श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीअंबिकायै नमः ॥
सुमेधा म्हणे राया सुरथा । पुढे ऐक देवीची कथा ।
श्रवणें निरसे भवव्यथा । संताप चिंता नव्हे कधी ॥ १ ॥
महिषासुर दैत्य दुर्धर । त्यावरी झाला अत्यंत क्रूर ।
दैत्यचक्रे अपार । मेळविली पराक्रमें ॥ २ ॥
पर्वताकार त्याचे शरीर । म्हणवी दैत्यकुळामाजी इंद्र ।
म्हैशाचे स्वरूप दुर्धर । युद्धसमयीं धरितसे ॥ ३ ॥
नाना रूपें धरी असुर । परम दुरात्मा कापट्यसागर ।
तेणें पराक्रमें थोर । त्रिभुवन जिंकिलें ॥ ४ ॥
सुरासहित सुरेश । आपुली पदें टाकून वोस ।
गिरिकंदरी बहु दिवस । गुप्तरूपें राहती ॥ ५ ॥
महिषासुर सबल दैत्य । इंद्रपदी ठाणे घालित ।
त्रिभुवन चळचळा कांपत । भये करून तयाच्या ॥ ६ ॥
इकडे त्रिदश दशाहीन । वनीं हिंडती दीन वदन ।
मग सुरांसहित सहस्रनयन । वैकुंठपीठाप्रति | गेला ॥ ७ ॥
अद्भुत स्तवन ते वेळें । इंद्रादिदेव करिते झाले ।
इंदिरावरा धाव ये वेळे । दैत्ये गांजिलें आम्हासी ॥ ८ ॥
जय हरी कमलपत्राक्षा । हे असुरांतका सर्वसाक्षा ।
मखपालका निर्विकल्पवृक्षा' । कर्माध्यक्षा कर्ममोचका ॥ ९ ॥
जय जय हरे वेदोद्धारका । कमठस्वरूपा सृष्टिपालका ।
नमो सकळ दैत्यांतका । वराहवेषा दीनबंधो ॥ १० ॥
नमो हिरण्यकश्यप मर्दना । नमो त्रिविक्रमा बलिबंधना ।
नमो ब्राह्मणकुलपालना । भृगुकुलावतंसा ॥ ११ ॥
नमो पौलस्तिकुल-विपिनदहना । मीनकेतनारिहृदयजीवना ।
नमो चतुर्दशलोकपालना । आनंदसदना अनामा ॥ १२ ॥
ऐकोनिया अगाध स्तवन । परम तोषला पद्याक्षिरमण ।
तत्काळ देवीमुखांतून । दिव्य रूपें प्रगटली ॥ १३ ॥
सर्व देवांचे अंश घेऊन । केलें देवीचे स्वरूप निर्माण ।
तिच्या वदनी रमा रमण । कालाग्नी रुद्र राहिला ॥ १४ ॥
सकल देव केश होऊन । अंगीं वर्तती दैदीप्यमान ।
कराग्र झाला चंडकिरण । वायु श्रवणस्थानी राहे ॥ १५ ॥
नयनामाजीं राहिला अग्न । चंद्रे दिधलें नवयौवन ।
यम दंष्ट्रा तीक्ष्ण । दैदीप्यमान जाहला ॥ १६ ॥
बाहूच्या ठायीं बल अद्भुत । स्वयें राहिला वैकुंठनाथ ।
वक्षःस्थळ जाहला शचिकांत । वरुण कंठ होत पै ॥ १७ ॥
नाभीस राहिला कमळासन । नासिकी अश्विनौदेव दोघे जण ।
एवं सर्व देव मिळोन । वोतली एक आदिमाया ॥ १८ ॥
रुद्रे दिधला त्रिशूळ । विष्णु देत चक्र तेजाळ ।
इंद्रे दिधलें मुद्गल१३ । वज्र रूप तेजस्वी ॥ १९ ॥
चंद्र देत खेटक । वरुणे पाणीपात्र सुरेख ।
घोर गर्जना बलाहक १४ । देता झाला ते वेळे ॥ २० ॥
विधीने दिधलें धनुष्य । बाण देत चंडांश१५ ।
हाती खड्ग विशेष । यम देत तेजस्वी ॥ २१ ॥
मृगेंद्र जाहला वहन । देवी निघाली दैदीप्यमान ।
तेहतीस कोटी देव संपूर्ण । भार पाठीसी निघाले ॥ २२ ॥
