|
|
श्रीरामगीताअयोध्या नगरीचा राजा दशरथ होता. राम हा त्याचा ज्येष्ठ पुत्र. रामाचे चरित्र वाल्मीकि ऋषींनी रामायणात गुंफले आहे. या वाल्मीकींच्या रामायणाखेरीज रामचरित्र वर्णन करणारी आणखी काही रामायणे संस्कृत भाषेत आहेत. त्यामध्ये अध्यात्मरामायण हे एक आहे. अध्यात्मरामाणाच्या मते राम हा सर्वोच्च ईश्वर आहे, तो सगुण व निर्गुण आहे आणि तोच अंतिम तत्त्व आहे. तसेच या जगातील रामाचा व्यवहार ही केवळ त्याची लीला आहे. रामगीतेचा सारांशराम म्हणतो, या जगात प्राण्यांचा संसार म्हणजे जन्ममरणाचे चक्र आहे. त्या चक्राचे कारण कर्म आहे; तथापि संसाराचे मूळ कारण आत्म्याचे अज्ञान हे आहे. हे अज्ञान कर्म करून नष्ट करता येत नाही. अज्ञान हे आत्मज्ञानाने नष्ट होते. ते प्राप्त करून घेण्याची इच्छा असणाऱ्या माणसाजवळ काही प्राथमिक गोष्टी असणे आवश्यक आहे. त्या मिळवून मग त्याने आत्मज्ञानी गुरुजवळ जाऊन त्याचा उपदेश घ्यावयास हवा. उपनिषदातील 'तत्त्वमसि' वाक्याचा गुरू जो अर्थ सांगतो त्यावरून जीव आणि आत्मा यांचे ऐक्य कळते. हे ऐक्यज्ञान अज्ञानाचा नाश करते. खरे म्हणजे हा संसार आत्म्यावर परमात्म्यावर आरोपित/अध्यस्त आहे; म्हणू तो मिथ्या आहे. परमोच्च परमात्मा हा तीन देह, तीन अवस्था आणि पाच कोश यांपेक्षा वेगळा आहे. ॐकराची उपासना केल्यावर जी निर्विकल्प समाधी प्राप्त होते, तिच्यामध्ये य परमात्म्याचा साक्षात्कार होतो. असा साक्षार्कार झाल्यावर साधक विद्यमान जीवनांतच संसारबंधनातून सुटून मुक्त होतो, म्हणजे तो जीवन्मुक्त होतो. या अवस्थेत प्रारब्ध भोगीत तो जीवन कंठतो आणि देहपातानंतर तो परमात्म्याशी म्हणजेच रामाशी एकरूप होतो. जीव आणि ब्रह्म यांचे ऐक्य साधण्यास रामाची भक्ति ही सुद्धा उपयोगी पडते. रामाच्या उपदेशाचे आधाररामाने जो उपदेश केला त्या संदर्भात राम स्वतःच सांगतो - १) मी जे कतन केले ते विशेष ज्ञान हे श्रुतीचे/वेदांचे सार आहे (श्लोक ६२) २) माझा गुह्य उपदेश म्हणजे श्रुतिवचनांचे सार आहे (श्लोक ५९) ३) श्रुति ही आत्मज्ञानाचे प्रमाण आहे (श्लोक १९, ५७) असे म्हणून राम 'नेति' या श्रुतिवाक्याचा प्रमाण म्हणून निर्देश करतो(श्लोक १७). या सर्वांचा अर्थ असा की रामगीता ही श्रुतीवर आधारलेली आहे. रामगीतेवरील केवलाद्वैत वेदांताचा प्रभावरामगीतेत जे सांगितले आहे त्यावरून शंकराचार्यांच्या केवलाद्वैत मताचा प्रभाव रामगीतेवर आहे हे दिसून येते. हा प्रभाव कसा आहे हे सांगितले आहे. तसे करताना रामगीतेतील विषय प्रथम दिला आहे. त्यानंतर लगेच कंसात केवलाद्वैत वेदांतावरील ग्रंथाचा निर्देश वा समांतर आवरणे दिली आहेत.
श्री महादेव उवाच श्री महादेव म्हणाले - हे पार्वती, जगाच्या मंगलासाठी/कल्याणासाठी धारण केलेल्या आपल्या मंगल देहाचे (मंगलात्मना) रामायण या स्वरूपात उत्तम कीर्ति स्थापन करून, श्रेष्ठ राजर्षींनी पूर्वी जसे आचरण केले होते तसे राम करू लागला (१) श्री महादेव म्हणजे भगवान शंकर. त्यंनी संपूर्ण अध्यात्मरामायण पार्वतीला कथन केले. म्हणून येथे 'श्री महादेव म्हणाले' हे शब्द वापरले आहेत. रामाचा धाकटा भाऊ लक्ष्मण. तो अधूनमधून रामाकडे येऊन त्याला काही विचारीत असे. राम त्याला पूर्वीच्या काही कथा सांगत असे,
सौमित्रिणा पृष्ट उदारबुद्धिना उदार मन असणाऱ्या लक्ष्मणाने कधी विचारले तर राम त्याला पूर्वीच्या काळातील शुभ कथा सांगत असे. उदा० प्रमाद/चूक केलेल्या नृग नावाच्या राजाला कोणा एका ब्राह्मणाच्या शापामुळे तिर्यक् योनि प्राप्त झाली अशा प्रकारची कथा एकदा रामाने (राघव) लक्ष्मणाला सांगितली. ( २)
सौमित्रि म्हणजे लक्ष्मण. सुमित्रा ही दशरथ राजाची एक पत्नी होती. तिचा पुत्र तो सौमित्रि म्हणजे लक्ष्मण.
कदाचिदेकान्त उपस्थितं प्रभुं ज्याच्या पदकमलांची सेवा रमा लक्ष्मी करीत असे, असा तो प्रभु राम एकदा एकांत स्थानी उपस्थित होता. त्यावेळी ज्याचे मन शुद्ध झालेले होते असा लक्ष्मण रामाजवळ गेला आणि विनयाने युक्त अशा त्याने भक्तिपूर्वक रामाला प्रणाम करून म्हटले (३)
रमा हे लक्ष्मीचे एक नाव आहे. लक्ष्मी ही विष्णूची पत्नी. पुराणांच्या मते लक्ष्मी ही विष्णूच्या पदकमळाची सेवा करीत असते. अध्यात्मरामायणाचे मते, राम हा विष्णू आहे. येथे भावन म्हणजे मन असा अर्थ घेतला आहे. किंवा रामाविषयी ज्याची भावना, विचार शुद्ध होते, असाही अर्थ घेता येईल.
त्वं शुद्धबोधोऽसि हि सर्वदेहिनां- हे महाबुद्धिमान रामा, तू शुद्ध ज्ञान (स्वरूप) आहेस. सर्व देहधारी प्राण्यांचा आत्मा तू आहेस. सर्वांवर सत्ता गाजवणारा असा प्रभु (अधीश) तू आहेस. तू स्वतः निराकार (निराकृति) आहेस. भृंगाप्रमाणे तुझ्या चरण कमलांना जे चिकटले आहेत अशांची संगति ज्यांना प्राप्त झाली आहे आणि ज्यांच्याजवळ ज्ञानदृष्टि आहे, अशांना तुझे ज्ञान आणि प्रतीति (=अनुभव) येते. (४).
रामगीतेमध्ये राम हा सगुण तसेच निर्गुण परमेश्वर आहे (श्लोक ६ पहा). सगुण ईश्वर या दृष्टीने तो सर्वांचा प्रभु/स्वामी आहे. सर्वांचा आत्मा या दृष्टीने तो निराकार आहे. निराकार हा शस्त्र उपलक्षणेने निर्गुण असा अर्थ दाखवितो.
अहं प्रपन्नोऽस्मि पदाम्बुजं प्रभो हे प्रभो, जे तुझे चरण माणसांना संसारातून सोडवितात आणि ज्यांचे ध्यान भक्त, योगी करतात, अशा त्या तुझ्या पदकमळी मी नम्रपणे शरण आलो आहे. ज्याच्यामुळे मी अपार अज्ञानरूपी सागर सहजपणाने आणि सुखाने तरून जाईन, अशा प्रकारचा उपदेश तू मला कर (५).
"भवापवर्ग" शब्दातील अपवर्ग हा शब्द सोडविणारा, नाश करणारा, निरास करणारा या अर्थाने वापरलेला आहे. अपवर्ग शब्दाचा नेहमीचा अर्थ म्हणजे कर्मांतून सुटका अथवा मोक्ष असाही घेता येईल. तो असा - संसारातून (भव) सुटका (अपवर्ग), संसारातून सुटून मोक्षाची प्राप्ति.
श्रुत्वाथ सौमित्रिवचोऽखिलं तदा त्यावेळी लक्ष्मणाचे संपूर्ण भाषण ऐकल्यानंतर, शरणागताचे दुःख हरण करणारा राम मनात प्रसन्न झाला (प्रसन्न धीः). मग लक्ष्मणाच्या अज्ञानरूपी अंधकाराचा नाश करण्यासाठी, राजांना अलंकारभूत असणाऱ्या रामाने लक्ष्मणाला श्रुतीने प्रसृत केलेले विशिष्ट ज्ञान सांगण्यास प्रारंभ केला. (६).
या श्लोकात 'धी' म्हणजे मन असा अर्थ घेतला आहे. रामगीतेत अनेकदा धी, बुद्धि आणि मन हे शद्ध समानार्थी म्हणून घेतलेले आढळतात. विज्ञान म्हणजे विशिष्ट ज्ञान. हे विज्ञान म्हणजे या जगातील भौतिक विज्ञान नाही. विज्ञान म्हणजे आत्मा/ब्रह्म या परम अंतिम तत्त्वाचे ज्ञान होय. लक्ष्मणाचे अज्ञान दूर करण्यास हेच विज्ञान समर्थ आहे.
आदौ स्ववर्णाश्रमवर्णिताः क्रियाः आपणाला वर्ण आणि आश्रम यांमध्ये जी करावयाची (कर्तव्य) कर्मे वेदशास्त्रांनी वर्णिलेली आहेत ती प्रथम (आदौ) करून, मग विज्ञानप्राप्ती इच्छिणाऱ्या मागासाने प्रथम चित्ताची शुद्धी प्राप्त करून घ्यावयाची आहे. नंतर त्याने ती कर्मे सोडून द्यावीत (समाप्य). (परंतु) तत्पूर्वी शम, दम इत्यादि आवश्यक साधने प्राप्त करून घेऊन, त्याने आत्मज्ञानाच्या प्राप्तीसाठी सद्‌गुरुचा आश्रय घ्यावयास हवा. म्हणजे त्याने सद्‌गुरुला शरण जावयास हवे (७).
ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र असे चार वर्णाचे लोक समाजात असतात असे हिंदूंची धर्मशास्त्रे सांगतात. यातील पहिल्या तीन वर्णांसाठी ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ आणि संन्यास असे चार आश्रम (अवस्था) धर्मशास्त्रांनी कथन केले आहेत. त्या त्या वर्णातील लोकांनी त्या त्या आश्रमात कोणती कर्तव्ये म्हणून करावयाची हेही धर्मशास्त्रांनी सांगून ठेवले आहे.
