श्रीगणेशाय नमः ॥
बाप धर्माचा पाठिराखा । कमलोवद्‌भाचा जनक देखा ।
प्रेमळांचा निजसखा । सारथि पार्थाचा निर्धारें ॥ १ ॥
द्रौपदीचा पूर्ण कैवारी । नंदाचे घरींचा खिल्लारी ।
दुर्जनांचा संहार करी सहाकारी साधूंचा ।२ ॥
जो क्षीराब्धितनयेचा प्रियकर । आनकदुंदुभीचा कुमर ।
जो यादवकुळभास्कर । मन्मथशत्रु ध्याय जया ॥ ३ ॥
जो काळासही शासनकर्ता । जो हरिहरब्रह्मादिकांसी निर्मिता ।
जो महामायेचा निजभर्ता । कर्ता हर्ता पाळिता जो ॥ ४ ॥
जो क्षीरसिंधूचा जामात । जेणे धर्माचे घरीं केलें अद्‌भुत ।
तेणें स्वसंकल्पें उठविलें प्रेत । गतकथार्थ इतुका जाहला ॥ ५ ॥
गजरें होत राजसूययज्ञ । नित्य उत्तम अन्नसंतर्पण ।
जेविती ऋत्विज ब्राह्मण । नामस्मरणें गर्जती ॥ ६ ॥
जेथें पुरविता भगवान । तें मी काय वर्णूं दिव्य अन्न ।
त्या अन्नाच्या सुवासेंकरून । सुरगण लाळ घोंटिती ॥ ७ ॥
त्या अन्नसुवासा वेधोन । वसंत करी भोंवतीं प्रदक्षिण ।
नित्य जेविती ऋषिगण । परी वीट न ये सर्वथा ॥ ८ ॥
जैसा सोमकांताचा अचळ । तैसा भात शुभ्र निर्मळ ।
जैसा सुवर्णभाग पीत निखिळ । तैसें वरान्न पडियेलें ॥ ९ ॥
अमृतास आणिती उणें । ऐसीं पंचभक्ष्यें परमान्नें ।
विप्र जेविति नामस्मरणें । वारंवार गर्जती ॥ १० ॥
दधि-मधु-दुग्ध-घृत-सरोवर । शाका सुवासें भरिती अंबर ।
जेथे पुरविता इंदिरावर । तेथींची गोडी काय वर्णूं ॥ ११ ॥
तेथें वाढीत याज्ञसेनी । जे कृष्णाची प्रिय भगिनी ।
जैसी झळके सौदामिनी । तैसी वाढी चपळत्वें ॥ १२ ॥
अन्नें वाढितां निवाडें । उभय हस्तीचे झळकती चुडे ।
जेविती तयांवरी उजेड पडे । दिव्य रूपडें द्रौपदीचें ॥ १३ ॥
जे सुंदर घनश्यामवर्णा । म्हणोनि द्रौपदीतें म्हणती कृष्णा ।
जे सुभद्रेहुनि आवडे जगज्जीवना । ते पूर्ण अन्नपूर्णा अवतरली ॥ १४ ॥
विशाळभाळी पद्मनेत्री । सुहास्यवदना चारुगात्री ।
जे द्रुपदराजनिजपुत्री । ख्याती तिची त्रिभुवनीं ॥ १५ ॥
कोसकोसपर्यंत । जिचे अंगींचा सुवास धांवत ।
बोलता हिर्‍यांऐसे द्विज झळकत । किंवा विखरत रत्‍नखाणी ॥ १६ ॥
ऐसी ते केवळ अन्नपुर्णा । सदा अन्न वाढीत ब्राह्मणां ।
जिच्या करपात्रींचिया अन्ना । तुटी नाहीं कल्पांती ॥ १७ ॥
द्रौपदी कैसी चपळत्वें वाढीत । तें धर्म श्रीकृष्ण विलोकित ।
कृष्णरंगे रंगली सत्य । श्रम कल्पांतीं न बाधी ॥ १८ ॥
लक्षानुलक्ष जेविती ब्राह्मण । कृष्णा एकली वाढी आपण ।
घडी घडी श्रीकृष्णवदन । विलोकी परतोन सप्रेमें ॥ १९ ॥
न्याहाळूनि पाहे हरिरूप सुरेख । तो स्वेदे डवडविलासे मुखमृगांक ।
मृगमदतिलक सुवासिक । घर्मेंकरूनि भिजलासे ॥ २० ॥
सुरंग विराजे पीतांबर । गळा डोल देती मुक्तहार ।
कौस्तुभतेजें अंबर । परिपूर्ण कोंदलें ॥ २१ ॥
जो गोपीमानसराजहंस । जो स्वानंद-क्षीरसागरविलास ।
जो जगद्वंद्य पुराणपुरुष । तो याज्ञसेनी विलोकी ॥ २२ ॥
जे वैकुंठपीठींचे निधान । जे जलजोद्‌भवाचें देवतार्चन ।
जे सनकादिकांचे हृदयरत्‍न । प्रिय ठेवणें स्मरारीचें ॥ २३ ॥
जो भक्तपालक दीनबंधु । त्याचा विलोकूनि वदनइंदु ।
पुढे वाढीत ब्रह्मानंदु । हृदयी आनंदु न समाये ॥ २४ ॥
ब्राह्मण जेवूनि उठति । सवेंचि नृपांचा बैसल्या पंक्ती ।
दुर्योधनादि कौरव दुर्मती । तेही बैसले भोजना ॥ २५ ॥
पांडव आणि जगत्पती । तितुकेचि मागें राहती ।
वरकड बैसले एकपंक्ती । जेवावयाकारणे ॥ २६ ॥