ऐरावतारूढ इंद्र । खगेंद्रावरी श्रीधर ।
वृषभारूढ महारुद्र । निजभारेसी शोभतसे ॥ २३ ॥
हंसारूढ कमलासन । मयूरावरी षडानन ।
वीरभद्रादि गजवदन । निजभारेसी शोभती ॥ २४ ॥
लोटले देखोन देवभार । दळे सिद्ध करी महिषासुर ।
लागले वाद्यांचे गजर । गर्जती असुर सिंहनादें ॥ २५ ॥
चतुरंग दल अद्भुत । बळे पृथ्वी उलथो पहात ।
मेरुप्रदेशी असंख्यात । दैत्यचक्रं मिळालीं ॥ २६ ॥
उचंबळती सप्तसमुद्र । ऊर्वी मंडळ कांपे थरथर ।
शेष वराह दिग्गज थोर । हडबडले ते काळीं ॥ २७ ॥
देव दैत्यांचा वाद्यध्वनि । तो नाद न माये गगनीं ।
मिसळल्या पृतना दोन्ही । एके ठायीं ते वेळें ॥ २८ ॥
संग्रामाची झुंज लागली । रथासी रथ झगटले ते वेळीं ।
गजासी गज कुंभस्थळी । आदळती परस्परे ॥ २९ ॥
स्वारावरी लोटले स्वार । पायदळ मिसळलें समग्र ।
परस्परे करिती संहार । रण दुर्धर माजलें ॥ ३० ॥
पक्षी उडती वृक्षावरुनी । तैसीं शिरे उसळतीं गगनीं ।
करचरण पडती मेदिनीं । संख्येरहित तेधवां ॥ ३१ ॥
अशुद्धाचे चालले पूर । आसुरीं सुर लोटिले समग्र ।
झाला एकचि हाहा:कार । पळती सुर त्रासूनिया ॥ ३२ ॥
ते वेळी देवीचे स्मरण । सकळ देव करिती गर्जून ।
आदिजननी हा समय कठिण । उदय तुझा करी आतां ॥ ३३ ॥
उदय उदय बोलती समस्त । तो अंबा प्रगटली अकस्मात ।
तेज न माये दिक्चक्रांत । उजळत ब्रह्मांड ॥ ३४ ॥
त्या तेजामाजीं निश्चिती । चंद्रसूर्य उचंबळती ।
अष्टभजा प्रगटली शक्ति । शस्त्रे तळपतीं चपळेऐसीं ॥ ३५ ॥
शस्त्रास्त्रे वरुष भवानी । जाती दैत्यचक्रं संहारूनि ।
शिरांचे चेंडू ते क्षणीं । गगनमार्गे उसळती हो ॥ ३६ ॥
दैत्यकलेवर विदारोन । शक्ति करी शोणितपान ।
कोट्यावधी दैत्य उचलोन । गिळिले तत्काळ चंडीनें ॥ ३७ ॥
तो कृतांताऐसी हाक देऊनि । महिषासुर धाविला ते क्षणीं ।
धनुष्यबाण घेऊनि । महामाया चालिली ॥ ३८ ॥
महापर्वत विशाळ । तैसा महिषासुर दिसे सबळ ।
भयाभीत देव सकळ । स्तवन करिती अंबेचे ॥ ३९ ॥
रक्षी रक्षी आदिमाये । भवभयमोचके कनकवलये ।
दैत्य संहारी लवलाहे । करी निर्भय भक्तांसी ॥ ४० ॥
असो देवी देत हुंकार । तेणें उडो पाहे अवनीअंबर ।
होत दैत्यांचा संहार । पडती गतप्राण होऊनि ॥ ४१ ॥
तो बाहुक दैत्य दुर्धर । तो धाविला देवीसमोर ।
तेणें युद्ध केलें अपार । देखता सुरवर भयाभीत ॥ ४२ ॥
देवीने धावोन सत्वर । केसी धरिला बाहुकवीर ।
असिलतेनें छेदिलें शिर । त्रिशूळे शरीर विदारिलें ॥ ४३ ॥
तो महिषासुर क्रोधे धावत । खुरांनी पीठ करी पर्वत ।
सप्तपाताळे दणदणित । भोगीनाथ भ्रमित झाला ॥ ४४ ॥
द्वादश योजनें प्रमाण । एकैक शृंग लंबायमान ।
विशाल शरीर गर्ने दारुण । काळही ऐकोन दचके पै ॥ ४५ ॥