क्रिया शरीरोद्‌भव हेतुरादृता पूर्वीच्या जन्मात केलेली क्रिया (=कर्म) हीच नवीन जन्मातील शरीराच्या उत्पत्तीचे कारण आहे, असे शहाणे लोक म्हणतात. विकारांमध्ये आसक्त असणाऱ्या माणसाच्या (सुरागिणः) प्रिय आणि अप्रिय अशा क्रिया घडतात; त्याच (क्रिया) पुण्य आणि पाप (धर्मेतरौ) बनतात. नंतर तेथे, त्या जन्मात, त्या क्रियांनी पुनः शरीर प्राप्ति होते. मग त्या नवीन शरीराने पुनः क्रिया घडतात. अशाप्रकारे कर्म -शरीर -कर्म -पुनर्जन्म, भव म्हणजे संसार एखाद्या चक्राप्रमाणे फिरत रहातो (८).
भव/संसार म्हणजे जन्म-कर्म-पुनर्जन्म-कर्म या पद्धतीने चालू रहाणारे जणू चक्र आहे. या जन्म-पुनर्जन्माचे कारण क्रिया/कर्म आहे. विषयांमध्ये आसक्ति आणि अहंकार असणारा माणूस बरी वाई ट, पाप पुण्यात्मक कर्में करतो. कर्मवादाच्या सिद्धांताप्रमाणे कर्माचे फळ हे भोगावेच लागते. काही कर्मे ही माणासाला त्याच्या विद्यमान चालू जीवनात कर्मफळे देतात. पण काही कर्मांची फळे चालू जन्मात मिळत नाहीत. म्हणून त्या कर्मांची फळे भोगण्यास माणसाला पुन्हा जन्म घ्यावा लागतो. या नवीन जन्मात माणूस पुन्हा पुण्य-पापे करतो. त्यांचे फळ भोगण्यास त्याला पनर्जन्म घ्यावा लागतो. अशाप्रकारे कर्म हेच जन्म आणि पुनर्जन्म यांचे कारण आहे आणि मग कर्म-जन्म-कर्म-पुनर्जन्म असे हे कर्म आणि जन्म यांचे चक्र मोक्ष मिळेपर्यंत चालू राहते. कर्म-जन्माचे सातत्याने फिरणारे चक्र म्हणजेच भव/संसार आहे. शंकराचार्यांच्या मतेही 'पुनरपि जननं पुनरपि मरणं' हाच संसार आहे.
अज्ञानमेवास्य हि मूलकारणं या संसाराचे मूल कारण खरोखर आत्म्याचे अज्ञान हेच आहे आणि त्या बाबतीत त्या अज्ञानाचा नाश हा संसारातून सुटण्याच्या संदर्भात (विधौ) सांगितला गेला आहे. त्या अज्ञानाचा नाश करण्याच्या बाबतीत ज्ञान (विद्या) हेच पूर्णपणे समर्थ (पटीयसी) आहे. कर्मानेच अज्ञानाचा नाश होत नाही याचे कारण असे आहे की त्या अज्ञानापासून उत्पन्न होणारे (तज्जं) कर्म हे त्या अज्ञानाला विरोधी नाही असे सांगितले आहे.
संसाराचे मूळ कारण आत्म्याचे अज्ञान आहे. हे अज्ञान आत्मा/ब्रह्म याची उपाधि बनते (श्लोक २८ पहा). या अज्ञानामुळे ब्रह्मावर जगाचा आरोप अथवा अध्यास होतो (श्लोक ३८ पहा) या अध्यस्त जगात माणसाचा संसार रहातो. अशाप्रकारे अज्ञान हेच संसाराचे मूलभूत कारण आहे.
नाज्ञानहानिर्न च रागसंक्षयो कर्मामुळे अज्ञानाचा नाशही होत नाही तसेच जगातील विषयांविषयीच्या माणसाच्या आसक्तीचा (राग) नाशही होत नाही. याउलट त्या कर्मांपासून (ततः) दोषयुक्त असे नवीनच कर्म निर्माण होते. मग त्या नवीन कर्मापासून पुनः नवीन संसार उत्पन्न होणे हे टळत नाही. म्हणून अज्ञानाचा नाश करायचा असल्यास शहाण्या माणसाने ज्ञानप्राप्तीचा विचार करावयास हवा (१०).
आसक्ती आणि अज्ञान यांपासून कर्म उत्पन्न होते (श्लोक ८-९) पहा. ते कर्म आसक्ति आणि अज्ञान यांचा नाश करू शकत नाही. उलट त्या कर्मांमुळे जीवनात नवीन कर्मे उत्पन्न होतात आणि ही नवीन कर्मे पुन्हा जन्ममरणाच्या चक्राला नवीन गती देतात. म्हणजे कर्मांनी संसारच वाढत जातो.
ननु क्रिया वेद-मुरवेन चोदिता ज्ञान-कर्म-समुच्चय-वादिन् लोक म्हणतात - प्राण धारण करणाऱ्या माणसाला ज्याप्रमाणे ज्ञान (विद्या) हे मोक्ष या पुरुषार्थाचे साधन म्हणून वेदाने स्वमुखाने सांगितले आहे त्याचप्रमाणे वेदाने स्वतःच्या मुखाने कर्म करावे अशी प्रेरणा दिली आहे (चोदिता). म्हणून क्रिया (कर्म) ही मनुष्यप्राण्याचे आवश्यक कर्तव्य, अशी वेदाची प्रेरणा आहे (प्रचोदिता). यावरून असे कळून येते की, पुरुषार्थ साधण्याच्या संदर्भात क्रिया कर्म हे ज्ञानाला सहाय्यभूत आहे (११).
धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष हे चार पुरुषार्थ साधण्यास वेदाने कर्म आणि ज्ञान हे उपाय सांगितले आहेत. त्यातील पहिले तीन पुरुषार्थ कर्मसाध्य आहेत यात कुणालाच शंका नाही. पण केवळ ज्ञानानेच मोक्ष मिळतो (ज्ञानदेव तु केवलम्) असे म्हणता येत नाही. कारण कर्म हे कर्तव्य म्हणून आवश्यक आहे अशी वेदाची आज्ञा आहे. (पहा - कुर्वन्नेवह कर्माणि जिजीविषेच्छतं समा: । ईशउपनिषद, २) याचा अर्थ असा की ज्ञानाबरोबर, ज्ञानाच्या जोडीने कर्म करणे हेही आवश्यकच आहे. कारण ते दोन्हीही वेदाने सांगिनले आहेत. याचाच अर्थ असा होतो की मोक्ष प्राप्त करून देताना कर्म हे ज्ञानाला सहाय्यक आहे. इतरांचे मत सांगण्यापूर्वी 'ननु' हे अव्यय वापरण्याची पद्धत संस्कृत तात्त्विक ग्रंथात आहे. या श्लोकात 'कर्तव्यता' या शद्वाने 'कर्तव्यतया' (आवश्यक कर्तव्य या स्वरूपात) असा अर्थ घ्यावयाचा आहे.
कर्माकृतौ दोषमपि श्रुतिर्जगौ श्रुतीने असे सुद्धा सांगितले आहे की कर्म न केल्यास (अकृतौ) दोष उत्पन्न होतो. म्हणून मुमुक्षूने सुद्धा हे कर्म करीत राहावयास हवे (कार्य). या म्हणण्यावर कुणीतरी आक्षेप घेतो. ज्ञान (विद्या) हे कर्मापेक्षा स्वतंत्र असून ते मोक्षप्राप्तीचे कार्य निश्चितपणाने (ध्रुवा) करते. आणि म्हणून मनाने सुद्धा त्या ज्ञानाला कर्म इत्यादि अन्य कशाचीही अपेक्षा असत नाही. ( १२)
श्रुतीचे मते कर्म हे आवश्यक कर्तव्य आहे आणि ते न केल्यास विघ्ने, अडचणी वा संकटे असले दोष उत्पन्न होतात. (पहा - अकरणे प्रत्यवाय: ।) याचा अर्थ, मुमुक्षूने सुद्धा कर्म केलेच पाहिजे; कारण ते मोक्ष प्राप्तीसाठी ज्ञानाला उपयोगी ठरणारे आहे. असा ज्ञान कर्मसमुच्चयवादी माणसांचा दृष्टीकोन आहे.
न सत्यकार्योऽपि हि यद्‌वदध्वरः वर मांडलेला आक्षेप) बरोबर नारी. (याचे कारण असे -) यज्ञ (अध्वर) हा ज्याप्रमाणे स्वतःचे इष्ट कार्य करण्यास जरी खरोखरच समर्थ असला, तरी त्याला इतर काही गौणकारक इत्यादींची अपेक्षा निश्चितच असते, त्याप्रमाणेच वेदाच्या आज्ञेने (विधितः) प्रगट/व्यक्त केलेल्या (प्रकाशितै:) कर्मांनी युक्त असणारे ज्ञान हेच वैशिष्ट्यपूर्ण होते म्हणजे मोक्ष देण्यास समर्थ ठरते. अशाप्रकारे मोक्षाच्या सिद्धीसाठी ज्ञानकर्मसमुचय हा आवश्यकच आहे. ( १३) कर्माच्या मदतीशिवाय ज्ञान हे स्वतंत्रपणे मोक्षाप्रत नेते, या आक्षेपाला ज्ञानमर्कसमुच्चयवादीचे उत्तर असे आहे - हा आक्षेप बरोबर नाही. असे पहा - यज्ञ हा स्वतंत्र आहे आणि तो इष्ट फळ देतो, परंतु तसे करताना त्याल अन्य काही कारक गोष्टींची आवश्यकता असते. कारक म्हणजे मुख्य कर्माची गौण अंगे. जसे यज्ञ या मुख्य कर्माला अग्नि, पुरोहित, मंत्र इत्यादि आवश्यक असतात. बरोबर याचप्रमाणे ज्ञान हे जरी मोक्षदायक असले तरी वेदांनी सांगितलेली उपासना इत्यादि गौण कर्मांचे साहाय्य मिळाल्यावरच - त्या कारकांनी युक्त झाल्यावरच ते ज्ञान मोक्षाप्रत नेते. याचा अर्थ असा की गौणपणाने का होईना ज्ञानाला कर्माची जरूरी आहे. असे आहे ज्ञानकर्मसमुच्चयवादीचे मत. पहाः -उभाम्यामेव पक्षाभ्यां यथा रवे पक्षिणांगतिः । तथेव ज्ञानकर्मभ्यां प्राप्यते ब्रह्मशाश्वतम् ॥) [ एथवरील अर्थ/विवरण श्री. के. वा. आपटे यांचे आहे. हा भाग संतकृपा फेब्रु/मार्च २०१० मासिकातला आहे. पण संतकृपाने काही भाग न छापता ’एप्रिल्’२०१० व त्या पुढील अंकात श्लोक २४ पासूनचे लेख छापले आहेत. त्यामुळे श्लोक १४ ते २३ वरील अर्थ/विवेचन इतर ग्रंथामधून घेतले आहे ] वेदविहित कर्मांचा त्याग कसा करावयाचा हे २३ व्या श्लोकाच्या अंतिम चरणात सांगितले आहे. हा त्याग "विधानतः" म्हणजे मनुस्मृतीसारख्या धर्मशास्त्रांनी सांगितलेल्या विधानानुसार विशिष्ट पद्धतीने करावयाचा आहे. मनुस्मृति सांगते - प्राजापत्यस् नावाचा यज्ञ करून, कर्म त्याग करून, गृह सोडून, माणसाने संयास घ्यावा (प्राजापत्यां निरूप्येष्टिं सर्ववेदसदक्षिणम् । आत्मन्यग्नीन्‌समारोप्य ब्राह्मणः प्रव्रजेद्‌गृहात् ॥) श्लोक १८ मध्ये असे सांगितले होते की परमात्मा आणि जीवात्मा हे एकच आहेत. या ज्ञानाने संसाराचे मूळ कारण असणारे अज्ञान नष्ट होऊन जाते आणि त्सेच आत्मज्ञान मोक्षप्रत नेते. या संदर्भात प्रश्न असा येतो - जीव आणि परमात्मा/आत्मा यांच्या ऐक्याचे हे ज्ञान कसे होते ? या प्रश्नाचे उत्तर पुढील श्लोक २४ मध्ये दिले आहे.