वाढावयालागीं पुढती । सरसावली द्रौपदी सती ।
जैसा मेघ वर्षोनि मागुती । वर्षाव करी अद्‌भुत ॥ २७ ॥
किंवा अमृतक्षीरसागरी । येती लहरींवर लहरी ।
तैसी द्रौपदी राजकुमरी । उठाव करी दुसरेनें ॥ २८ ॥
जैसे शब्दीं नाद निघत । त्यांचा न कळे जैसा अंत ।
तैसी द्रौपदी सती वाढीत । परी अन्न न सरे पात्रींचे ॥ २९ ॥
जैशा जलदांचिया धारा । वर्षती न कळे अपारा ।
तैसी ते कृष्णा सुंदरा । वाढी पात्रें असंख्य ॥ ३० ॥
परी क्षणक्षणां परतोन । विलोकी जगज्जीवनाचें वदन ।
तो आंगींची उटी घर्मेंकरून । ठायीं ठायीं पुसलीसे ॥ ३१ ॥
भक्तांचे जे कष्ट सर्व । आपण आंगें सोशी माधव ।
उणें नेदी केशव । जो दयार्णव जगदात्मा ॥ ३२ ॥
सुखरूप वाढी द्रौपदी । श्रम आंगी कदा न बाधी ।
आंगे सोशी कृपानिधी । कष्ट सर्वही भक्तांचे ॥ ३३ ॥
असो द्रौपदी पाहे मागुती । तो अनुपम्य दिसे कृष्णमूर्ती ।
जिची त्रिभुवनीं अगाध कीर्ती । वर्णितां नेति म्हणे वेद ॥ ३४ ॥
ब्रह्मींचे तेज गोळा होऊन । हें कृष्णरूप ओतिलें सगुण ।
तो सच्चिदानंदतनु पूर्ण । भक्तजनप्रतिपाळक ॥ ३५ ॥
ऐसे वाढितां द्रौपदीस । काय बोले जगन्निवास ।
बाई आजि बहु भागलीस । प्राणसखये द्रौपदी ॥ ३६ ॥
तिचे पृष्ठीवरूनि हात । उतरी कमलोद्‌भवाचा तात ।
तों द्रौपदीस आनंद बहुत । मनामाजी न सांठवे ॥ ३७ ॥
परतोनि पाहे हरीचें वदन । किरीटकुंडलें मंडित पूर्ण ।
सरळ नासिक आकर्ण नयन । अत्यंत वदन सुरेख ॥ ३८ ॥
मुकुटाभोंवता दाटला घर्म । देखतां जाहली सप्रेम ।
म्हणे मजलागीं परब्रह्म । बहुत श्रम पावतसे ॥ ३९ ॥
मी काय होऊं उतराई । माझे सांवळे कृष्णाबाई ।
ऐसें बोलतां ते समयीं । सद्गद जाहली याज्ञसेनी ॥ ४० ॥
प्रेमें आंग फुगत । दोन्ही उरी तटतटित ।
बिरडें तुटलें अकस्मात । कौरवपंक्तींत वाढितां ॥ ४१ ॥
पल्लव जाहला विगलित । वक्षःस्थळ उघडे पडत ।
आकर्षोनियां कृष्णा होत । घाबरी पाहत चहूंकडे ॥ ४२ ॥
शकुनि सुयोधन कर्ण । एकाकडे एक दाविती खूण ।
नाना विनोद दुर्जन । करिते जाहले तेधवां ॥ ४३ ॥
लगबग करिती अवघे । एकासारिखें एक न मागे ।
म्हणती येथे उभी कां गे । अन्न आणीं सत्वर ॥ ४४ ॥
एक म्हणती उठा रे सकळ । आजि असे अन्नाचा दुकाळ ।
परम लज्जित वेल्हाळ । मुखकमळ कोमाइलें ॥ ४५ ॥
नेत्री वाहतीं अश्रुधारा । भोवतीं वाट पाहे सुंदरा ।
म्हणे श्रीरंगा यादवेंद्रा । तुज हें कां न कळेचि ॥ ४६ ॥
हांक फोडिती अवघेजण । अन्य पदार्थ मागती भिन्न भिन्न ।
जैसे सहस्र व्याघ्र करितां गर्जन । हरिणीचा प्राण जाऊं पाहे ॥ ४७ ॥
कीं आरडतां तान्हें बालक । त्यासी ताडिती सहस्र वृश्चिक ।
कीं क्षत देखोनि बहुत काक । उकरावया धांवती ॥ ४८ ॥
कीं चोहटां पडिलें अन्न । तेथें एकदांचि धांवती श्वान ।
तैसे कौरव चैद्य दुर्जन । नसतेंचि जाण मागती ॥ ४९ ॥
एक म्हणे भात आणीं । एक म्हणे आजि हरिदिनी ।
एक म्हणती ऐका हो वहिनी । तुम्हांसी दोन्ही कष्ट पडती ॥ ५० ॥
एक वृक्षावरी धडका हाणितां । डाहळिया डळमळती समस्ता ।
एक कर्दळीसी पांच गज भिडतां । मग तिची अवस्था नुरेचि ॥ ५१ ॥
तैसें रजनीमाजी तत्त्वतां । पाचांशी सुरतयुद्ध करितां ।
गात्रें ढिलीं पडतां । शक्ति नाहीं वाढावया ॥ ५२ ॥
ऐसें संकट देखोन । परतोनि विलोकी हरीचें वदन ।
म्हणे कृष्णा लपावयासी सदन । तुजवांचून नाहीं कोठें ॥ ५३ ॥