धडक हाणोन कनकाद्रि । वाटे टाकील समुद्रीं ।
की खुरांनी हे धरित्री । करील वाटे पिष्टवत ॥ ४६ ॥
कपाळी चर्चिला सिंदुर । अग्निकुंडाऐसे नेत्र ।
हाका देता लोक समग्र । चतुर्दश कापती ॥ ४७ ॥
शृंगांनी पर्वत कोलित । ऊर्ध्व जाती कंदुकवत२१ ।
देवांची विमानें भंगत । भयाभीत सुर पळती ॥ ४८ ॥
ते वेळे पर्वताचा पर्जन्य । देवांवरी पाडी शृंगें कोलुन ।
विशाल मुख पसरून । अट्टहासे गर्जतसे ॥ ४९ ॥
भयाभीत देव पळती । देवीचे पाठीसी सर्व दडती ।
नक्षत्रे भूमीवरी रिचवती । गर्जनेसरिसी दैत्याच्या ॥ ५० ॥
देवी म्हणे महिषासुरा । क्षणभरी गर्ने तूं पामरा ।
तुझा मृत्यु अविचारा । जवळी आला यावरी ॥ ५१ ॥
मग मधुपान करूनि लवलाह्या । बावरली ते महामाया ।
महिषासुर सरसावोनिया । देवींवरी धाविला ॥ ५२ ॥
देवी म्हणे संघटोन मजसी । तूं जय कैसा पावसी ।
जैसा शशक शार्दूलासी । झोंबी घ्यावयासी पातला ॥ ५३ ॥
सुपर्णावरी धावे अळिका । की मातंगावरी गोवत्स देखा ।
की बळे धाविली पिपीलिका । कनकाचळ उचलावया ॥ ५४ ॥
ऊर्णानाभी भावी मनी । स्वतंतुसूत्रं झाकी मेदिनी ।
वृश्चिक नांगी उभारुनि । ताडीन म्हणे खदिरांगारा ॥ ५५ ॥
मृगेंद्रास गिळीन म्हणे बस्त । मक्षिका भूगोल उचलू पाहात ।
प्रलयानल धगधगित । पतंग धावे ग्रासावया ॥ ५६ ॥
की तृणाचा पुतळा । धरू धाविला वडवानळा ।
वृषभ बहुत माजला । खोचु३१ धाविला ऐरावतातें ॥ ५७ ॥
मशक३२ भावी मानसी । पर्वत घालीन दाढेसी ।
तैसा तूं असुरा मजसी । संघटो पहासी पामरा ॥ ५८ ॥
महिषासुर म्हणे ते वेळें । तूं स्त्री होऊन बोलसी आगळें ।
या देवांदेखता सगळे । तुज गिळितो पाहे पां ॥ ५९ ॥
ऐसे बोलोन महिषासुर । हाके गर्जवित अंबर ।
देवीने बाण अपार । तयावरीं सोडिले ॥ ६० ॥
शिंगें कोलून पर्वत । देवीवरी असंख्य टाकित ।
अंबेने फोडून समस्त । एवं पिष्टवत केलें ॥ ६१ ॥
जैशा प्रलय चपळा कडकडती । तैसे बाण सोडितसे शक्ति ।
असुराचे अंगीं खोचती । परी तो न गणी सर्वथा ॥ ६२ ॥
पुष्पवृष्टि करितां मदोन्मत्त । न मानीच सुख किंचित ।
की घन वर्षता पर्वत । दुःख न मानी कदाही ॥ ६३ ॥
असो महिषासुर तत्त्वतां । तळपतसे देवीभोवता ।
देवांचे भार देखता । वितळोन पळती चहूंकडे ॥ ६४ ॥
महाव्याघ्र देखतां समोर । पळती जैसे अजाचे भार ।
तैसे भयाभीत सुरवर । वळसा थोर होतसे ॥ ६५ ॥
प्रळयाग्नीची कराळ ज्वाळा । तैसी देवी धाविली ते वेळा ।
चक्र सोडिलें अवलीळा । खुर चारी तोडिले ॥ ६६ ॥
महिषासुर एक मुहूर्त । महा कपटिया झाला गुप्त ।
नाना रूपें धरित । सिंह व्याघ्र सादि ॥ ६७ ॥
क्षणभरी होय नर । सवेंचि होय पर्वताकार ।
मग जपोन कापट्य मंत्र । अपार रूपें धरिली तेणें ॥ ६८ ॥