श्रद्धान्वितस्तत्त्वमसीति वाक्यतो श्रद्धेने युक्त असणाऱ्या आणि शुद्ध मन असणाऱ्या मुमुक्षु-शिष्याने गुरूच्या कृपाप्रसादाने (उपनिषदातील) 'तत्त्वमसि' ( =ते तू आहेस) या वाक्याचा अर्थ समजून घेऊन, आत्मा आणि जीव यांचे एकरूपत्व (ऐकात्म्य) जाणून घ्यावयाचे आहे. हे जाणणारा मुमधु सुखी/आनंदी होतो आणि तो मेरू नावाच्या पर्वता प्रमाणे कंपरहित, स्थिर, निश्चल होतो ( २४)
मुमुक्षूचे मन शुद्ध झाले आहे; त्याची चित्तशुद्धी झाली आहे; त्याने आवश्यक ते साधन -चतुष्ट्यक प्राप्त करून घेतले आहे. मग ज्ञानप्राप्तीसाठी तो ब्रह्मसाक्षात्कारी गुरूकडे गेला आहे (श्लोक ७). शमादि-षट्‌क या साधनातील श्रद्धा त्याचे जवळ आहे. साहजिकच त्याचा वेदांतवाक्ये आणि गुरुवचने यावर दृढ विश्वास आहे. (निगमाचार्य वाक्येषु भक्तिः श्रद्धेति विश्रुता । अपरोक्षानुभूति, ८.) ज्ञानप्राप्तीसाठी श्रद्धेची आवश्यकता भगवद्गीता अशी सांगते - श्रद्धावान् लभते ज्ञानम् । (४.३९)
आदौ पदार्थावगतिर्हि कारणं (कोणत्याही) वाक्याचा अर्थ जाणून घेण्याच्या पद्धतीत (विधौ), अर्थ जाणून घेण्याच्या शास्त्रविधानानुसार (विधानतः), प्रथम त्या वाक्यातील प्रत्येक पदाचा (वाच्य/मुख्य) अर्थ जाणून घेणे, हे आवश्यक कारण असते. आता तत्त्वमसि वाक्यातील शब्दांचे अर्थ असे आहेत = तत् त्वम् आणि या पदांचे ( शब्दांचे) अर्थ अनुक्रमे परमात्मा आणि जीव असे आहेत आणि 'असि' हे पद त्या दोघांच्या अर्थाचे ऐक्य/तादात्म्य ( =ऐकात्म्य) सांगते ( २५).
कोणत्याही वाक्यातील प्रत्येक पदाचा (वाच/मुख्य) अर्थ प्रथम कळला तरच मग त्या वाक्याचा अर्थ कळून येतो. (हेतुःपदार्थावबोधोहि वाक्यार्थावगननेरिह । वाक्यवृत्ति १०) स्वतःचा अर्थ सांगण्यास शब्दाजवळ किमान दोन शक्ति/वृत्ति आहेत. त्यांना अभिधा शक्ति आणि लक्षणा वृत्ति असे म्हणतात. अभिधा ही शब्दाची मुख्य शक्ति आहे; तिच्या साहाय्याने शद्वाचा वाच्य/मुख्य अर्थ कळतो. शब्द एकेताच अथवा वाचताच जो अर्थ लगेच कळतो त्याला मुख्यार्थ/वाच्यार्थ म्हणतात. उदा. वृक्ष हा शब्द ऐकताच झाड हा अर्थ कळतो. ह झाड हा वृक्ष शब्दाचा वाच्य अर्थ होय. तेव्हा वाक्याचा अर्थ कळायचा असेल तर प्रथम त्या वाक्यातील प्रत्येक पदाचा अर्थ कळावयास हवा हे उघड आहे. तथापि कधी असे घडते की वाक्यातील शब्दांचे वाच्यार्थ सुसंगत असा अर्थ देत नाहीत. उदा. घरावरून हत्ती गेला. येथे घरावरून हत्ती जाणे शक्य नसल्याने वाक्याच्या अर्थात संगति येत नाही. अशा स्थितीत वाच्यार्थ सांगणारी अभिधा शक्ति बाजूला सारून सुसंगत अर्थ देऊ शकणारी शब्दाची लक्षणा शक्ति स्वीकारावी लागते. जसे - घरावरून म्हणजे घराच्या जवळून असा अर्थ लक्षणेने घेतला की वाक्यार्थ संगत होतो. येथे हे लक्षात घ्यावे की अतिशय आवश्यक असेल तरच लक्षणा शक्तीकडे वळावयाचे असते (अगत्या लक्षणा ।) कारण लक्षणा ही शब्दाची गौण शक्ति आहे आणि तिचा वापर करताना मुख्य/वाच्य अर्थ सुसंगत नसणे (मुख्यार्थबाध) इत्यादि काही गोष्टी लक्षात घ्याव्या लागतात.
प्रत्यक्‍परोक्षादिविरोधमात्मनोः तत्त्वमसि या वाक्यात परमात्मा आणि जीवात्मा या दोन आत्म्यांचे बाबतीत (आत्मनोः) एक प्रत्यक् आणि एक परोक्ष इत्यादि विसंगति टाकून देऊन (विहाय) म्हणजे त्यांचा वाच्यार्थ बाजूला सारून, लक्षणा शक्तीने (लक्षणया) संशोधन करून (संशोधित), ते दोघेही (तयोः) चैतन्यस्वरूप आहेत हे लक्षात घेऊन (चिदात्मनासंगृह्य), परमात्मा (आत्मा) हाच स्वतःचा आत्मा (स्वमात्मानं) म्हणजे जीवात्मा आहे असे जाणून घेतल्यानंतर, मुमुक्षूने अद्वयरूपाने/एकीभावाने रहावे (२६).
या श्लोकात 'प्रत्यक्-परोक्षादि' या समासात, प्रत्यक् आणि परोक्ष या शब्दांनंतर चैतन्य हा शब्द अध्याहृत आहे. 'परोक्ष' नंतर येणारा 'आदि' हा शब्द हा तत् आणि त्वं यांच्या वाच्यार्थांत अधिक भर घालतो. तत् हे सर्वज्ञ, सर्व शक्तिसंपन्न चैतन्य आहे, तर त्वं हे अल्पज्ञ आणि अल्पशक्तिचैतन्य आहे.
एकात्मकत्वाज्जहती न सम्भवेत्- तत् आणि त्वं या पदांच्या बाबतीत ज्याप्रमाणे जहती (नावाची) लक्षणा संभवत नाही, कारण त्या दोघांचे स्वरूप एकच (एकात्मकत्यान्) म्हणजे चैतन्य आहे, त्याचप्रमाणे त्या दोहोंच्या वाच्यार्थांत विरोध असल्यामुळे, त्यांच्या बाबतीत अजहवी नावाची लक्षणाही संभवत नाही. म्हणून 'सः अयं (अस्ति) (तो देवदत्त हा देवदत्त आहे) या वाक्यात ज्याप्रमाणे सः आणि अयं या पदांची भागलक्षणा घेतली जाते, त्याप्रमाणे तत्त्वमसि वाक्यात तत् आणि त्वं पदांची भागलक्षणा घेणे योग्य ठरते (युज्येत) कारण तसे केल्यावर कोणताही दोष येत नाही (अदोषतः) (२७)
श्लोक २६ च्या स्पष्टीकरणात पाहिले होते की कोणती तरी लक्षणा घेतली, तर तत् आणि त्वं याचा अर्थ चैतन्य असा होऊन त्यांचे एकत्व सिद्ध होते. आता, जहती अणि अजहती असे जे लक्षणेचे दोन प्रकार आहेत, त्या लक्षणांचा वापर करून पूर्वोक्त अर्थ सिद्ध होत नाही, तर फक्त भागलक्षणा तो अर्थ देऊ शकते असे या श्लोकात सांगितले आहे.
रसादिपञ्चीकृतभूतसम्भवं पंचीकरणाने बनलेल्या (पंचीकृत) पृथ्वी (रसा) इत्यादी पाच महाभूतांपासून जे निर्माण झाले आहे, जे सुख, दुःख इत्यादी कर्मांच्या भोगांचा आश्रय आहे, ज्याला उत्पत्ति (आदि), (मध्यस्थिती) आणि अंत (=नाश) आहे, आणि जे पूर्वीच्या (आदि) म्हणजे पूर्वजन्मातील कर्मांनी उत्पन्न आले आहे, आणि जे मायेचे (अविद्येचे) कार्य आहे, असे स्थूल शरीर ही आत्म्याची पहिली उपाधि आहे; असे शहाणे लोक सांगतात.(२८).
सूक्ष्मं मनोबुद्धिदशेन्द्रियैर्युतं मन, बुद्धी, दशेंद्रिये आणि प्राण यांनी युक्त जे आहे, जे (पाच) अपंचीकृत (=सूक्ष्म) भूतांपासून उत्पन्न झाले आहे, जे भोक्त्या अशा जीवाच्या सुख इत्यादि भोगाचे साधन (अनुसंधान) आहे असे ते आणखी (एक) सूक्ष्म शरीर आहे ते आत्म्याची दुसरी उपाधि आहे असे शहाणे लोक मानतात ( २९).
श्लोक २६ व्या स्पष्टीकरणात त्वं म्हणजे प्रत्यक् चैतन्य असे म्हटले होते. याचाच अर्थ असा की त्वं हे उपाधियुक्त चैतन्य आहे. अंतिम शुद्ध चैतन्याला/आत्म्याला स्थूल आणि सूक्ष्म शरीरांच्या उपाधि येतात असे श्लोक २८-२९ मध्ये सांगितले आहे. या स्थूल आणि सूक्ष्म या दोन शरीरांच्या उपाधि आत्म्याला कशा येतात हे जाणून घेण्यास ' पंचीकृत' आणि 'अपंचीकृत' या शब्दांनी सूचित केलेली 'पंचीकरण ' ही प्रक्रिया जाणून घ्यावयास हवी. आणि पंचीकरण जाणून घेण्यास केवलाद्वैत वेदांतात जी अध्यासाची प्रक्रिया सांगितली आहे ती जाणून घेणे आवश्यक आहे.
अनाद्यनिर्वाच्यमपीह कारणं वर सांगितलेल्या स्थूल आणि सूक्ष्म शरीरांच्या पलीकडे (पर) म्हणजे त्यांच्या जोडीनेच आत्म्याच्या बाबतीत उपाधि म्हणून आणखी एक (तिसरे) कारण नावाचे शरीरसुद्धा आहे. हे शरीर अनादि, अनिर्वचनीय आणि माया (=अज्ञान) प्रधान असणारे आहे. आता मुमुक्षूने आपल्या मनात (आत्मनि) क्रमाने असे निश्चित करून घ्यावयास हवे की स्वतचा आत्मा (स्वात्मानम्) या तीन शरीरापेक्षा वेगळा रहाणारा आहे (३०).