तेचि दुरात्मे पापमती । जे भक्तांचें उणें पाहती ।
द्रौपदीचा सहाकारी जगत्पती । म्हणे नाभी नाभी याज्ञसेनी ॥ ५४ ॥
तों यादवेंद्र मनमोहन । द्रौपदीच्या अंतरीं प्रवेशोन ।
भुजावरी भुजा निर्माण । करिता जाहला तये वेळीं ॥ ५५ ॥
बिरडें घालूनि सत्वर । सवेंचि सरसाविला पदर ।
टवटविला मुखचंद्र । द्रौपदीचा तेधवां ॥ ५६ ॥
बाप भक्त वत्सल कृपानिधी । चतुर्भुज केली द्रौपदी ।
दुर्जन जे कां मंदबुद्धी । अधोवदनें पाहती हो ॥ ५७ ॥
द्रौपदी आणि कृष्ण । पात्रीं पात्रीं भिन्न भिन्न ।
जें जयांसी पाहिजे अन्न । तें तें तयांसी ओपीत ॥ ५८ ॥
उगवता जैसा दिनकर । लाजोनि पळे अंधकार ।
की विष्णुसहस्रनामें दोषसंहार । होय जैसा एकाएकीं ॥ ५९ ॥
की मस्तकीं उर्वी धरितां । सर्षपप्राय भोगिनाथा ।
कीं वातात्मजे द्रोणाद्रि आणितां । श्रम सहसा न वाटे ॥ ६० ॥
तैसें द्रौपदीसी वाटे जाण । म्हणे किती मागतील दुर्जन ।
हेम् त्रिभुवन संपूर्ण । जेवूम् घालीन एकदांचि ॥ ६१ ॥
की शुंभ-निशुंभ मारूनी । यशस्वी जाहली भवानी ।
तैसी विजयी याज्ञसेनी । कौरवगर्व निवटूनि ।६२ ॥
कीं जान्हवीचा होतां स्पर्श । एकदांचि विरती सर्व दोष ।
हरिनाम ऐकता भूत-प्रेतांस । उपजे त्रास पळ घेती ॥ ६३ ॥
जो जो कोणी मागेल पदार्थ । त्यापुढें टाकी अन्नाचा पर्वत ।
भीमासी क्रोध दाटला अद्‌भुत । काय बोलत दुर्जनांप्रती ॥ ६४ ॥
म्हणे अन्न सांडितां निश्चिती । शिखा उपटोनि देईन हातीं ।
सकळ दुरात्मे खाली पाहती । प्रत्युत्तर न देती कोणीही ॥ ६५ ॥
अंतरमलिन ते दुराभिमान । त्यांत बुडाले अवघे दुर्जन ।
भीमाचा क्रोध देखोन । कोणासी वचन न काढवे ॥ ६६ ॥
कीं चोरट्यांसी मारमारूनी । शुष्क काष्ठें झोडिती रानीं ।
तैसे कौरवे दिसती तेचि क्षणीं । तेजहीन दुरात्मे ॥ ६७ ॥
कीं दिव्य देतां खोटा होय । कीं समरीं पावे पराजय ।
तैसे दुरात्मे यादवरायें । अपमानिले तेधवां ॥ ६८ ॥
भक्त बोलती वेळीं । धन्य हे कृष्णा वेल्हाळी ।
कृष्णें आपणाऐसीच केली । चतुर्भुज प्रत्यक्ष ॥ ६९ ॥
हे मंगलदायक भवानी । ईस वर मागा प्रार्थूनी ।
हे कोपलिया निर्वाणीं । कुळक्षय करील तुमचा ॥ ७० ॥
इचे ठायी कल्पितां विपरीत । तरी भस्म व्हाल समस्त ।
परी ते नायकती उन्मत्त । महापापिष्ठ विषयांध ॥ ७१ ॥
असो द्रौपदी गेली घरांत । तिजमागें गेला वैकुंठनाथ ।
पायी मिठी तेव्हां घालीत । प्रेमें स्फुंदत द्रौपदी ॥ ७२ ॥
कुंती पांडव ते वेळे । सदनामाजी प्रवेशले ।
म्हणती श्रीरंगे माउले । थोर वारिले संकट आजी ॥ ७३ ॥
धर्म म्हणे जगन्नाथा । कोणते उपकार आठवूं आता ।
माता पिता भयत्राता । तुजपरता दिसेना ॥ ७४ ॥
भीम आणि अर्जुन । स्फुंदस्फुंदोनि करिती रुदन ।
त्यांसी हृदयी धरूनि मधुसूदन । करी समाधान तयांचे ॥ ७५ ॥
द्रौपदीसी गहिंवर न सांवरे । नेत्रीम् वाहती जीवनझरे ।
म्हणे श्रीकृष्णा भुवनसुंदरे । उपकार न विसरेम् जन्मवरी ॥ ७६ ॥
श्रीकृष्णाचे निजकंठी । कुंती येउनि घाली मिठी ।
म्हणे कृपाळुवा जगजेठी । द्रौपदीसी समजावीं ॥ ७७ ॥
मग द्रौपदीसी म्हणे चक्रपाणी । वाढितां कष्टलीस गे मायबहिणी ।
तू सद्‌गुणरत्नांची खाणी । प्राणाहूनी आवडसी ॥ ७८ ॥
द्रौपदी बोले वचन । मी कोटिकोटी जन्म घेईन ।
परी तूंचि बंधु होईं पूर्ण । पाठिराखा कैवारी ॥ ७९ ॥
ऐसा एक संवत्सर । राजसूययज्ञ होत थोर ।