कोट्यान्कोटी महिषे । धावती देवीवरी एकसरिसे ।
भूमंडळ डळमळितसे । कांपतसे गगनवरी ॥ ६९ ॥
पाताळ कूर्म वराह उरगनाथ । मोह पावले झाले भ्रमित ।
गिरीकंदरी देव समस्त । भयें करूनि लपताती ॥ ७० ॥
अपार देखोन महिषासुर । देवीने निजबाणी सत्वर ।
वेगें स्थापून ब्रह्मास्त्र । दैदीप्यमान सोडिले ॥ ७१ ॥
जैसा उगवता वासरमणीं । भगणासहित निरसे यामिनी ।
की ज्ञानोदयीं संहारोनि । जाये जैसे मोहपटल ॥ ७२ ॥
तैसे मायावी महिषासुर । देवीने दग्ध केले समग्र ।
जैसें नामस्मरणे अपार । दोषपर्वत भस्म होती ॥ ७३ ॥
मुख्य महिषासुर उरला । त्यावरी देवी धावे ते वेळां ।
जैसी महाप्रळयीची चपळा । कडकडून पडे पर्वतीं ॥ ७४ ॥
की अंडजपति उडोन सत्वर । अकस्मात धरी पादोदर ।
तैसा अंबेनें महिषासुर । झोटी दृढ धरियेला ॥ ७५ ॥
त्रिशूळ घालून सत्वर । विदारिलें त्याचे उदर ।
जैसा नृसिंहरूपे इंदिरावर । हिरण्यकश्यपा विदारी ॥ ७६ ॥
असिलता सत्वर काढूनि । दैत्याचे शिर छेदिले ते क्षणीं ।
कलेवर रगडूनि । पायातळी घातलें ॥ ७७ ॥
सकल देव विनविती ते समयीं । अंबे यास न सोडी सहसाही ।
याचे कलेवर टाकितां लवलाही । मागुती हा उठेल ॥ ७८ ॥
अहो ती अंबा ज्ञानकला । मोह महिषासुर रगडिला ।
अद्याप पायातळी धरिला । कीर्ति गाती पुराणें ॥ ७९ ॥
असो क्षय पावतां महिषासुर । पळो लागले दैत्यभार ।
एक होऊन दिगंबर । लटिकेच विरक्त जाहले ॥ ८ ॥
देवी आम्हांस न सोडी । म्हणऊनि दैत्य तातडी ।
स्त्रीवेष धरूनि नेसती लुगडी । बोडिती दाढी आणि मिशा ॥ ८१ ॥
आम्ही पुरुष न हो निश्चिती । देवीपुढे करुणा भाकिती ।
एक संन्यासी होऊन बैसती । एक धरिती मोहन४४ ॥ ८२ ॥
एक चौंडक घेऊनि तत्काळ । देवीपुढे घालिती गोंधळ ।
एक शस्त्रे टाकूनि सकळ । देवीयादर्शन पैं घेती ॥ ८३ ॥
एक रोगिष्ट होऊनि । लटिकेच कुंथत पडती मेदिनीं ।
एक वृद्ध दशा धरूनि । लटिकेच खोकत बैसले ॥ ८४ ॥
असो ते महिषासुर मर्दुनी । विजयी झाली आदिभवानी ।
सकळ देवी जोडून पाणि । स्तविली तेव्हां महामाया ॥ ८५ ॥
जय जय करुणामृतसरिते । निजभक्तपालके गुणभरिते ।
अनंतब्रह्माण्डफलांकिते । आदिमाये जगदंबे ॥ ८६ ॥
सच्चिदानंदे प्रणवरूपिणी । चराचर सकळ व्यापिनी ।
सर्गस्थित्यंतकारिणी । भयमोचिनी ब्रह्मानंदे ॥ ८७ ॥
श्रीधर तुझें तान्हें होय । घेई कडेवरी जननीये ।
स्वानंदपालखी निजवी स्वयें । हल्लर गाये प्रेमाचे ॥ ८८ ॥
ग्रंथा नाम अंबिका उदय । ज्यामाजी अंबेचा उदय निश्चये ।
पुढें अद्भुत कथा आहे । श्रोती होईजे सादर ॥ ८९ ॥
इति श्रीमार्कंडेयपुराणे सुमेधासुरथसंवादे अंबिकाउदये
महिषासुरमर्दनं नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ ॥ श्रीजगदंबार्पणमस्तु ॥