या श्लोकाच्या पहिल्या दोन चरणात कारण शरीराचे वर्णन आहे. अज्ञान हेच कारण शरीर आहे. म्हणजे असे - आत्म्याला/चैतन्याला अज्ञान ही उपाधि येते असे मागे सांगितले होते. हे अज्ञान अनादि आहे असे म्हटले जाते; कारण हे अज्ञान केव्हापासून आहे हे कुणालाच माहीत नाही; म्हणून ते अनादि आहे असे मानले जाते. हे अज्ञान अनिर्वाच्य आहे म्हणजे ते सत् आणि असत् या शब्दांनी वर्णन करता येणारे नाही. याचे कारण असे - वर्तमान, भूतकाळ आणि भविष्यकाळ या तीनही काळात जे अस्तित्वात असते त्याला सत् असे म्हणतात. या अर्थाने अज्ञान हे सत् नाही; कारण ते आत्मज्ञानाने नष्ट होऊन जाते. फक्त आत्मा/चैतन्य सत् आहे, आत्म्याप्रमाणे अज्ञान हे सत् नाही. ज्ञानाच्या टप्प्यात ते कधीच येत नाही ते असत् उदा. वांझ स्त्रीचा पुत्र, सशाची शिंगे, इत्यादी. पण असल्या गोष्टीप्रमाणे अज्ञान हे असत् नाही, याची कारणे दोन - १) 'मी अज्ञानी आहे' या स्वरूपात अज्ञान हे ज्ञानाच्या जाणीवेच्या टप्प्यात येत असते. ज्याची जाणीव येते ते 'असत्' असे म्हणता येत नाही. २) असत् (काही नाही) मधून काहीही निर्माण होत नाही. परंतु अज्ञानामुळे जगाचा विक्षेप होतो. म्हणून अज्ञान हे असत् नाही. ३) अज्ञान हे सत् आणि असत् यांना विरोधी असल्याने ते सत् आणि असत् आहे असे म्हणता येत नाही. ४) सत् आणि असत् या परस्पर विरुद्ध गोष्टी एकाच वेळी एकाच अज्ञानात असतात असेही म्हणता येत नाही. या सर्व कारणांनी अज्ञान हे सत् आणि असत् शब्दांनी वर्णन करता येण्यासारखे नाही - अनिर्वाच्य, सत् - असत् - अनिर्वचनीय असे म्हटले जाते.
क्रोशेष्वयं तेषु तु तत्तदाकृतिः ज्याप्रमाणे जवळ असणाऱ्या रंगीत पदार्थाच्या सान्निध्याने संगाने स्फटिक मणि हा वेगळेपणाने, वेगळ्या रंगाचा भासू लागतो, त्याप्रमाणे त्या कोशांच्या संगाने (उपाधीने) हा आत्मा त्या त्या कोशाच्या आकाराचा म्हणजे स्वरूपाचा आहे, असे दैनंदिन जीवनात भासू लागते. परंतु या आत्म्याच्या स्वरूपाचा जर संपूर्णपणे (परितः) नीट विचार केला तर हा (आत्मा) अद्वय/अद्वितीय असल्यामुळे तो असंग स्वरूपाचा आणि अज आहे, हे विचारी माणसाला कळून येते ( ३१).
वर श्लोक २८-३० मध्ये सांगितलेले तीन देह म्हणजे आत्म्याला झाकणारे कोश आहेत आणि त्या कोशाखाली दडलेला आत्मा अज्ञानी माणसाला नेहमीच्या जीवनात समजून येत नाही. कोश म्हणजे आच्छादक, आवरण घालणारा (कोशवद् आच्छादकत्वात् । वेदांत सार) जसे गवसणी तंबोऱ्याला झाकून टाकते म्हणून गवसणी हा कोश किंवा म्यान तलवारीला झाकते म्हणून म्यानाला कोश म्हणतात. तीन देहांचा आणि कोशांचा संबंध असा आहे - स्थू देह हा अन्नाने उत्पन्न होणारा, अन्नाने वाढणारा, अन्नाचा एक परिणाम असल्याने त्यालाच अन्नमय कोश म्हणतात (स्थूल शरीर अन्नादिविकारित्वाद् एव हेतो अन्नमय कोशः । वेदांत सार) सूक्ष्म शरीरात पाच प्राण आणि कर्मेंद्रिये आहेत; त्यांच्या समूहाला प्राणमय कोश म्हणतात. सूक्ष्म शरीरातील मन आणि पाच ज्ञानेंद्रिये मिळून मनोमय कोश होतो. सूक्ष्म शरीरातील बुद्धि ( द्रविज्ञान) आणि पाच ज्ञानेंद्रिये मिळून विज्ञानमय कोश होतो. अशाप्रकारे सूक्ष्म शरीरातच प्राणमय, मनोमय आणि विज्ञानमय असे तीन कोश आहेत (सूक्ष्म शरीर विज्ञानमयादि कोशत्रयम् । वेदांतसार) आणि कारण शरीर म्हणजेच आनंदमय कोश होय (कारण शरीर.. आनंदमय कोश । वेदांत सार).
बुद्धेस्त्रिधा वृत्तिरपीह दृश्यते येथे, या जगात सत्त्व, रज आणि तम हे तीन गुण असणाऱ्या बुद्धीच्या/मनाच्या स्वप्न इत्यादि भेदांनी तीन वृत्ति सुद्धा आढळून येतात. परंतु त्यातील प्रत्येक अवस्था दुसऱ्या दोन अवस्थांत उपस्थित नसल्यामुळे (व्यभिचारतः), नित्य, एक (केवल) आनंदरूप (शिव), परब्रह्माच्या अपेक्षेने (त्या अवस्था) मृषा/मिथ्या आहेत. म्हणजे त्या अवस्था परब्रह्माशी संबंधित/निगडित नाहीत. ( ३२).
पिंडामध्ये आत्म्याला/परब्रह्माला तीन देहांच्या उपाधि येतात अणि आत्मा म्हणजे पंच कोशातील कोणीतरी एक असे अज्ञानाने माणूस लौकिक व्यवहारात मानतो (श्लोक ३१ पहा.) बुद्धीमध्ये आत्म्याचे प्रतिबिंब पडते आणि त्यालाच जीव असे म्हटले जाते. (श्लोक ४० पहा). अज्ञानात सत्त्व, रज आणि तम हे तीन गुण आहेत, ते अज्ञानापासून निर्माण झालेल्या बुद्धीमध्येही उतरतात. व्यावहारिक जीवनात बुद्धि हेच जीवाचे साधन आहे. मन व इंद्रिये यांच्या सहकार्याने बुद्धीचे काम चालू असते. अशा स्थितीत इंद्रिये, मन व बुद्धि यांचे कार्य चालू आहे की नाही हे लक्षात घेतले तर माणूस तीन अवस्थांतून जात असतो असे दिसून येते. म्हणजे असे - इंद्रिये (शरीर), मन आणि बुद्धि हे जेव्हा सर्वजण कार्यशील असतात तेव्हा जिला जागृती अवस्था म्हणतात ती अवस्था असते. जेव्हा इंद्रिये व शरीर कार्यरहित असून फक्त मन आणि बुद्धि कार्य करीत असतात तेव्हा त्या स्थितीला स्वप्न अवस्था म्हटले जाते आणि जेव्हा देह, इंद्रिये, मन आणि बुद्धि हे कार्य करीत नसतात त्या स्थितीला अथवा अवस्थेला निद्रा म्हणतात. बुद्धीतील सत्त्व, रज आणि तम या गुणानुसार जागृति, स्वप्न आणि सुषुप्ति या अवस्था येतात असा या श्लोकाच्या पहिल्या दोन ओळींचा भावार्थ आहे. सत्त्व व रज हे गुण ज्ञान व क्रिया दाखवितात, ते जागृति व स्वप्न यांत उपस्थित असतात. तम हे अज्ञान आहे. निद्रा अवस्थेत अज्ञान असते. म्हणजे बुद्धीच्या तीन गुणांनुसार या तीन अवस्था येतात असे येथे म्हटले आहे. या तीन अवस्था परस्परांची व्यावृत्ति करणाऱ्या (अनोन्य -व्यभिचार) आहेत. म्हणजे एक अवस्था असताना दुसऱ्या दोन अवस्था असूच शकत नाहीत. उदा. जागृति अवस्था असताना निद्रा अणि स्वप्न या अवस्थांचा अभाव असतो. स्वप्न समयी जागृति आणि निद्रा या अवस्था अनुपस्थित असतात अणि निद्रा ही अवस्था असताना तेथे जागृति व स्वप्न यांचे अस्तित्व नसते. आणखी असे की या अवस्था काही काळापुरत्या असतात.
देहेन्द्रियप्राण मनश्चिदात्मनां देह, इंद्रिये, प्राण, मन व चेतन आत्मा (चिदात्मा) यांचा संग झाल्यामुळे म्हणजे ते एकत्र आल्यामुळे बुद्धीची वृत्ति सातत्याने बदलत जाते. आता तमोगुण हा या वृत्तीच्या मुळाशी असल्यामुळे, या वृत्ति अज्ञान या स्वरूपाच्या (अज्ञलक्षणा) असतात अणि जोपर्यंत बुद्धीच्या या वृत्ति चालू राहीपर्यंत माणसाच्या संसाराचा, पुनर्जन्माचा उद्‌भव चालूच रहातो (३३).
देहा इंद्रिये, मन, बुद्धि, बुद्धीतील अहंकार आणि चेतन आत्म्याचे बुद्धीतील प्रतिबिंब (=जीव) (श्लोक ४० पहा) आणि चेतन आत्मा हे एकत्र असतात, तोपर्यंत चेतन आत्मा सोडून इतर सर्वांसह बुद्धि आपले कार्य करीत रहाते. या बुद्धीच्या वृत्तीमुळे माणूस नाना प्रकारची कर्मे करतो. या कर्मामुळे माणसाला पुनः पुनः जन्ममरण प्राप्त होते म्हणजेच त्याच्या संसाराचा/भवाचा पुनः पुन्हा उद्‌भव होतो.
नेतिप्रमाणेन निराकृताखिलो उपनिषदातील 'न इति' (नेति) या वाक्यप्रमाणाने प्राप्त होणाऱ्या ज्ञानाने संपूर्ण संसाराचे विश्वाचे निराकरण करून, चिद्घन अशा आत्म्याचे अमृत हे माणसाने हृदयात/मनात सेवन करावे (समास्वादित) किंवा माणसाने चिद्घन आत्म्याच्या अमृताचा स्वाद मनाने घ्यावा. त्यानंतर नारळाचे वा फळाचे आतील पाणी (अभः) पिऊन आल्यावर माणूस ज्याप्रमाणे त्या पाण्याचे नारळ हे फळ फेकून देतो, त्याप्रमाणे जगाचे सार असणारे सत् (ब्रह्म) प्राप्त करून घेतल्यावर (आत्र) मुमुक्षूने संपूर्ण जगाचा त्याग मनाने करावा म्हणजे संपूर्ण जगाचे बाबतीत उदासीन व्हावे, जगाकडे दुर्लक्ष करावे) ( ३४).
