|
|
|
॥ विष्णुपुराणम् ॥ तृतीयः अंशः ॥ चतुर्दशोऽध्यायः ॥
और्व उवाच
ब्रह्मेन्द्ररुद्रनासत्यसूर्याग्निवसुमारुतान् । विश्वेदेवान्पितृगणान्वयांसि मनुजान्पशुन् ॥ १ ॥ सरीसृपानृषिगणान्यच्चान्यद्भूत संज्ञितम् । श्राद्धं श्रद्धान्वितः कुर्वन्प्रीणयत्यखिलं जगत् ॥ २ ॥ मासि मास्यसिते पक्षे पञ्चदश्यां नरेश्वर । तथाष्टकासु कुर्वीत काम्यान्कालाञ्छृणुष्व मे ॥ ३ ॥ श्राद्धार्हमागतं द्रव्यं विशिष्टमथ वा द्विजम् । श्राद्धं कुर्वीत विज्ञाय व्यतीपातेऽयने तथा ॥ ४ ॥ विषुवे चापि सम्प्राप्ते ग्रहणे शशिसूर्ययोः । समस्तेष्वेव भूपाल राशिष्वर्के च गच्छति ॥ ५ ॥ नक्षत्रग्रहपीडासु दुष्टस्वप्नावलोकने । इच्छाश्राद्धानि कुर्वीत नवसस्यागमे तथा ॥ ६ ॥ अमावास्या यदा मैत्रविशाखास्वातियोगिनी । श्रीद्धैः पितृगणस्तृप्तिं तथाप्नोत्यष्टवार्षिकीम् ॥ ७ ॥ अमवास्या यदा पुष्ये रौद्रे चर्क्षे पुनर्वसौ । द्वादशाब्दं तदा तृप्तिं प्रयान्ति पितरोऽर्चिताः ॥ ८ ॥ वासवाजैकपादर्क्षे पितॄणां तृप्तिमिच्छताम् । वारुणे वाप्यमावास्या देवानामपि दुर्लभा ॥ ९ ॥ नवस्वृक्षेष्वमावास्या यदैतेष्ववनीपते । तदा हि तृप्तिदं श्राद्धं पितॄणां शृणु चापरम् ॥ १० ॥ गीतं सनत्कुमारेण यथैलाय महात्मने । पृच्छते पितृभक्ताय प्रश्रयावनताय च ॥ ११ ॥ सनत्कुमार उवाच वैशाखमासस्य च या तृतीया नवम्यसौ कर्तिकशुक्लपक्षे । नभस्यमासस्य च कृष्णपक्ष त्रयोदशी पञ्चदशी च माघे ॥ १२ ॥ एता युगाद्याः कथिताः पुराणे- ष्वनन्तपुण्यास्तिथयश्चतस्त्रः । उपप्लवे चन्द्रमसो रवेश्च त्रिष्वष्टकास्वप्ययनद्वये च ॥ १३ ॥ पानीयमप्यत्र तिलैर्विमिश्रं दद्यात्पितृभ्यः प्रयतो मनुष्यः । श्राद्धं कृतं तेन समासहस्रं रहस्यमेतत्पितरो वदन्ति ॥ १४ ॥ माघेऽसिते पञ्चदशी कदाचि- दुपैति योगं यदि वारुणेन । ऋक्षेण कालःस परः पितॄणां न ह्यल्पपुण्यैर्नृप लभ्यतेसौ ॥ १५ ॥ काले धनिष्ठा यदि नाम तस्मि- न्भवेत्तु भूपाल तदा पितृभ्यः । दत्तं जलान्नं प्रददाति तृप्तिं वर्षायुतं तत्कुलजैर्मनुष्यैः ॥ १६ ॥ तत्रैव चेद्भाद्रपदानुपूर्वा काले यथावत्क्रियते पितृभ्यः । श्राद्धं परां तृप्तिमुपेत्य तेन युगं सहस्रं पितरःस्वपन्ति ॥ १७ ॥ गङ्गां शतद्रूं यमुनां विपाशां सरस्वतीं नैमिशगोमतीं वा । तत्रावगाह्यार्चनमादरेण कृत्वा पितॄणां दुरितानि हन्ति ॥ १८ ॥ गायन्ति चैतत्पितरः कदानु वर्षामघातृप्तिमवाप्य भूयः । माघासितान्ते शुभतीर्थतोयै- र्यास्याम तृप्तिं तनयादिदत्तैः ॥ १९ ॥ चित्तं च वित्तं च नृणां विशुद्धं शस्तं च कालः कथितो विधिश्च । पात्रं यथोक्तं परमा च भक्ति- र्नृणां प्रयच्छन्त्यभिवाञ्छितानि ॥ २० ॥ पितृगीतान्तथैवात्र श्लोकांस्तञ्छृणु पार्थिव । श्रुत्वा तथैव भवता भाव्यं तत्रादृतात्मना ॥ २१ ॥ अपि धन्यः कुले जायादस्माकं मतिमान्नरः । अकुर्वन्वित्तशाठ्यं यः पिण्डान्नो निर्वपिष्यति ॥ २२ ॥ रत्नं वस्त्रं महायानं सर्वभोगादिकं वसु । विभवे सति विप्रेभ्यो योऽस्मानुद्दिश्य दास्यति ॥ २३ ॥ अन्नेन वा यथाशक्त्या कालेऽस्मिन्भक्तिनम्रधीः । भोजयिष्यति विप्राग्र्यांस्तन्मात्रविभवो नरः ॥ २४ ॥ असमर्थोन्नदानस्य धान्यमामं स्वशक्तितः । प्रदास्यति द्विजाग्रेभ्यः स्वल्पाल्पां वापि दक्षिणाम् ॥ २५ ॥ तत्राप्यसामर्थ्ययुतः कराग्राग्रस्थितांस्तिलान् । प्रणम्य द्विजमुख्याय कस्मैचिद्भूप दास्यति ॥ २६ ॥ तिलैः सप्ताष्टभिर्वापि समवेतं जलाञ्जलिम् । भक्तिनम्रः समुद्दिश्य भुव्यस्माकं प्रदास्यति ॥ २७ ॥ यतः कुताश्चित्सम्प्राप्य गोभ्यो वापि गवाह्निकम् । अभावे प्रीणयन्नस्माञ्च्छ्रद्धायुक्तः प्रदास्यति ॥ २८ ॥ सर्वाभावे वनं गत्वा कक्षमूलप्रदर्शकः । सूर्यादिलोकपालानामिदमुच्चेर्वदिष्यति ॥ २९ ॥ न मेऽस्ति वित्तं न धनं च नान्य- च्छ्राद्धोपयोग्यं स्वपितॄन्नतोस्मि । तृप्यन्तु भक्तया पितरो मयैतौ कृतौ भुजौ वर्त्मनि मारुतस्य ॥ ३० ॥ और्व उवाच इत्येतत्पितृभिर्गीतं भावाभावप्रयोजनम् । यः करोति कृतं तेन श्राद्धं भवति पार्थिव ॥ ३१ ॥ इति श्रीविष्णुमहापुराणे तृतीयांशे चतुर्दशोऽध्यायः (१४) |