नित्य जेविती किती विप्र । लेखा नाहीं तयांते ॥ ८० ॥
सकळांसी भोजनें झालियावरी । पांडवांसहित पूतनारी ।
कुंती द्रौपदी सुंदरी । पंक्तीसी बैसती आठजण ॥ ८१ ॥
कृष्णपंक्तीसी भोजन । ब्रह्मादिकां न घडे पूर्ण ।
धन्य धन्य पंडुनंदन । जगज्जीवन वश ज्यांतें ॥ ८२ ॥
नित्य ब्राह्मणांच्या होती पंक्ती । स्वयेम् उच्छिष्ट काढी श्रीपती ।
ज्यासी वेदशास्त्रे वाखाणिती । अगाध कीर्ती अनुपम्य ॥ ८३ ॥
ठेवोनियां थोरपणाची प्रौढी । द्वारकाधीश पात्रें काढी ।
लाहेंलाहें तांतडी । पुढती पंक्ती बैसावया ॥ ८४ ॥
विद्युल्लताप्राय पीतवसन । सोगा त्याचा वरता खोंवून ।
कौस्तुभवनमाळा मागें टाकून । उच्छिष्ट काढी तांतडीने ॥ ८५ ॥
उच्छिष्टें काढितां जगन्मोहन । ठायीं ठायीं लेपिले अन्न ।
अन्नब्रह्मरूप मी पूर्ण । ऐक्यरूप दावीतसे ॥ ८६ ॥
एके पंक्तीसी लक्ष ब्राह्मण । ऐशा अमित पंक्ती पूर्ण ।
कोटिसंख्या होता जाण । स्वर्गघंटा वाजे एकदां ॥ ८७ ॥
त्यावरूनि केले गणित । मग धर्मराजा संतोषित ।
म्हणे श्रीकृष्णा हो तुजप्रीत्यर्थ । विश्वंभरा विश्वेशा ॥ ८८ ॥
तो महोत्साह पाहावया जाण । तेथे आला वेदव्यासनंदन ।
जो योगियांमाजी मुकुटरत्‍न । चंडकिरण दूसरा ॥ ८९ ॥
कामक्रोध जेणे जिंकिले । रंभेने नानापरी छळिलें ।
परी अणुमात्र नाहीं चळलें । मन जिंकिले जयानें ॥ ९० ॥
जो चिदंबरींचा निशाकर । कीं अपरोक्षज्ञानाचा समुद्र ।
की शांतीचे पूर्ण आगर । सुखें सुखरूप कोंदला ॥ ९१ ॥
असो मंडपद्वारीं क्षण एक । उभा राहिला श्रीशुक ।
तो मंडपघसणी होतसे देख । मार्ग न दिसे जावया ॥ ९२ ॥
शुक विचारी मनांत । धर्म केवळ कृष्णभक्त ।
येथींचा प्रसाद होईल मज प्राप्त । तरीच सार्थक जन्माचें ॥ ९३ ॥
कृष्णजी जेथें उच्छिष्टे काढीत । पडिले पत्रावळींचे पर्वत ।
शुकयोगींद्र बैसोनि तेथ । उच्छिष्ट शितें वेंचीतसे ॥ ९४ ॥
मुखी घालितां एक ग्रास । स्वर्गी घणघणी घंटाघोष ।
कदा न राहे आसमास । गजर विशेष जाहला ॥ ९५ ॥
श्रीकृष्णासी धर्मराज बोलत । हें काय जी वर्तलें अद्‌भुत ।
घंटा घणघणी कोण अर्थ । ते सांगा स्वामी यादवेंद्रा ॥ ९६ ॥
कोटि ब्राह्मण पंक्तीसी जेवितां । एक नाद होय तत्त्वतां ।
आतां न राहे वाजतां । जगन्नाथा नवल हें ॥ ९७ ॥
हरि म्हणे येथें तत्त्वतां । जेविला असेल ब्रह्मवेत्ता ।
ब्रह्मवेत्त्यासी वंदिती माथां । ब्रह्मादिक सहस्राक्ष ॥ ९८ ॥
ब्राह्मण जे कां यातिमात्र । ते एकशतभरी साचार ।
त्यांतुल्य एक वेदज्ञ विप्र । ग्रंथत्रयीं ज्ञान ज्याचें ॥ ९९ ॥
वेदज्ञाहूनि शतगुणें बहुत । जो वेदार्थ करणार पंडित ।
त्याहूनि अनुष्ठानी क्रियावंत । शतगुणे आगळा ॥ १०० ॥
अनुष्ठानियाहूनि शतगुणें आगळा । एक इंद्रियजित बोलिला ।
त्याही शतगुणे विष्णुभक्त सत्वाथिला । जो भेदरहित निर्मत्सर ॥ १ ॥
त्याहूनि शतगुणे विशेष शुद्ध । एक जाण पां ब्रह्मविद ।
ज्याचे दृष्टीस भेदाभेद । जाणपण दिसेना ॥ २ ॥
ऐसा ज्ञानी तुझे घरीम् । तृप्त झाला आजि निर्धारीम् ।
ऐक चौघेजण जाण या पृथ्वीवरी । ब्रह्मज्ञानी अद्‌भुत ॥ ३ ॥
कपिल याज्ञवल्क्य शुक । श्रीदत्तात्रेय चौथा देख ।
जो परिपूर्ण ज्ञानार्क । अत्रितनय अवतरला ॥ ४ ॥
धर्म हरिचरण दृढ धरीत । जो येथे जाहला तृप्त ।
तो मज दाखवावा निश्चित । म्हणवूनि आळ घेतली ॥ ५ ॥