श्लोक २८-२९ खाली पाहिल्याप्रमाणे जग हे परमात्म्यावरचा अध्यारोप/अध्यास असल्याने ते मिथ्या आहे. यास प्रमाण आहे उपनिषदातील 'नेति' हे, वाक्य. नेति शब्द असणारे हे वाक्य असे आहे - स एषनेति नेत्मात्मा अगृह्यः न हि गृह्येत । अत आदेशो नेति नेति । (बृहदारण्यकउपनिषद् ४.५.१५) हे वाक्य संपूर्ण जगाचा निषेध करते. याचा अर्थ असा होतो की या जगात आत्म्याला तीन देहांच्या ज्या उपाधि आल्या आहेत, त्यांचा आत्म्याचे बाबतीत निषेध करावयाचा आहे ( पहा -निषिध्य निखिलोपाधीननेतिनेति इतिवाक्यतः । विद्यादैक्यं महावाक्यैर्जीवात्मपरमात्मनोः ॥ आत्मबोध, ३०) म्हणजे तीन देहांच्या उपाधीपेक्षा आत्मा हा संपूर्णपणे वेगळा आहे, हे जाणून घ्यावयाचे आहे. त्यानंतर मुमुक्षूला कळून येते की तथाकथित जीव हा सच्चिदानंद आत्म्यापेक्षा वेगळा नसून ते दोघेही एक, एकरूप आहेत. म्हणजे 'नेति' या वाक्याने जगाचा/उपाधीचा निषेध केल्यावर, 'तत्त्वमसि' या वाक्यावरून जीव आणि ब्रह्म हे एक आहेत याचा साक्षात्कार मुमुक्षूला होतो. ब्रह्म परमात्मा चिद्घन आहे असे येथे म्हटले आहे. या शब्दाने 'सच्चिदानंद-घन' हा अर्थ अभिप्रेत आहे. आत्म्याचे/परमात्म्याचे स्वरूप असे आहे -
कदाचिदात्मा न मृतो न जायते आत्मा हा कधीही जन्माला आलेला नाही, (साहजिकच) तो कधीही मृत होत नाही, म्हणजे नष्ट होत नाही. तो कधीही क्षीण होत नाही आणि तो कधीही वाढत नाही, वृद्धिंगत होत नाही. तो नवीन नाही (अनवः) म्हणजे तो पुराण आहे. त्याने सर्व प्रकारचे अतिशय/उत्कर्ष दूर केलेले आहेत. किंवा - तो सर्व विशेषणांनी रहित आहे. तो सुख/आनंद आहे आणि तो स्वयंप्रकाशी, सर्वव्यापक आणि द्वैतरहित (अद्वय) आहे. (३५).
जग आणि देह यांच्या अगदी उलट विरोधी स्वरूपाचा आत्मा/परमात्मा आहे. जग आणि देह यांना उत्पत्ति आणि नाश आहे, त्यांच्यात वाढ होते, तसेच ते क्षीणही होतात. त्यांचेमध्ये कमीजास्त गुणावगुण आहेत; त्यांच्यात सुख व दुःख आहे; ते प्रकाशित झाले तर ते दृश्य होतात; ते मर्यादित आहेत आणि ते अनेक आहेत. बरोबर याउलट आत्मा आहे - आत्म्याला जन्म व मरण नाही. आत्म्याला वाढ आणि अपक्षय/क्षीणता नाही. जग आणि देह यांची उत्पत्ति होत असल्याने ते नवीन असतात; आत्मा नवीन नाही तो पुरातन, सनातन आहे. त्याला कोणतीही बरीवाईट विशेषणे नाहीत तो सर्वोत्कृष्ट आहे. आत्मा हा स्वयंप्रकाशी, सर्व ठायी असणारा, अद्वितीय आणि केवळ आनंद स्वरूप असणारा आहे.
एवंविधे ज्ञानमये सुखात्मके अशाप्रकारच्या ज्ञानाने परिपूर्ण आणि सुखस्वरूप असणाऱ्या आत्म्यावर किंवा आत्म्याचे स्थानी दुःखाने भरलेला हा संसार (विश्वाचा पसारा, भव) कसा बरे प्रचीतिला येतो ? या प्रश्नाचे उत्तर असे - अज्ञानामुळे होणाऱ्या अध्यासाच्या सामर्थ्याने विश्वाचा पसारा आत्म्यावर दृश्य होतो अथवा भासतो. आणि आत्म्याचे ज्ञान होताच एका क्षणात हा विश्वाचा पसारा लय पावतो अदृश्य होतो, भासेनासा होतो; कारण आत्मा आणि संसार हे परस्पर विरोधी (विरोधतः) आहेत. ( ३६). आत्म्यावर भव संसार/प्रपंच विश्वाचा पसारा भासतो याचे कारण या आत्म्यावर विश्वाचा अध्यास/अध्यारोप होतो (श्लोक ३८ खाली पहा) आणि अध्यास होण्याचे कारण आहे आत्म्याचे अज्ञान. याला उदाहरण असे - जमिनीवर रज्जू पडली होती. ती रज्जू म्हणून कळली नाही. या रज्जूच्या अज्ञानाने रज्जूऐवजी साप दिसू लागला. म्हणजेच सापाचा अध्यास/आरोप रज्जूवर झाला. त्याप्रमाणे आत्मा कळला नाही. आत्म्याच्या अज्ञानाने आत्म्यावर प्रपंचाचा आरोप होतो. तसेच रज्जू ही रज्जू म्हणून कळताच म्हणजे रज्जूचे ज्ञान होताच एका क्षणात सर्प दिसेनासा होतो. त्याप्रमाणे आत्म्याचे ज्ञान होताच संसाराचा लय होतो, संसार दिसेनासा होतो आणि मग संसारात भासणारा जीव हा ब्रह्मरूपच होऊन रहातो. अशा पुरुषाला जीवन्मुक्त म्हणतात. येथे महत्त्वाची गोष्ट अशी - फक्त जीवन्मुक्ताच्या बाबतीत प्रपंचाचा लय होतो; त्याला ब्रह्मापेक्षा/आत्म्यापेक्षा विश्व वेगळेपणाने दिसत नाही. परंतु ज्यांना आत्म्याचे ज्ञान नाही त्यांच्या बाबतीत संसार हा आहे तसाच चालू रहातो. अध्यासाने आत्म्यावर विश्व भासते. पण हा अध्यास म्हणजे काय, असा प्रश्न येतो. या प्रश्नाचे उत्तर श्लोक ३७ मध्ये आहे.
यदन्यदन्यत्र विभाव्यते भ्रमाद् भ्रम झाल्यामुळे (भ्रमात) एखादी वस्तु तशी नसणाऱ्या दुसऱ्या वस्तूवर भासते दिसते, या गोष्टीला (अमुं) विद्वान् लोक अध्यास असे म्हणतात. जसे - सर्प नसणाऱ्या (असर्पभूते) रज्जु इत्यादीवर साप दिसतो/भासतो ( अहि विभावत), त्याप्रमाणे ईश्वरावर जग भासते/दिसते ( ३७)
अध्यास शब्दाचे साधारण स्पष्टीकरण असे आहे -एखाद्या वस्तूवर भ्रमाने दुसरी वस्तु भासणे/दिसणे म्हणजे अध्यास (पहा - अध्यासोनाम अतस्मिन् तद्-बुद्‌धिः । शंकराचार्यांचे अध्यासभाष्य) यासाठी येथे रज्जूसर्पाचे उदाहरण दिलेले आहे. जमिनीवर रज्जू पडली होती. खरे म्हणजे रज्जू म्हणजे साप नाही. तथापि अंधुक प्रकाशात रज्जू रज्जू म्हणून न कळल्याने तेथे साप भासतो. म्हणजे येथे रज्जू ही रज्जू म्हणून न कळल्याने म्हणजे तिच्या अज्ञानाने तिच्यावर साप आहे असा आरोप होतो. बरोबर याप्रमाणे ब्रह्माच्या/आत्म्याच्या अज्ञानाने आत्म्यावर जगाचा अध्यास होतो. म्हणजे आत्मा आत्मा म्हणून न कळता तेथे जग दिसू लागते. या श्लोकात ब्रह्म/आत्मा या शब्दाऐवजी ईश्वर हा शब्द वापरला आहे. येथे ईश्वर म्हणजेच परमेश्वर, ब्रह्म, आत्मा असा अर्थ आहे.
विकल्पमायारहिते चिदात्मके- विकल्परूपी मायेने रहित अथवा-मायारूपी विकल्पाने रहित, चैतन्य हे स्वरूप असणारे, सर्वांचे कारण असणारे, निरायम/विकाररहित, एकमेव एक केवल=अद्वितीय असणाऱ्या अशा आत्मरूप (आत्मनि) परब्रह्मावर सर्व प्रथम अहंकाराच कल्पिला गेला. हाच अध्यास होय (३८)
येथे ब्रह्म हे 'विकल्प-माया-रहित' असे म्हटले आहे. या शब्दाचे तीन अर्थ होऊ शकतात -१) विकल्पापासून जन्मलेल्या मायेने रहित (विकल्पात् जातया माययारहिनम् ।) २) विकल्प निर्माण करणाऱ्या मायेने रहित (विकल्प जनिकया मायारहितम् ।) ३) विकल्परूपीमायेने रहित (विकल्प एव माया, तया रहितम्। ). येथे शेवटचा अर्थ ग्राह्य आहे याचे कारण असे- "एकोऽहं बहु स्यां" (मी अनेक होईन) असा विकल्प/संकल्प प्रथम ब्रह्माचे ठायी निर्माण झाला असे उपनिषदे आणि साक्षात्कारी संत सांगतात. हाच पहिला अहंकार निर्माण झाला (पहा-मुळी ब्रह्म निराकार । तेथे स्फूर्तिरूप अहंकार ॥ रामदासस्वामीकृत दासबोध,४.१.१. स्वस्वरूपाते विसरून । दृढ ते स्फुरे मीपण । तोचि अहंकार जाण ॥ एकनाथी भागवत,२२.३७५) ब्रह्म अद्‌वयत्त्वे परिपूर्ण। ते स्वरूपी स्फुरे जे मीपण । ते मायेचे मूळ स्थान । -एकनाथी भागवत, २ .४५१). हा अहंकार म्हणजे माया आहे. (दासबोध ८.३.५१ ४.१०.२, ११.१.८-९ १२.६.४ १३.३.३; १५.७.२) आता अध्यासामुळे ब्रह्मावर विश्व भासते असे श्लोक ३७ मध्ये म्हटले होते. येथे हा अध्यास म्हणजे (ब्रह्माचा) अहं असा संकल्प, अहंकार म्हणजे माया असा अर्थ होतो. या अध्यासरूपी मायेपासून (=अज्ञानापासून) सर्व विश्व निर्माण होऊन ते अज्ञानी माणसांना भासू लागते. (श्लोक २८-२९ खालील अध्यारोप प्रक्रिया पहा) याचा मतितार्थ असा - अध्यास =ब्रह्माचे ठिकाणचा स्फुरणरूप/संकल्परूप, अहंकार=माया या अध्यासरूप मायेपासून विश्व ब्रह्मावर दिसू लागते.
इच्छादिरागादिसुखादिधर्मिकाः इच्छा इत्यादि (म्हणजे अनिच्छा), प्रेम/आसक्ति इत्यादि म्हणजे आसक्तीचा अभाव, क्रोध, द्वेष, सुख इत्यादि म्हणजे दुःख, विषाद, हे नेहमीचे (सदा) धर्म/गुण असणाऱ्या बुद्धीच्या वृत्ती या संसाराचे मुख्य (पर) कारण आहेत. आणि याच वृत्तींचा आरोप आत्म्यावर केला जात असतो. निद्रा या अवस्थेत (प्रसुप्तौ) त्या वृत्तींचा अभाव झाला असता (तदभावतः) परब्रह्म/परमात्मा/आत्मा (पर) हा सुखस्वरूपाने आपल्या अनुभवाला/प्रतीतीला येत असतो (नः प्रतीयते) ( ३९).
