राणानपहरिष्यति ॥ ८ ॥ श्रीपराशर उवाच इत्याकर्ण्य समुत्पाट्य खड्गं कंसो महाबलः । देवकीं हन्तुमारब्धो वसुदेवोऽब्रवीदिदम् ॥ ९ ॥ न हन्तव्या महाभाग देवकी भवतानघ । समर्पयिष्ये सकलान्गर्भानस्योदरोद्भवान् ॥ १० ॥ श्रीपराशर उवाच तथेत्याह ततः कंसो वसुदेवं द्विजोत्तम । न घातयामास च तां देवकीं सत्यगौरवात् ॥ ११ ॥ एतस्मिन्नेवकाले तु भूरिभारावपीडिता । जगाम धरणी मेरौ समाजं त्रिदिवौकसाम् ॥ १२ ॥ स ब्रह्मकान्सुरान्सर्वान्प्रणिपत्याथ मेदिनि । कथयामास तत्सर्वं खेदात्करुणभाषिणी ॥ १३ ॥ भूमिरुवाच अग्निःसुवर्णस्य गुरुर्गवां सूर्यः परो गुरुः । ममाप्यखिललोकानां गुरुर्नारायणो गरुः ॥ १४ ॥ प्रजापतिपतिर्ब्रह्म पूर्वेषामपि पूर्वजः । कलाकाष्ठानिमेषात्मा कालश्चाव्यक्तमूर्तिमान् ॥ १५ ॥ तदंशभूतःसर्वैषां समूहो वः सुरोत्तमाः ॥ १६ ॥ आदित्या मरुतःसाध्या रुद्रा वस्वश्विवह्नयः । पितरो ये च लोकानां स्रष्टारोऽत्रिपुरोगमाः ॥ १७ ॥ एते तस्याप्रमेयस्य विष्णो रूपं महात्मनः ॥ १८ ॥ यक्षराक्षसदैतेयपिशाचोरगदानवाः । गन्धर्वाप्सरसश्चैव रूपं विष्णोर्महात्मनः ॥ १९ ॥ ग्रहर्क्षतारकाचित्रगगनाग्निजलानिलाः । अहं च विषयाश्चैव सर्व विष्णुमयं जगत् ॥ २० ॥ तथा चानेकरूपस्य तस्य रूपाण्यहर्निशम् । बाध्यबाधकतां यान्ति कल्लोला इव सागरे ॥ २१ ॥ तत्साम्प्रतममी दैत्याः कालनेमिपुरोगमाः । मर्त्यलोकं समाक्रम्य बाधन्तेऽहर्निशं प्रजाः ॥ २२ ॥ कालनेमिर्हतो योऽसौ विष्णुना प्रभविष्णुना । उग्रसेनसुतः कंसःसम्भूतःस महासुरः ॥ २३ ॥ अरिष्टो धेनुकः केशी प्रलम्बो नरकस्तथा । सुन्दोऽसुरस्तथात्युग्रो बाणश्चापि बलेःसुतः ॥ २४ ॥ तथान्ये च महावीर्या नृपाणां भवनेषु ये । समुत्पन्ना दुरात्मानस्तान्न संख्यातुमुत्सहे ॥ २५ ॥ अक्षोहिण्योत्र बहुला दिव्यमूर्तिधराःसुराः । महाबलानां दृप्तानां दैत्येन्द्राणां ममोपरि ॥ २६ ॥ तद्भूरिभारपीडार्ता न शक्नोम्यमरेश्वराः । बिभर्तुमात्मानमहमिति विज्ञापयामि वः ॥ २७ ॥ क्रियतां तन्महाभागा मम भारावतारणम् । यथा रसातलं नाहं गच्छेयमतिविह्वला ॥ २८ ॥ इत्याकर्ण्य धरावाक्यमशेषैस्त्रिदशेश्वरैः । भुवो भारावतारार्थं ब्रह्मा प्राह प्रचोदितः ॥ २९ ॥ ब्रह्मोवाच यथाह वसुधा सर्वं सत्यमेव दिवौकसः । अहं भवो भवन्तश्च सर्वे नारायणात्मकाः ॥ ३० ॥ विभूतयश्च यास्तस्य तासामेव परस्परम् । आधिक्यं न्यूनता बाध्यबाधकत्वेन वर्तते ॥ ३१ ॥ तदागच्छत गच्छामः क्षीराब्धेस्तटमुत्तमम् । तत्राराध्य हरिं तस्मै सर्वं विज्ञापयाम वै ॥ ३२ ॥ सर्वथैव जगत्यर्थे स सर्वात्मा जगन्मयः । सत्त्वांशेनावतीर्योर्व्यां धर्मस्य कुरुते स्थितिम् ॥ ३३ ॥ श्रीपराशर उवाच इत्युक्त्वा प्रययो तत्र सह देवैः पितामहः । समाहितमनाश्चैवं तुष्टाव गरुडध्वजम् ॥ ३४ ॥ ब्रह्मोवाच द्वे विद्ये त्वमनाम्नाय परा चैवापरा तथा । त एव भवतो रूपे मूर्तामूर्तात्मिके प्रभो ॥ ३५ ॥ द्वे ब्रह्मणी त्वणीयोऽतिस्थूलात्मन्सर्व सर्ववित् । शब्दब्रह्मपरं चैव ब्रह्म ब्रह्ममयस्य यत् ॥ ३६ ॥ ऋग्वेदस्त्वं यजुर्वेदःसामवेदस्त्वथर्वणः । शिक्षाकल्पो निरुक्तं च च्छन्दो ज्योतिषमेव च ॥ ३७ ॥ इतिहासपुराणे च तथा व्याकरणं प्रभो । मीमांसा न्यायशास्त्रं च धर्मशास्त्राण्यधोक्षज ॥ ३८ ॥ आत्मात्मदेहगुणवद्विचाराचारि यद्वच । तदप्याद्यपते नान्यदध्यात्मात्मस्वरूपवत् ॥ ३९ ॥ त्वमव्यक्तमनिर्देश्यमचिन्त्यानामवर्मवत् । अपाणिपादरूपं च शुद्धं नित्यं परात्परम् ॥ ४० ॥ शृणोष्यकर्णः परिपश्यसि त्व- मचक्षुरेको बहुरूपरूपः । अपादहस्तो जवनो ग्रहीता त्वं वेत्सि सर्वं न च सर्ववेद्यः ॥ ४१ ॥ अणोरणीयां समसत्स्वरूपं त्वां पश्यतो ज्ञाननिवृत्तिरग्र्या । धीरस्य धीरस्य बिभर्ति नान्य- द्वरेण्यरूपात्परतः परात्मन् ॥ ४२ ॥ त्वं विश्वनाभिर्भुवनस्य गोप्ता सर्वाणि भूतानि तवान्तराणि । यद्भूतभव्यं यदणोरणीयः पुमांस्त्वम् एकः प्रकृतेः परस्तात् ॥ ४३ ॥ एकश्चतुर्धा भगवान्हुताशो वर्चोविभूतं जगतो ददासि । त्वं विश्वतश्चक्षुरनन्तमूर्ते त्रेधा पदं त्वं निदधासि धातः ॥ ४४ ॥ यथाग्निरेको बहुधा समिध्यते विकारभेदैरविकाररूपः । तथा भवान्सर्वगतैकरूपी रूपाण्यशेषाण्यनुपुष्यतीश ॥ ४५ ॥ एकं तवाग्र्यं परमं पदं य त्पश्यन्ति त्वां सूरयो ज्ञानदृश्यम् । त्वत्तो नान्यत्किञ्चिदस्ति स्वरूपं यद्वा भूतं यच्च भव्यं परात्मन् ॥ ४६ ॥ व्यक्ताव्यक्तस्वरूपस्त्वं समष्टिव्यष्टिरूपवान् । सर्वज्ञःसर्वनित्सर्वशक्तिज्ञानबलर्धिमान् ॥ ४७ ॥ अन्यूनश्चाप्यवृद्धिश्च स्वाधीनो नादिमान्वशी । क्लमतन्द्री भयक्रोधकामादिभिरसंयुतः ॥ ४८ ॥ निरवद्यः परः प्राप्तेर्निरधिष्ठोऽक्षरः क्रमः । सर्वेश्वरः पराधारो धाम्नां धामात्मकोऽक्षयः ॥ ४९ ॥ सकलावरणानीतनिरालम्बनभावन । महाविभूतिसंस्थान नमस्ते पुरुषोत्तम ॥ ५० ॥ नाकारणात्कारणाद्वा कारणाकारणान्न च । शरीरग्रहणं वापि धर्मत्राणाय केवलम् ॥ ५१ ॥ श्रीपराशर उवाच इत्येवं संस्तवं श्रुत्वा मनसा भगवानजः । ब्रह्माणमाह प्रीतेन विश्वरूपं प्रकाशयन् ॥ ५२ ॥ श्रीभगवानुवाच भोभो ब्रह्मंस्त्वया मत्तःसह देवैर्यदिष्यते । तदुच्यतामशेषं च सिद्धमेवावधार्यताम् ॥ ५३ ॥ श्रीपराशर उवाच ततो ब्रह्मा हरेर्दिव्य विश्विरूपमवेक्ष्य तत् । तुष्टाव भूयो देवेषु साध्वसावनतात्मसु ॥ ५४ ॥ ब्रह्मोवाच नमो नमस्तेस्तु सहस्रकृत्वः सहस्रबाहो बहुवक्त्रपाद । नमोनमस्ते जगतः प्रवृत्ति- विनाशसंस्थानकराप्रमेय ॥ ५५ ॥ सूक्ष्मातिसूक्ष्मातिबृहत्प्रमाण गरीयसामप्यतिगौरवात्मन् । प्रधानबुद्धीन्द्रियवत्प्रधान- मूलात्परात्मन्भगवन्प्रसीद ॥ ५६ ॥ एषा मही देव महीप्रसूतै- र्महासुरैः पीडितशैलबन्धा । परायणं त्वां जगतामुपैति भारावतारार्थमपारसार ॥ ५७ ॥ एते वयं वृत्ररिपुस्तथायं नासत्यदस्त्रौ वरुणस्तथैव । इमे च रुद्रा वसवःससूर्याः- समीरणाग्निप्रसुखास्तथान्ये ॥ ५८ ॥ सुराःसमस्ताःसुरनाथकार्य- मेभिर्मया यच्च तदीश सर्वम् । आज्ञापयाज्ञां परिपालयन्त- स्तवैव तिष्ठाम सदास्तदोषाः ॥ ५९ ॥ श्रीपराशर उवाच एवं संस्तूयमानस्तु भगवान्परमेश्वरः । उज्जहारात्मनः केशौ सितकृष्णौ महामुने ॥ ६० ॥ उवाच च सुरानेतौ मत्केशौ वसुधातले । अवतीर्य भुवो भारक्लेशहानिं करिष्यतः ॥ ६१ ॥ सुराश्च सकलाःस्वांशैरवतीर्य महीतले । कुर्वन्तु युद्धमुन्मत्तैः पूर्वोत्पन्नैर्महासुरैः ॥ ६२ ॥ ततः क्षयमशेषास्ते दैतेया धरणीतले । प्रयास्यन्ति न सन्देहो मद्दृपातविचूर्णिताः ॥ ६३ ॥ वसुदेवस्य या पत्नी देवकी देवतोपमा । तत्रायमष्टमो गर्भो मत्केशो भविता सुराः ॥ ६४ ॥ अवतीर्य च तत्रायं कंसं घातयिता भुवि । कालनेमीं समुद्भूतमित्युक्त्वान्तर्दधे हरिः ॥ ६५ ॥ अदृश्याय ततस्तस्मै प्रणिपत्य महामुने । मेरुपृष्ठं सुरा जग्मुरवतेरुश्च भूतले ॥ ६६ ॥ कंसाय चाष्टमो गर्भो देवक्या धरणीधरः । भविष्यतीत्याचचक्षे भगवान्नारदो मुनिः ॥ ६७ ॥ कंसोऽपि तदुपश्रुत्य नारदात्कुपितस्ततः । देवकीं वसुदेवं च गृहे गुप्तावधारयत् ॥ ६८ ॥ वसुदेवेन कंसाय तेनैवोक्तं यथा पुरा । तथैव वसुदेवोऽपि पुत्रमर्पितवान् द्विज ॥ ६९ ॥ हिरण्यकशिपोः पुत्राः षड्गर्भा इति विश्रुताः । विष्णुप्रयुक्ता स्तान्निद्रा क्रमाद्गर्भानयोजयत् ॥ ७० ॥ योगनिद्रा महामाया वैष्णवी मोहितं यया । अविद्यया जगत्सर्वं तामाह भगवान्हरिः ॥ ७१ ॥ श्रीभगवानुवाच निद्रे गच्छ ममादेशात्पातालातलसंश्रयान् । एकैकत्वेन षड्गर्भान्देवकीजठरं नय ॥ ७२ ॥ हतेषु तेषु कंसेन शेषाख्योंऽशस्सतो मम । अंशांशेनोदरे तस्याःसप्तमः सम्भविष्यति ॥ ७३ ॥ गोकुले वसुदेवस्य भार्यान्या रोहिणी स्थिता । तस्याःस सम्भूतिसमं देवि नेयस्त्वयोदरम् ॥ ७४ ॥ सप्तमो भोजराजस्य भयाद्रोधोपरोधतः । देवक्याः पतितो गर्भ इति लोको वदिष्यति ॥ ७५ ॥ गर्भसंकर्षणात्सोऽथ लोके संकर्षणेति वै । संज्ञामवाप्स्यते वीरः श्वेताद्रिशिखरोपमः ॥ ७६ ॥ ततोऽहं सम्भविष्यामि देवकीजठरे शुभे । भर्गं त्वया यशोदाया गन्तव्यमविलम्बितम् ॥ ७७ ॥ प्रावृट्काले च नभसि कृष्णाष्टम्यामहं निशि । उत्पत्स्यामि नवम्यां तु प्रसूतिं त्वमवाप्स्यसि ॥ ७८ ॥ यशोदाशयने मां तु देवक्यास्त्वामनिन्दिते । मच्छक्तिप्रोरितमतिर्वसुदेवो नयिष्यति ॥ ७९ ॥ कंसश्च त्वामुपादाय देवि शैलशिलातले । प्रक्षेप्स्यत्यन्तारिक्षे च संस्थानं त्वमवाप्स्यसि ॥ ८० ॥ ततस्त्वां शतदृक्छक्रः प्रणम्य मम गौरवात् । प्रणिपातानतशिरा भगिनीत्वे ग्रहीष्यति ॥ ८१ ॥ त्वं च शुम्भनिशुम्भादीन्हत्वा दैत्यान्सहस्रशः । स्थानैरनेकैः पृथिवीमशेषां मण्डयिष्यसि ॥ ८२ ॥ त्वं भूतिः सन्नतिः क्षान्तिः कान्तिर्द्यौः पृथिवी धृतिः । लज्जा पुष्टीरुषा या तु काचिदन्या त्वमेव सा ॥ ८३ ॥ ये त्वामार्येति दुर्गेति वेदगर्भाम्बिकेति च । भद्रेति भद्रकालीति क्षेमदा भग्यदेति च ॥ ८४ ॥ प्रातश्चैवापराह्ने च स्तोष्यन्त्यानम्रमूर्तयः । तेषां हि प्रार्थितं सर्वं मत्प्रसादाद्भविष्यति ॥ ८५ ॥ सुरामांसोपहारैश्च भक्ष्यभोज्यैश्च पूजिता । नृणामशेषकामांस्त्वं प्रसन्ना सम्प्रदास्यसि ॥ ८६ ॥ ते सर्वे सर्वदा भद्रे मत्प्रसादादसंशयम् । असन्दिग्धा भविष्यन्ति गच्छ देवि यथोदितम् ॥ ८७ ॥ इति विष्णुमहापुराणे पञ्चमेंऽशे प्रथमोऽध्यायः (१) |