मग धर्माचा धरूनि हस्त । वेगे दोघे बाहेर येत ।
तों रूप पालटूनि व्याससुत । वेगें वेंचीत उच्छिष्ट शितें ॥ ६ ॥

श्रीहरि म्हणे धर्मा देख । व्यासपुत्र हा महाराज शुक ।
ऐकता धावूनि निःशंक । चरण धरिले तयाचे ॥ ७ ॥
शुक मागें पाहे परतोन । तो उभा देखिला जगन्मोहन ।
दोघांसी पडिले आलिंगन । प्रेमेंकरून सद्गद ॥ ८ ॥
सवेंचि धर्मासी भेटला । धर्में शुकाचा हस्त धरिला ।
मंडपासी आणूनि पूजिला । बैसविला व्यासापाशीं ॥ ९ ॥
शुक देखतांचि दृष्टीं । आनंदल्या ऋषींच्या कोटी ।
मग धर्माहातीं जगजेठी । पूजन करी शुकाचें ॥ ११० ॥
असो एक संवत्सर लोटला । राजसूययज्ञ संपूर्ण जाहला ।
तेथींचा वर्णावया सोहळा । शेषही शक्त नव्हेचि ॥ ११ ॥
भीष्म निरोपी धर्मातें । अहेर अर्पिजे समस्तांते ।
सकळ बैसवूनि मयसभेतें । तेथींची कौतुकें दाखवीं ॥ १२ ॥
मयासुर पांडवांचा मित्र । जो दैत्यांमाजी विधीचा अवतार ।
तेणे ती सभा रचिली सुंदर । जे अनुपम्य त्रिभुवनीं ॥ १३ ॥
तेथें सभा वर्णिली अद्‍भुत । म्हणोनि सभापर्व म्हणती पंडित ।
जनमेजयासी वैशंपायन सांगत । श्रीभारतग्रंथामाजी ॥ १४ ॥
सभा रचिली ते वेळीं । आठही आय साधिले तळीं ।
अष्ट दिक्पाळ महाबळी । पायाचे मूळीं स्थापिले ॥ १५ ॥
विद्रुमशिळा आरक्तवर्ण । तेणें पाया आणिला भरून ।
स्फटिकशिळा शुभ्रवर्ण । त्याची पोवळीं लखलखित ॥ १६ ॥
सप्तरंगी पाषाण । चक्रे झळकती आंतून ।
अंतर्बाह्य देदीप्यमान । पाहता जन विस्मित ॥ १७ ॥
शेषफणांची आकृती । हिरेजडित झळकती ।
जेवीं उगवले गभस्ती । बैसले पंक्ती एकदां ॥ १८ ॥
इंद्रनीळाचे वारण । हिर्‍यांचे द्विज सतेज पूर्ण ।
ते खालते जडून । त्यावरी मंडप रचियेला ॥ १९ ॥
तळी पद्मरागांचे तोळंबे सबळ । वरी हिर्‍यांचे खांब विशाळ ।
निळ्यांची उथाळी सुढाळ । दिसती कल्लोळ तेजाचे ॥ १२० ॥
सुवर्णाचे तुळवट अखंड । माणिकांचे दांडे प्रचंड ।
गरुडपाचूंच्या किलच्या दृढ । अभेदपणे जडियेल्या ॥ २१ ॥
पेरोज्यांचे उंबरे तळवटी । पुष्कराजांच्या चौकटी ।
गजास्य जडिले मध्यपाटीं । आरक्तवर्ण माणिकांचे ॥ २२ ॥
घोंटीव जे मर्गजपाषाण । तेणें साधिलें मंडपांगण ।
वरी कनकवर्ण वृक्ष रेखून । तटस्थ नयन पाहतां ॥ २३ ॥
हिर्‍यांच्या मदलसा विशाळ । त्यांवरी मोतियांचे मराळ ।
वदनीं विद्रुमलतेचे किरळ । अतिचपळ दीसती ॥ २४ ॥
नीळरत्‍नांचे शिखी साजिरे । गरुडपाचूंचे कीर बरे ।
रत्‍नमणियांची सुंदरें । जांबुळें मुखीं आकर्षिलीं ॥ २५ ॥
धन्य मयासुराची करणी । शुक पाचूंचे बोलती क्षणक्षणीं ।
मयूर नाचती आनंदोनी । पुतळ्या खणोखणीं नाचती ॥ २६ ॥
प्रत्यक्ष रत्‍नपुतळे बोलती । सभेसी आलिया बैसा म्हणती ।
एक पुतळे आनंदे गाती । पुरे म्हणतां होती तटस्थ ॥ २७ ॥
नवल कर्त्याची करणी । पुढे सेवक वेत्रपाणी ।
धांवा म्हणती सभाजनी । चपळ चरणीं धावतीं ॥ २८ ॥
मेष कुंजर जटिल एकलहरी । आज्ञा होतां घेती झुंझारी ।
टाळ मृदंग वाजतां कुसरी । रागोद्धार करिती पैं ॥ २९ ॥
घटिकेनें घटिका भरतां दिवस । एक पुतळे पिटिती ताप्त ।
देवांगनांची रूपें विशेष । नृत्य करिती संगीत ॥ १३० ॥
हिर्‍यांच्या स्तंभांतरी । नृसिंहमूर्ती गर्जती हुंकारीं ।
कौस्तुभमणी झळकती एकसरीं । स्तंभांप्रति जडियेले ॥ ३१ ॥
कोठें जडियेले स्यमंतकमणी । कीं एकदांचि उगवले तरणी ।
दिवस किंवा यामिनी । ते स्थानीं नसे कोणा ॥ ३२ ॥