इच्छादि, रागादि आणि सुखादि यातील 'आदि' शब्दाने इच्छा, राग आणि सुख यांचे विरोधी गुण तसेच अन्य काही गुण सुचविले जातात. माणसाच्या जागृति या अवस्थेत इच्छा इत्यादी बुद्धिवृत्तींच्या प्रभावामुळे बुद्धि/मन अनेक प्रकारच्या क्रिया करते. त्या क्रियांमुळे/कर्मांमुळे जन्ममरणरूप संसार (संसृति) प्राप्त होतो आणि या वृत्तींचा आरोप आत्म्यावर केला जात असल्याने, 'मला पैसा पाहिजे', 'मी रागीट आहे', 'मला शत्रूचा द्वेष वाटतो' अशा प्रकारची भाषा आपण अज्ञानी माणसे करीत असतो. स्वप्न अवस्थेतही अहंकार असतोच. परंतु निद्रा अवस्थेत मात्र देह, इंद्रिये, मन, बुद्धि हे सर्वच निष्किय झालेले असतात. निद्रा काळात मनाच्या/बुद्धीच्या वृत्ती लीन झालेल्या असतात. (पहा - रागेच्छा सुख दुःखादि बुद्धौ सत्यां प्रवर्तते । सुषुप्तौ नास्ति तन्नाशे ॥-आत्मबोध, २२) वेगळ्या शब्दांत निद्राकाळी अनात्म असणाऱ्या मन बुद्धीचा आरोप/अध्यास आत्म्यावर असत नाही. साहजिकच आत्मा निद्रेच्या समयी सुखरूपाने प्रगट होतो. पण या आनंदाचा अनुभव घेणारे मन मात्र तेथे नसते; तथापि अजाणता का होईना निद्रेमध्ये आपणास आत्मसुखाचा अनुभव येतो (पहा - छांदोग्य उपनिषद सांगते की झोपेत अजाणता जीवाचा आत्म्याशी संबंध येतो आणि म्हणून त्याला आनंदरूप आत्म्याचा अनुभव मिळतो - सतासोम्य तदा संपन्नो भवति स्वमपीतो भवति ॥ ६.८.१) पुढे झोपेतून जागे झाल्यावर आनंदाची सुखाची स्मृति आपणास येते. आणि आपण म्हणतो 'मी सुखाने झोपलो होतो. मी झोपेत सुखी होतो.' आपणा अज्ञानी मानवांना झोपेत हे जे सुख होते ते आनंदरूप आत्म्यामुळे मिळत असते.
अनाद्यविद्योद्‌भवबुद्धिबिम्बितो अनादि अविद्येपासून उद्‌भूत झालेल्या बुद्धिमध्ये चैतन्याचा (=आत्म्याचा) जो प्रकाश (=चैतन्य) प्रतिबिंबित होतो, तो हा जीव असे म्हटले जाते. बुद्धीचा साक्षी या स्वरूपात आत्मा हा बुद्धीपेक्षा वेगळाच रहात असतो. बुद्धीमुळे आत्मा मर्यादित होत नाही कारण तो पर (म्हणजे सर्वव्यापक) आहे (४०).
अनादि अविद्येपासून/अज्ञानापासून बुद्धि उत्पन्न होते असे येथे म्हटले आहे. परंतु मागे एकदा सांगितल्याप्रमाणे बुद्धि ही अविद्येचे साक्षात् कार्य नसून, अविद्येपासून निर्माण होणाऱ्या अनेक कार्यातील एक आहे. (श्लोक २८-२९ चे स्पष्टीकरण पहा). मागे पाहिल्याप्रमाणे आत्म्याला, शुद्ध चैतन्याला स्थूल आणि सूक्ष्म देहांची उपाधि येते. सूक्ष्म देहात बुद्धि आहे. त्या बुद्धीत चैतन्याचा प्रकाश (म्हणजे आत्मचैतन्य) प्रतिबिंबित होते; त्यालाच कधी 'चिदाभास' असे म्हणतात. बुद्धीतील चैतन्याचे हे प्रतिबिंब अथवा चिदाभास म्हणजेच जीव होय (पहा - जीवो धी स्थ चिदाभासो । वाक्यसुधा, ३६).
चिद्‌बिम्बसाक्ष्यात्मधियां प्रसङ्‍गतः लोखंड (लोखंडी गोळा) अग्नीशी संयुक्त झाला असता, म्हणजे अग्नीने तापून लाल बुंद झाला असताना तो अग्नीप्रमाणे भासतो आणि अग्नी लोखंडी गोळ्याप्रमाणे भासतो. त्याप्रमाणे प्रसंगाने (प्रसंगतः) प्राप्त झालेल्या एकत्र रहाण्यामुळे चैतन्याचे (बुद्धीतील) प्रतिबिंब (चिद्-बिंब), साक्षी असणारा आत्मा आणि बुद्धि यांचा परस्परावर अध्यास होतो. त्या अध्यासाच्या प्रभावामुळे चिदात्म्याचे चैतन्य (अजडत्व) हे मन-बुद्धीवर भासते आणि मन-बुद्धीचे अचेतनत्व (जडत्व) हे चिदात्म्यावर भासते (४१).
एक लोखंडाचा गोळा आहे. तो अग्नीने तप्त होतो. त्याच्या एकत्र येण्याने लोखंडाच्या गोळ्याच्या आकाराचा आरोप अग्नीवर केला जातो. जसे अग्नी गोल आहे), आणि अग्नीचा (म्हणजे त्याच्या उष्णतेचा) अध्यास लोखंडी गोळ्यावर केला जातो (म्हणजे लोखंडी गोळा भाजतो). बरोबर याचप्रमाणे चैतन्याचे प्रतिबिंब, साक्षी आत्मा/चैतन्य आणि मन-बुद्धि हे एकत्र आल्यामुळे, आत्मचैतन्याचा आरोप मन-बुद्धीवर केला जातो; म्हणजे मन-बुद्धी चेतन आहेत असे मानले जाते आणि मन-बुद्धीच्या अचैतन्याचा आरोप चेतन आत्म्यावर केला जातो. आणि जीवाचा आरोप आत्म्यावर केला जातो. (अध्यासाच्या या तपशीलासाठी ब्रह्मसूत्रावरील शंकराचार्यांचे अध्यास- भाष्य पहावे). परंतु हा सर्व अध्यास/आरोप मिथ्या आहे हे लक्षात ठेवावे.
गुरोः सकाशादपि वेदवाक्यतः । गुरुजवळून (=गुरुच्या उपदेशावरून) आणि वेदवाक्यावरून आत्म्याचे ज्ञान करून घेऊन (निरीक्ष्य तम्) आणि नंतर त्या (आत्मज्ञानाने ज्याला आत्म्याचा अनुभव आला आहे अशा पुरुषाने (संजात-विद्यानुभवः) आपल्या देहात असणारा (आत्मस्थ) स्वतःचा आत्मा (स्वात्मानं) हा उपाधि-रहित आहे असे निश्चित करून आत्म्यावर आरोपित केलेल्या (आत्मगोचर) सर्व जड वस्तूंचा त्याग करावा म्हणजे त्यांच्या बाबतीत उदासीन व्हावे. (४२).
आत्मा आणि मन-बुद्धि इत्यादि अनात्म पदार्थ यांचा परस्परांवरचा अध्यास हा गुरुचा उपदेश आणि वेदांतील म्हणजे उपनिषदांतील वाक्ये यावरून दूर करता येते (पहा - श्रुत्याचार्य प्रसादेन दृढबोधो यदाभवेत् । निरस्ताशेषसंसार निदान पुरुषस्तदा ॥ वाक्यवृत्ति, ५०) कळते ते असे - आत्मा हा चैतन्यरूप आहे; देह, मन, बुद्धि इत्यादि अनात्म पदार्थ अचेतन आहेत. ते आत्म्याची उपाधि आहेत. आत्मा उपाधिपेक्षा वेगळा आहे आणि खरे पहाता उपाधीचा कोणताही परिणाम आत्म्यावर होत नाही. हे ज्ञान मुमुक्षू शिष्याने करून घ्यावयाचे आहे. मग गुरुपदिष्ट साधनाचा आचार करून त्याने आत्म्याचा अनुभव घ्यावयाचा आहे. असा आत्मानुभव घेतल्यावर त्याने आत्म्यावर आरोपित केलेल्या अचेतन वस्तूंचा त्याग करावयाचा आहे. म्हणजे त्याने त्यांच्याकडे लक्ष न देता उदासीन रहावयाचे आहे.
प्रकाशरूपोऽहमजोऽहमद्वयो- प्रकाशरूप (म्हणजे चैतन्यरूप असणारा आत्मा) मी आहे. मी जन्मरहित आहे. मी अद्वय, द्वैतरहित, एकमेव एक आहे. मी सतत (असकृत) चैतन्यरूपाने प्रकाशमान (विभात) आहे. मी अत्यंत निर्मळ शुद्ध आहे. मी अत्यंत शुद्ध असा विज्ञानघन आहे. मी निरामय (निर्विकारी) आहें. मी पूर्ण आहे. मी आनंदस्वरूप आहे. मी निष्किय/क्रियारहित आहे (४२).
जो मुमुक्षू आत्मसाक्षात्कारी/ब्रह्मसाक्षात्कारी होतो तो आत्मा ब्रह्म होतो (पहा - ब्रह्मतेथ ब्रह्मैव भवति ।) साहजिकच आत्म्याचे जे स्वरूप आहे तेच मुमुक्षूच्या जीवाचे होते. ही गोष्ट तो मुमुक्षू येथे 'मी' शब्दाचा वापर करून सांगत आहे.
सदैव मुक्तोऽहमचिन्त्यशक्तिमान्- मी नेहमीच मुक्त आहे. मी अचिंत्य शक्तीने युक्त आहे. इंद्रियांच्या पलीकडे जे ज्ञान आहे ते मी आहे. विकाररहित असे हे माझे स्वरूप आहे. मी अनंत आणि अपार आहे. वेदांचे अध्ययन करणारे शहाणे वेदवेत्ते रात्रंदिवस आपल्या हृदयात माझेच ध्यान करीत असतात (४४).
आत्मरूप झालेला पुरुष 'मी'चा वापर करून आपण कसे आत्मरूप आहोत ते सांगत आहे.
एवं सदात्मानमखण्डितात्मना अशाप्रकारे अखंड अशा मनोवृत्तीने (आत्मना) सतत (सदा) (आत्म्याचे) चिंतन/अनुसंधान/ध्यान/निदिध्यासन करणाऱ्या मुमुक्षूच्या मनात उत्पन्न झालेली अत्यंत शुद्ध भावना ही त्वरित (अचिरेण) कारकांसह अविद्येचा नाश करून टाकते (हन्यात्). जसे - योग्यप्रकारे सेवन केलेले रसायन/औषध हे रोगांचा (रुजः) नाश करते ( ४५).
कारकांसह अविद्या या शब्दांचे स्पष्टीकरण मागे आले आहे. आत्म्याच्या अखंड अनुसंधानाने मनातील विकार इत्यादी मळ दूर होतात आणि मन शुद्ध होते. शुद्ध मनात आत्मज्ञान प्रगटते आणिअविद्येचा नाश होतो. (पहा - एवं निरतराभ्यस्ता ब्रह्मैवास्मीति वासना । हरत्यविद्याविक्षेपान् रोगानिव रसायनम् ॥ आत्मबोध, ३७)
विविक्त आसीन उपारतेन्द्रियो इंद्रियांना आपापल्या विषयांपासून परावृत्त करून, मनाला (आत्मा) जिंकून घेऊन आणि अंत करण (अंतराशय=मन) संपूर्णपणे शुद्ध करून, मुमुक्षू साधकाने एकांतस्थानी बसावे. नंतर आत्म्यामध्ये मन स्थिर करून (संस्थित) इतर कोणतेही साधन न वापरता, त्याने विज्ञान दृष्टीने केवळ/फक्त आत्म्याचे ध्यान करावे (विभावयेत्) (४६).
आत्म्याचे ध्यान करण्यासाठी, आत्म्यावर मन केंद्रित करण्यासाठी इंद्रिय-संयम, शुद्ध मन आणि आत्म्याचे ठिकाणी मनाचे केंद्रीकरण हे सर्व आवश्यक आहेत. पहा - विविक्तदेशआसिनो विरागो विजितेद्रियः । भावयेदेकमात्मानं निर्मलाकाशवत् सदा ॥ आत्मबोध, ३८ ॥
विश्वं यदेतत्परमात्मदर्शनं हे जे विश्व दिसते ते परमात्म्याचे स्वरूप आहे असे जाणून, सर्वांचे कारण असणाऱ्या आत्म्यामध्ये (आत्मति) त्या विश्वाचा लय करावा. तसे केल्यावर तो पूर्ण झालेला आणि चिदानंदरूप झालेला मुमुक्षू स्थिर होतो (वतिष्ठते); त्याला आतील आणि बाहेरील काहीही कळत नाही (४७).
पूर्ण शब्दाचे स्पष्टीकरण मागे श्लोक ४३ खाली आलेले आहे. मुमुक्षूला सर्व विश्व हे परमात्मरूप दिसत असल्याने त्याला आतील म्हणजे अंतःकरणातील आणि बाहेरील म्हणजे बाह्य विश्वातील कोणत्याच गोष्टीचे स्वतंत्रपणे अथवा वेगळेपण भान होत नाही. निर्विकल्प समाधीमध्ये काय होते हे शेवटच्या दोन चरणांत सांगितले आहे. एतत्सदृश श्लोक असे-
पूर्वं समाधेरखिलं विचिन्तयेद् समाधि प्राप्त करून घेण्यापूर्वी (संपूर्ण) चराचर जगत् हे केवळ ओंकार आहे असे चिंतन मुमुक्षूने करावयास हवे. ते जगच प्रणव (ओंकार) शब्दाचा वाच्यार्थ आहे आणि प्रणवच जग या अर्थाचा वाचक (=वाच्य अर्थ सांगणारा) आहे. जो कोणी अज्ञानाच्या प्रभावाखाली आहे. (अज्ञान-वशात्) त्याला जग ॐकाररूप भासते; पण ज्ञान झाल्यावर (बोधतः) ते जग तसे भासत नाही. (४८).
ओंकार आणि प्रणव हे शब्द समानार्थी आहेत. ॐ हे एकाक्षर ब्रह्म (=अंतिम तत्त्व; ॐ इति एकाक्षरं ब्रह्म ।) आहे असे कधी म्हटले जाते तर कधी ब्रह्मप्राप्तीचे साधन ओंकार आहे असे म्हटले जाते. या श्लोकात ॐकार म्हणजे संपूर्ण जग असे म्हटले आहे. माण्डुक्य उपनिषदही सांगते - 'ओमित्येतदक्षरं इदं सर्वं न स्थोपव्याख्यानं भूतं भवद् भविष्यद् इति सर्वं ओंकार एव । वर भाषांतरात 'विभाव्य ते ज्ञानवशात्' हे शब्द 'विभाव्यते अज्ञानवशात्' असे घेतलेले आहेत. ते शब्द 'विभाव्यते ज्ञानवशात्' असेही घेता येतात. तसे केल्यास अर्थ असा होईल - उपनिषदावरून, गुरुपदेशावरून फळलेल्या ज्ञानाच्या प्रभावाखाली जो आहे त्याला जग ॐकारस्वरूप भासते; पण साक्षात्कार झाल्यावर (बोधतः) ते तसे भासत नाही; कारण त्यावेळी त्या जगाचा लय आत्म्यामध्ये झालेला असतो. (श्लोक ५०-५१ पहा).
अकारसंज्ञः पुरुषो हि विश्वको सर्व उपनिषदाकडून ( अखिलैः) क्रमाने (क्रमात्) ओंकाराच्या तीन मात्रांतील) अकार ही संज्ञा विश्व या पुरुषाला/आत्म्याला (दिली जाते), उकार म्हणजे तैजस ( आत्मा) असे म्हटले जाते आणि मकार म्हणजे प्राज्ञ असे म्हटले गेले आहे. या तीन मात्रा म्हणजे उपाधीतील तीन आत्मे हा विचार/चिंतन हे समाधीच्या पूर्वी असते. तात्त्विक दृष्टीने पाहिल्यास (तत्त्वतः) असला फरक अथवा ऐक्य हे तसे नाही (४९).
श्लोक २८-२९ च्या स्पष्टीकरणात, आत्म्याला येणाऱ्या तीन देहांच्या उपाधीमुळे आत्म्याला/चैतन्याला विश्व, तैजस आणि प्राज्ञ अशी नावे दिली जातात असे सांगितले होते. या उपाधीतील आत्म्याला उद्देशून येथे 'पुरुष' हा शब्द वापरलेला आहे. या तीन पुरुषांचे ओंकाराच्या तीन मात्रांशी ऐक्य येथे सांगितले आहे. असाच प्रकार मांडूक्य उपनिषदातही आहे.
विश्वं त्वकारं पुरुषं विलापयेत् नाना प्रकारांनी स्थित असणाऱ्या अकाररूपी विश्व पुरुषाचा लय मुमुक्षूने उकारात करावा. त्यानंतर ॐकाराला उकाररूपी द्वितीय वर्ण (=अक्षर) हे स्वरूप असणाऱ्या तैजस पुरुषाला ओंकाराच्या शेवटच्या मकाररूप प्राज्ञ पुरुषामध्ये लीन करावे (५०). त्यानंतर कारणरूप आणि मकाररूप सुद्धा असणाऱ्या प्राज्ञ पुरुषाला सुद्धा मुमुक्षूने चिद्घन अशा परमात्म्यात लीन करावे. नंतर उपाधीपासून मुक्त झालेल्या आणि विज्ञानदृष्टि प्राप्त झालेल्या अशा निर्मळ मुमुक्षूने नित्य (सदा) मुक्त असणारे परब्रह्म 'मी' आहे असे जाणावे आणि तसा साक्षात्कार घ्यावा. (५१)
देहाच्या आणि अवस्थांच्या उपाधीमुळे शुद्ध चैतन्याला, परब्रह्माला, परमात्म्याला विश्व इत्यादि संज्ञा दिलेल्या होत्या. (श्लोक २८-२९ चे स्पष्टीकरण पहा) आता उपाधी जर दूर झाल्या तर शुद्ध चैतन्य आहे त्या स्वरूपात उरते. (पहा - जीवन्मुक्तस्तु तद् विद्वान् पूर्वोपाधिंगुणास्त्यजेत् । स सच्चिदादिधर्मत्त्वं भेजे भ्रमरकीरवत् ॥ आत्मबोध, ४९) तसे झाल्यावर तथाकथित जीव आणि ब्रह्म हा भेद उरतच नाही. मुमुक्षूला कळून येते की 'मी' (जीव) म्हणजेच परब्रह्म आहे. मी परब्रह्माप्रमाणे सदा मुक्त आहे. विद्यमान जीवनात जीव आणि ब्रह्म यांचे ऐक्य ज्याच्या अनुभवाला येते त्याला जीवन्मुक्त अशी संज्ञा दिली जाते.
एवं सदा जातपरात्मभावनः अशाप्रकारे "मी परमात्मा आहे" अशी भावना, दृढ स्थिती ज्याच्या ठिकाणी कायमची (सदा) निर्माण झाली आहे, तो स्वतःच्या म्हणजेच आत्म्याच्या आनंदाने संतुष्ट होतो. तो संपूर्ण (संसार/प्रपंच) सर्व प्रकारे विसरून जातो. नित्य आत्मसुख आणि चैतन्य (प्रकाशक) हे त्याचे स्वरूप बनते. (पहा - चिदानंदैकरूपत्वात् दीप्यते स्वयमेव हि ॥-आत्मबोध) असा तो साक्षात मुक्त (जीवनमुक्त) पुरुष हा निश्चल (अचल) जलाने भरलेल्या सागरासारखा स्थिर होतो (५२).
जीवन्मुक्ताला बाह्य प्रपंचाचा विसर पडतो आणि तो नित्य ब्रह्मानंदात/आत्मानंदात तल्लीन होऊन रहातो.
एवं सदाभ्यस्तसमाधियोगिनो अशाप्रकारे जो समाधि योगाचा सतत अभ्यास करतो, ज्याच्या बाबतीत इंद्रियांना गोचर असणारे सर्व विषय हे निवृत्त, परावृत्त झाले आहेत म्हणजे ज्याने इंद्रिये आणि मन हे शब्द, स्पर्श इत्यादि विषयांपासून मागे घेतले आहेत, ज्याने काम, क्रोध, इत्यादि सर्व रिपु संपूर्णपणे जिंकून घेतले आहेत आणि ज्याने देहाच्या (आत्मनः) सहा गुणांना (इंद्रियांना) जिंकले आहे, अशा त्या जीवमुक्त पुरुषाला, हे लक्ष्मणा, मी नेहमी दृश्य होतो म्हणजे तो सतत माझ्या साक्षात्कारातच असतो. (५३).
जीवनमुक्त हा परमात्म्याशी एकरूप झालेला असल्याने, तो सतत परमात्म्याच्या साक्षात्कारात असतो. रामगीतेच्या मते हा परमात्मा म्हणजे स्वतः राम आहे. म्हणून येथे राम लक्ष्मणाला सांगतो की परमात्मा या स्वरूपात माझाच साक्षात्कार जीवनमुक्ताला होत असतो.
ध्यात्वैवमात्मानमहर्निशं मुनिः अशाप्रकारे रात्रंदिवस आत्म्याचे ध्यान करून, जीवमुक्त संयमी मुनीने नेहमी सर्व बंधनातून मुक्त होऊन या जगात रहावे. अभिमान/अहंकाररहित असा तो (मुनि) प्रारब्ध कर्माचा भोग घेत घेत तो मेल्यानंतर हे लक्ष्मणा, प्रत्यक्ष माझ्या मध्येच लीन होऊन जातो. (५४).
परमात्म्याशी एकरूप झालेला जीवम्युक्त (श्लोक ५१-५३) हा या जगात रहात असतो; पण तो सर्व बंधनातून मुक्त झालेला असतो; म्हणून त्याला 'जीवमुक्त' (या जगात जिवंत असताना मुक्त झालेला) असे म्हटले जाते. आत्म्याशी एकरूप होताच जीवमुक्त तत्काळ मरून जात नाही. याचे कारण असे - ज्या प्रारब्ध कर्माने त्याला विद्यमान जीवन प्राप्त झाले आहे, ते त्याला मरेपर्यंत प्रारब्ध भोगावेच लागते; पण त्याचे वैशिष्ट्य असते ते असे - प्रारब्धाचे फळ भोगताना त्याचे ठिकाणी अहंकार असत नाही. (पहा - प्रारब्धकर्म योगेन जीवन्मुक्तो यदा भवेत् । किंचित् कालमनारब्ध कर्मबंधस्थ संक्षये ॥ वाक्यवृत्ति,५२).