एकावरी एक शत खण । मंगळतुरें अनुदिन ।
लेपें वाजविती नवलविंदान । कर्तयानें दाविलें ॥ ३३ ॥
चपळा तळपती एकसरी । तैशा पताका झळकती अंबरीं ।
कलशजडित नानापरी । हिराविती गगनातें ॥ ३४ ॥
गरुडपाचूंचीं जोतीं । चित्रशाळा विशाळ दिसती ।
गोलांगुलें सारीं उडती । जीव नसतां चपळत्वें ॥ ३५ ॥
चतुर्दश भुवनें नृपांसहित । भिंतीवरी पुतळे रत्‍नजडित ।
त्यांची जैसी आकृति सत्य । प्रत्यक्ष तैसे काढिले ॥ ३६ ॥
नीळरत्‍नांचे वैकुंठ । हिर्‍यांचे कैलासपीठ ।
पुष्कराजांचें स्पष्ट । केलें वरिष्ठ ब्रह्मसदन ॥ ३७ ॥
इंद्र अग्नि यम निर्ऋती । वरुण समीर कुबेर मृडानीपती ।
त्यांच्या तनूची विशेष दीप्ती । प्रत्यक्ष मूर्ति दिक्पाळांच्या ॥ ३८ ॥
मित्र रोहिणीवर भूमिसुत । सोमसुत गुरु शुक्र शनीसहित ।
राहु केतु नवग्रह मूर्तिमंत । पाहतां तटस्थ जन होती ॥ ३९ ॥
मत्स्य कूर्म वराह नृसिंहमूर्ति । वामन भार्गव राघवाकृती ।
कृष्ण बौद्ध कल्की अवतारस्थिती । चरित्रासमवेत प्रत्यक्ष पै ॥ १४० ॥
अतळ सुतळ वितळ । शेष वासुकी फणिपाळ ।
सप्त पाताळे निर्मळ । लोकासहित रेखिलीं ॥ ४१ ॥
सप्त द्विपें नव खंडें । छप्पन्न देश काननें प्रचंडें ।
सरिता सागर तीर्थें उदंडे । पापसंहारक रेखिली ॥ ४२ ॥
शिवचरित्रें विष्णुचरित्रें । शक्तिआख्यानें अतिविचित्रें ।
सोमकांतपाषाणी सरोवरें । सोपानें सुंदर बांधिलीं ॥ ४३ ॥
उष्णोदकाच्या पुष्करिणी । मंगळस्नान करितां जनीं ।
तनूवरी राजकळा ये ते क्षणी । नवल करणी त्याची ॥ ४४ ॥
स्फटिकभूमी देखोन । भुलती पाहावया नयन ।
भरलें तेथे जीवन । वस्त्रें सांवरोन चालती ॥ ४५ ॥
जेथें भरलें असे जळ । ते भूमी ऐसी दिसे केवळ ।
वस्त्रें सांवरिती अकुशळ । तो सभा सकळ हांसे वरी ॥ ४६ ॥
अंतर्बाह्य निर्मळ दिसती । सतेज काश्मीरांच्या भिंती ।
मार्ग म्हणवूनि बरळ धांवती । तों ते आदळती भिंतीसी ॥ ४७ ॥
केली हिर्‍यांचीं कवाडें कडोविकडी । झांकिलीं कीं न कळती उघडीं ।
प्रवेशतां संशय पाडी । मग हस्तेंकरूनि चांचपती ॥ ४८ ॥
सरोवरीं सुवर्णकमळीं सुवास । हे कळा दाविली विशेष ।
वरी नीळ्यांचे भ्रमर सावकाश । रुंजी घालिती आनंदें ॥ ४९ ॥
हिर्‍यांचे मीन तळपती । पाचूंचीं कांसवें आंग लपविती ।
काश्मीरांचे बक धांवती । मत्स्य धरावयाकारणे ॥ १५० ॥
त्रिभुवनसौंदर्य एकवटलें । तें मयसभेवरी ओतिलें ।
तें सभास्थल जेणें विलोकिलें । तेणें देखिलें ब्रह्मांड ॥ ५१ ॥
सभेसी जाता मार्गीं भले । चंदनाचे सडे घातले ।
पुष्पभार विखुरले । मृगमदें लेपिले भित्तिभाग ॥ ५२ ॥
सभासौंदर्य हाचि समुद्र । पाहातयांचे चक्षू पोहणार ।
ते न पावती पैलपार । अलीकडे बुचकळती ॥ ५३ ॥
कीं सभा सागराचें पैलतीर । मनविहंगम चपळ थोर ।
पाहावया नाहीं धीर । तेजावर्तीं पडे पैं ॥ ५४ ॥
ज्या ज्या पदार्थाकडे पाहे प्राणी । तिकडेचि चित्त जाय जडोनी ।
दिवस किंवा आहे रजनी । पाहातयांसी समजेना ॥ ५५ ॥
स्वर्ग मृत्यु पाताळ शोधितां । ऐसी सभा नाहीं तत्त्वतां ।
धन्य तो मयासुर निर्मिता । विरिंचिअंश सत्य पैं ॥ ५६ ॥
आरक्त पटांचे चांदवे दिसती । मुक्तघोंस भोंवते शोभती ।
दिव्य आस्तरणें पसरिलीं क्षितीं । गाद्या झळकती विचित्र ॥ ५७ ॥
पिकदानें ऊर्ध्वमुखें । तांबूलपत्रें अतिसुरेखें ।
परिमळद्रव्यें मृगमदांकें । पेट्या झळकती तयांच्या ॥ ५८ ॥
असो राजसूययज्ञासी जे जे आले । तितुकें मयसभेवरी चढविले ।
राजे ऋषी सर्व बैसले । ठायीं ठायीं सन्मानें ॥ ५९ ॥
धर्में अहेर सिद्ध केले । वस्त्रांबरांचे पर्वत पडिले ।
मुख्य सिंहासन मध्यें घातलें । अग्रपूजा करावया ॥ १६० ॥
भीष्म म्हणे धर्मराया । आचार्य-ऋत्विज-ऋषिवर्यां ।
यथायोग्य पाहोनियां । पूजा समग्र समर्पीं ॥ ६१ ॥
पुरुषांलागी सप्तभूषणें । तींही वस्त्रें कनकवर्णें ।
द्वादशांगीं अलंकारणें । स्त्रियांसी देणें तैसेंचि ॥ ६२ ॥
अंतर्वसन बाह्यवसन । कंचुकी वरूनि प्रावरण ।
पंचवसनें संपूर्ण । स्त्रियांलागीं देई कां ॥ ६३ ॥
तों धर्म म्हणे कुरुनायका । माझिया जनकाचिया जनका ।
अग्रपूजेचा अधिकार देखा । कोण मज निरोपीं ॥ ६४ ॥
भीष्म म्हणे पंडुसुता । या कृष्णाहूनि कोण परता ।
हें ब्रह्मांड शोधितां । श्रेष्ठ नाहीं आणिक ॥ ६५ ॥
हा जलजोद्‌भवाचा पिता । अपर्णापति वंदी माथां ।
शक्रासी शक्रपद हाता । येणें दिधलें कृपेनें ॥ ६६ ॥
जो जगदंकुरकंद । जो त्रिभुवनमंदिरस्तंभ अभेद ।
जो विश्वंभर ब्रह्मानंद । त्याहूनि थोर कोण असे ॥ ६७ ॥
ह्रदयवैकुंठपीठा आंत । विरिंचीचें आराध्यदैवत ।
अंतःकरणसांबळीमाजी वाहत । सनकादिक अत्यादरें ॥ ६८ ॥
हाचि मूळमायेचा भर्ता । हाचि अनंत ब्रह्मांडकर्ता ।
कैवल्य भांडारींचें ठेवणे तत्त्वतां । सगुण झाले भक्तांलागीं ॥ ६९ ॥
वेद पुराणें शास्त्र । अर्थ करिती विचित्र ।
तोचि जाणा राजीवनेत्र । कोमलगात्र श्रीरंग ॥ १७० ॥
त्वंपद तत्पद असिपद । त्याहूनि वेगळा सुबुद्ध ।
ऐसा वेदांत गाजे अगाध । तो हा गोविंद ओळखें ॥ ७१ ॥
मीमांसक स्थापिती कर्म । आचरावे ज्यालागी धर्म ।
तो हा जाण पुरुषोत्तम । उच्छिष्ट काढी तुमचे येथें ॥ ७२ ॥
नैयायिक म्हणती कर्ता ईश्वर । जीवासी न कळे स्वरूपपार ।
तोचि जाण श्रीकरधर । सारथी जाण पार्थाचा ॥ ७३ ॥
प्रकृतिपुरुषांचा ऐक्यार्थ । सांख्यशास्त्र असे गर्जत ।
तोचि हा क्षीराब्धिजामात । द्रौपदीचा कैवारी ॥ ७४ ॥
व्याकरणशास्त्रीं सप्त विभक्ती । नानासूत्रें नामें ध्याती ।
तोचि हा कंसांतक यदुपती । खिल्लारी म्हणती नंदाचा ॥ ७५ ॥
अष्टांगयोगादि साधन । पातंजल शास्त्राचेंही कथन ।
योग साधूनि पावावे चरण । याचेचि जाण पंडुसुता ॥ ७६ ॥
शैव यासी म्हणती सदाशिव । वैष्णव भाविती रमाधव ।
सौर म्हणती सविता स्वयमेव । तो हा माधव जाण पा ॥ ७७ ॥
गाणपत्य म्हणती गणेश । तो जाण द्वारकाधीश ।
शाक्त म्हणती शक्तिविशेष । हरि मायाविलासी हा ॥ ७८ ॥
संतांचे हृदयजीवन । जो समरधीर दुष्टभंजन ।
तुमचे दृष्टीसी सोयरा पूर्ण । जगद्‌भूषण दिसतो हा ॥ ७९ ॥
दुर्जन दुरात्मे पामर । ते यासी म्हणती कपटी दुराचार ।
हा जगद्‌गुरु यादवेंद्र । जो मुरहर मधुसूदन ॥ १८० ॥
त्या श्रीकृष्णासी टाकून । कोणाचें येथें करिसी पूजन ।
ऐसें बोलतां गंगानंदन । सहदेवे पूजा सिद्ध केली ॥ ८१ ॥
अग्रोदकाचा भरूनि कलश । षोडशोपचार जे जे विशेष ।
पूजावया परमपुरुष । धर्मराज सिद्ध जाहला ॥ ८२ ॥
सुगंधचंदनपात्र घेऊन । उठावला भीमसेन ।
सुवासपुष्पमाळा घेऊन । पार्थ उभा आवडीनें ॥ ८३ ॥
हिर्‍यांची चवकी अढळ । लाहेंलाहें घाली नकुळ ।
वरी क्षीरोदकवस्त्र निर्मळ । घडी घातली तयावरी ॥ ८४ ॥
धर्म म्हणे श्रीरंगा यदुकुळटिळका । या चौरंगीं बैसा मन्मथजनका ।
भक्तवत्सला वैकुंठपालका । कर्ममोचका मुरारे ॥ ८५ ॥