आदौ च मध्ये च तथैव चान्ततो हा संसार (भव) प्रारंभी, मध्ये तसेच अंती या सर्व ठिकाणी भय आणि शोक यांचे कारण आहे हे कळून आल्यावर माणसाने वेदांच्या विधिवाक्यांनी विहित केलेली सर्व कर्मे टाकावीत आणि मग सर्वांचा आत्मा असणारा असा जो आपला स्वतःचा आत्मा आहे, त्याचा त्याने आश्रय घ्यावा. म्हणजे आत्मसाक्षात्काराकडे मन वळवावे. (५५)
भव म्हणजे प्राण्याचा/माणसाचा जन्म तसेच त्याचे इहलोकातील जीवन, त्याचा संसार असा अर्थ आहे. हा संसार माणसाच्या बाबतीत भीति, दुःख, शोक इत्यादींचे कारण आहे. (पहा जन्मदुःखं जरादुःखं जायादुःखं पुनः पुनः । संसारसागरे दुःखं तस्याद् जागृहि जागृहि ॥ -शंकराचार्य; तसेच - पुनरपि जननं पुनरपि मरणं... इह संसारे । -शंकराचार्य)
आत्मन्यभेदेन विभावयन्निदं ज्याप्रमाणे सागरात पाणी, दुधामध्ये दूध, महान् आकाशात घटातील आकाश आणि वायूमध्ये वायु मिसळून जाऊन एकच होतात; त्याप्रमाणे हे सर्व विश्व आत्म्याशी एकरूप आहे असा विचार केल्यावर, आणि तसा साक्षात्कार झाल्यावर मग जीव हा मज परमात्म्याबरोबर अभेद रूपाने/एकरूपाने स्थित होतो. (५६)
ज्या वस्तु त्याच आहेत, ज्या वस्तु एकरूप आहेत त्या एकमेकात मिसळून गेल्यावर त्यांच्यातला स्वतंत्र असतानाचा फरक नष्ट होतो. जसे नदीचे पाणी समुद्रातील पाण्यात प्रवेशताच दोन्ही पाणी वेगळी न रहाता एकरूप होतात मग नदीतल्या पाण्याला स्वतंत्र अस्तित्व रहात नाही. लहान भांड्यात असणारे दूध मोठ्या भांड्यातील दुधात ओतले की दोन्ही दुधे एकरूप होतात. घटातील आकाश घट फुटताच महाकाशाशी एकरूप होते. फुग्यातील हवा फुगा फुटताच बाहेरील हवेत मिसळून जाते त्याचप्रमाणे देह इत्यादि उपाधि दूर होताच, जीव हा परमात्मरूप होऊन जातो. पहा - उपाधिविलयाद् विष्णौ निर्विशेषं विशेन्मुनिः । जले जलं वियदव्योम्नि तेज स्तेजरस वायथा ॥ ( आत्मबोध, ५३). येथेही राम म्हणजे परमात्मा (मयात्मना) हीच भूमिका आहे.
इत्थं यदीक्षेत हि लोकसंस्थितो या जगात (जगातील व्यवहारात) रहाणाऱ्या संयमी (जीवन्मुक्त) मुनीने असा विचार करीत (विभावयन्) असे पहावे - हे जे जग आहे ते श्रुति (वेद), आणि युक्ति (=तर्क, अनुमान) या प्रमाणांच्या आधाराने (मानतः ) निराकृत/बाधित होत असल्याकारणाने, ते एका चंद्राऐवजी दिसणाऱ्या दुसऱ्या चंद्राप्रमाणे अथवा एका दिशेत दुसरी दिशा भासणे याप्रमाणे होणाऱ्या भ्रमाप्रमाणे मिथ्याच आहे (५७).
श्रुति आणि अनुमान या प्रमाणांचा वापर करून जर विचार केला तर जीवमुक्त माणसाला (तसेच विचारी माणसाला सुद्धा) असे कळून येते की आपल्या भोवती दिसणारे हे जग मिथ्या आहे. उदा० श्रुति असे सांगते - ब्रह्म/परमात्मा हे केवळ एकमेव एक सत्य वस्तु आहे (ब्रह्म सत्यम् ।) येथे नाना/अनेक नाही (नेह नानास्ति किंचन ।) येथे अनेकाचा निषेध आहे आणि ब्रह्माचे एकत्व सांगितले आहे. यावरून जग हे मिथ्या आहे हे कळून येते. अनुमान असे सांगता येते - जर ब्रह्म हे एकमेव एक सत्य असेल, तर ब्रह्यापेक्षा अन्य काही सत्य नाही; साहजिकच ब्रह्मापेक्षा वेगळेपणाने भासणारे/दिसणारे जग हे सत्य नसून मिथ्या आहे. अशाप्रकारे श्रुति/वेद आणि तर्क या ज्ञानाच्या प्रमाणांनी जग हे मिथ्या आहे हे कळून येते.
यावन्न पश्येदखिलं मदात्मकं जोपर्यंत संपूर्ण विश्व हे मज परमात्म्याच्या स्वरूपाचे आहे हे माणसाला समजू शकत नाही, तोपर्यंत त्याने माझी (=परमात्त्याची) आराधना करण्यात तत्पर रहावे. जो कोणी पुरुष हा श्रद्धेने युक्त आणि उत्कृष्ट भक्तीच्या स्वरूपाने (लक्षण) युक्त आहे, त्यालाच त्याच्या स्वतच्या हृदयात मी परमात्मा रात्रंदिवस दृश्य होतो. त्याला सतत माझेच दर्शन होते. (५८).
संपूर्ण जग हे रामरूप/परमात्मरूप आहे अशी दृष्टि प्राप्त व्हावयास हवी. पहा - सर्व खल्विदं ब्रह्म । ऐतदातम्यमिदसर्वम् ।) हे ऐक्य कळेपर्यंत परमात्मा रामाची आराधना/उपासना करावयास हवी (पहा - यावत् सर्वेषु भूतेषु मद्‌भावो नोपजायते । तावदेवमुपासीत वाङ् मनः कायवृत्तिभिः ॥ भागवत पुराण-११.२९.१७) आणि ही आराधना सुद्धा श्रद्धेने आणि उत्कट भक्तीने व्हावयास हवी. भक्ति म्हणजे परमात्म्याविषयी सर्वोकृष्ट प्रेम (परम प्रेमस्वरूपा)
रहस्यमेतत् शृतिसारसङ्‍ग्रहं हे प्रिय (लक्ष्मणा), (सर्व) श्रुतीचे सारसंग्रहरूप असे हे रहस्य मी निश्चित करून तुला सांगितले आहे. येथे, या जगात जो बुद्धिमान पुरुष याचे मनन चिंतन करील तो एका क्षणात पापांच्या राशीतून मुक्त होईल (५९). प्रास्ताविकात सांगितले होते की ही रामगीता प्रामुख्याने श्रुतीवर म्हणजे उपनिषदांवर आधारलेली आहे. विशेषतः शंकराचार्यांचा केवलाद्वैत वेदांत ज्या उपनिषदांचा वापर करतो त्यावर आधारलेली आहे. या जगात सुखी कसे व्हावे हे राम असे सांगतो -
भ्रातर्यदीदं परिदृश्यते जगत् हे बंधो लक्ष्मणा, हे जे जग सर्वत्र आजूबाजूला दिसते/भासते आहे ते सर्व माया आहे असे जाणून घे आणि ते तू संपूर्णपणे आपल्या मनातून काढून टाक. म्हणजे त्याच्या बाबतीत उदासीन, तटस्थ हो. त्यानंतर माझ्या (=परमातम्याच्या) चिंतनाने (भावना) तू आपले चित्त शुद्ध करून घे. (भावित) आणि मग क्लेशरहित (निरामय), सुखी आणि आनंदाने परिपूर्ण होऊन जा ( ६०) येथे विश्वाला 'माया' म्हटले आहे. माया म्हणजे अविद्या/अज्ञान. जग हे मायाजन्य, अज्ञानजन्य आहे. म्हणजे ते अज्ञानाने ब्रह्मावर आरोपित/अध्यस्त केलेले आहे. म्हणून अज्ञान आहे तोपर्यंत जग भासते आणि भास हा सतत टिकणारा नसतो. म्हणून त्याला फारसे महत्त्व देण्याचे कारण नाही. विश्व हे भासरूप असल्याने ते सत्य आहे ही भावना मनातून काढून टाकावयास हवी. मग या विश्वरूपी भासाचे जे सत्य अधिष्ठान परमात्मा आहे, त्याचे चिंतन, ध्यान, निदिध्यासन करून परमात्मरूप होऊन जावयास हवे. तरच तो जगात क्लेशरहित, दुःखरहित (निरामय), सुखयुक्त आणि सदाचा आनंदी होइले. जीवमुक्त हा परमात्मरूप/रामरूप झालेला असतो. आता ' मीच जीवनमुक्त रूप असतो' असे सांगून राम जीवन्मुक्ताची महती पुढील श्लोक ६१ मध्ये कथन करतो.
यः सेवते मामगुणं गुणात्परं जो जीवन्मुक्त पुरुष आपल्या मनाने गुणांच्या पलीकडे (परं) असणाऱ्या अथवा कधी गुणरहित (अगुण) असणाऱ्या अशा माझी सेवा/उपासना करतो, असा तो पुरुष म्हणजे मी (परमात्मा) आहे. सूर्य आपल्या किरणांनी ज्याप्रमाणे तीनही लोकांना/जणांना पुनीत/प्रकाशित करतो, त्याप्रमाणे हा जीवन्मुक्त औरुष आपल्या पायाला चिकटलेल्या (अंचित) रजःकणांनी स्पर्श करीत तीनही लोकांना पुनीत/प्रकाशित करतो (६१)
परमात्म्याला अज्ञान ही उपाधि येते ( श्लोक २८-२९ पहा) अज्ञानात सत्त्व, रज आणि तम हे तीन गुण आहेत. अज्ञानाचे हेच तीन गुण बुद्धीत उतरतात. (श्लोक ३२) परमात्मा हा अज्ञानाच्या तीन गुणांच्या पलीकडे आहे आणि अंतरात्मा हा बुद्धीच्या तीन गुणांच्या पलीकडे आहे. अज्ञानाच्या उपाधीने मानला गेलेला ईश्वर हा सगुण-सर्वज्ञ, सर्व शक्तिसंपन्न, इत्यादि आहे. पण मूळ परमात्म्यात हे गुण नाहीत म्हणून तो अगुण/निर्गुण आहे. भक्त आपल्या इच्छे प्रमाणे/आवडीप्रमाणे परममात्म्याकडे सगुण अथवा निर्गुण या दृष्टिकोनातून पाहू शकतो आणि तो त्याची तशी उपासना करू शकतो आणि तो जीवन्मुक्त होऊ शकतो.
विज्ञामेतदखिलंश्रुतिसारमेकं मी सांगितलेले हे एकमेवाद्वितीय असे असणारे विज्ञान (विशेष ज्ञान) आहे. वेदांतावरून, उपनिषदांवरून ज्याच्या चरणांचे (म्हणजे स्वरूपाचे) ज्ञान होते अशा मी, हे लक्ष्मणा, तुला सांगितलेले आहे. जो पुरुष गुरूवरील भक्तीने युक्त आहे त्याने श्रद्धापूर्वक हे वचन वारंवार पठण करावे (परिपठेत्) आणि जर त्याची माझ्या वचनावर भक्ति/श्रद्धा असेल तर तो पुरुष मद्‌रूप/परमात्मरूप होतो (६२).
या श्लोकाचे शेवटच्या दोन ओळींचा अर्थ पुढीलप्रमाणेही होईल. गुरूवरील भक्तीने युक्त आणि माझ्या वचनावर श्रद्धा असणारा पुरुष जर हे माझे वचन श्रद्धेने पठण करील तर तो मद्‌रूप/परमात्मरूप होऊन जाईल. |