पुढील कार्य जाणोनि साचार । आग्रह न धरीच श्रीधर ।
पूजासनीं बैसला यादवेंद्र । जयजयकार जाहला ॥ ८६ ॥
प्रतिविंध्यादि द्रौपदीचे कुमर । वेगे धरिती छत्रचामर ।
वाळ्याचे विंझणे सुखकर । दोहींकडे वारिती ॥ ८७ ॥
सुभद्रेचा पुत्र अभिमन्य । उभा ठाकला पादुका घेऊन ।
भीष्म विदुर अवघे भक्तजन । उभे ठाकले आवडीने ॥ ८८ ॥
वैष्णव कीर्तनें करिती । हरिरंगें आनंदे नाचती ।
विष्णुचरित्रें अद्‌भुत गाती । टाळ्या वाजविती आनंदें ॥ ८९ ॥
विमानीं बैसोनि सुरवर । वर्षती सुमनांचे संभार ।
सनकादिकांचे नेत्र । प्रेमजळें पूर्ण भरले ॥ १९० ॥
नाना वाद्यांचे गजर होत । बंदीजन यदुवंश वर्णीत ।
षोडशोपचारें इंदिराकांत । धर्म पूजीत तये वेळीं ॥ ९१ ॥
हरिचरण धरूनि हातीं । प्रेमे क्षाळी धर्मनृपती ।
जे जान्हवीची उत्पत्ती । सप्तपाताळीं होती सिंधुकन्या ॥ ९२ ॥
सद्‌गुरूसी शरण जाऊन । ज्ञानें ओळखिजे निर्गुण पूर्ण ।
परी त्यापरीस गोड सगुण । भक्तांलागी अवतरलें ॥ ९३ ॥
जो पुराणपुरुष परात्पर । जो आनकदुंदुभीचा कुमर ।
हरिभजनीं वारंवार । हृदयीं ध्यास जयासी ॥ ९४ ॥
केवळ ब्रह्मानंद मुरोन । मुर्ति ओतिली सगुण ।
श्रुतींसीही न वर्णवे पूर्ण । बुडे मन सहितकरणें ॥ ९५ ॥
तों अलंकारमंडित पूर्ण । किरीटकुंडलें सुहास्यवदन ।
कृपाकटाक्षेंकरून । निजभक्तां न्याहाळी जो ॥ ९६ ॥
कपाळीं मृगमदाचा टिळक । आंगीं केशरी उटी सुरेख ।
वैजयंतीचे तेज अधिक । हृदयी पदक झळकतसे ॥ ९७ ॥
मनोहर पीतवसन । मुक्तलग पदर विराजमान ।
उत्तरीय वस्त्र झळके पूर्ण । जेवी चपळा निराळीं ॥ ९८ ॥
चरणी ब्रीदें तोडर रुळती । असुरांवरी गजर करिती ।
ऐसा तो यादवेंद्र जगत्पती । धर्मराय पूजी तया ॥ ९९ ॥
वेद-शास्त्रग्रंथ विलोकून । ज्यांचे शिणले सदा नयन ।
ते कृष्णमूर्ति सदा पाहोन । ब्रह्मानंदे डुल्लती ॥ २०० ॥
जै वैराग्यें जाहले तप्त । जे तीर्थें हिंडती विरक्त ।
तिंहीं देखतां द्वारकानाथ । श्रमरहित जाहले ॥ १ ॥
जप तप अनुष्ठान । कर्मकुशल करिती यज्ञदान ।
जे एकांतीं गुहा बैसले सेवून । तेही हरिरूप पाहूनि निवाले ॥ २ ॥
हेलावला सौंदर्यसमुद्र । की आनंदाचा लोटला पूर ।
श्रीकृष्ण देखुनि पूर्णचंद्र । भक्तचकोर वेधले ॥ ३ ॥
तो वैकुंठींचा नृपवर । ब्राह्मणदेव अतिउदार ।
जो ब्रह्मादि देवांचें माहेर । जो भ्रतार इंदिरेचा ॥ ४ ॥
कोट्यनुकोटी मीनकेतन । नखांवरूनि सांडावे ओंवाळून ।
त्याचें आपुले हातीं पूजन । पंडुनंदन करीतसे ॥ ५ ॥
वस्त्रें भूषणें अलंकार । अर्पी सोळाही उपचार ।
करणेंसहित मन सुकुमार । सुमनें चरणीं समर्पिलीं ॥ ६ ॥
डोळे भरूनि हरि पाहिला । तैसाचि मग हृदयी रेखिला ।
जैसा निवांतस्थानीं दीप ठेविला । तो कदापि न हाले ॥ ७ ॥
ऐसा पुजिला यादवेंद्र । परी दुर्जन क्षोभले समग्र ।
आता शिशुपाळाचें शिर । उडवील साचार श्रीकृष्ण ॥ ८ ॥
शत शिव्या देईल सभेंत । शेवटीं तयासी मोक्ष प्राप्त ।
ते सुरस कथा परिसोत पंडित । अत्यादरेंकरूनियां ॥ ९ ॥
श्रीधरवरद ब्रह्मानंद । जो अभंग अक्षय अगाध ।
तो हरिविजयामाजी जगदंकुरकंद । विराजे सदा स्वानंदें ॥ २१० ॥
इति श्रीहरिविजयग्रंथ । संमत हरिवंशभागवत ।
सदा परिसोत प्रेमळ भक्त । चतुस्त्रिंशतिमोऽध्याय गोड हा ॥ २११ ॥
अध्याय चौतिसावा समाप्त ॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