श्रीगणेशाय नमः ॥
श्रीकृष्णा रूक्मिणीनयनचकोरचंद्रा । आनंदसदना करूणासमुद्रा ।
हरि जांबुवंती प्राणवरा । दितिजसंहारा श्रीरंगा ॥१॥
सत्यभामामनरंजना । कलिंदीप्रिया दुर्जनभंजना ।
मित्रविंदाप्राणजीवना । केटभभंजना दयाब्धे ॥२॥
याज्ञजितीहृदयपद्मभ्रमरा । मद्रावतीलोचनानंदकरा ।
लक्ष्मणापति जगदुद्धारा । श्रीकरधरा मुरारे ॥३॥
अभिनवजलधरनीलवर्णा । कमलपत्राक्षा पीतवसना ।
मंगलदायका सुहास्यवदना । भोगींद्रशयना जगद्‌गुरू ॥४॥
हरि आनकदुंदुभिकुमारा । यदुकुलसरोजदिनकरा ।
जगद्वंद्या प्रतापशूरा । क्षराक्षरातीत तू ॥५॥
सगुणलीलाविग्रही पूर्ण । षड्‍गुणैश्वर्यसंपन्न ।
षोडश सहस्र गोपी आणून । एक्याचि लग्ने वरियेल्या ॥६॥
एकदा रूक्मिणीच्या मंदिरी । मिळाल्या सोळा सहस्र नारी ।
सत्यभामा मित्रकुमारी । इतरही वेगे पातल्या ॥७॥
आदिभवानी मूळप्रकृती । तिजसमीप जैशा अनंत शक्ती ।
तैशा भीमकीवेष्ठित युवती । षोडश सहस्र मिळाल्या ॥८॥
विलाससभेसी सकळिका । मिळाल्या चातुर्यचंपककलिका ।
त्यांमाजी भीमककन्यका । श्रेष्ठासनी बैसली ॥९॥
ते विलाससभेची अपूर्व स्थिती । विरिंचीने निर्मिली स्वहस्ती ।
तेथील प्रभा पाहतां गभस्ती । आणि उडुपति तटस्थ होती ॥१०॥
असो तेथे जगत्त्रयजननी । भीमकी शोभे लावण्यखाणी ।
तंव सत्यभामा हांसोनी । गोष्टी बोले ऐका ते ॥११॥
आमुचे सदनी शारंगपाणी । नित्य क्रमीत येऊनि रजनी ।
मजवरी प्रीति मनींहूनी । तैसी नाही इतरांकडे ॥१२॥
माझे घरी पारिजातक । आणूनि लावी वैकुंठनायक ।
एकांतगोष्टी सकळिक । मजचि सांगे जगदात्मा ॥१३॥
एक म्हणे लटिके तुझे बोल । मजवर प्रीति करी घननीळ ।
स्वमुखींचे तांबूल । मजलागी रात्री दिधले ॥१४॥
उदय पावे जो वासरमणी । गोष्टी सांगे शारंगपाणी ।
काल हे अलंकार घडोनि । स्वहस्ते मज लेवविले ॥१५॥
तंव एक खंजरीटनयनी । म्हणे असत्य बोलता मुळींहूनी ।
माझे मंदिरी कैवल्यदानी । आजि होते निर्धारी ॥१६॥
हरीचे मांडीवरी शिर ठेवूनी । मी निजले होते कौतुकेकरोनी ।
हे शीसफूल नवे घडोनि । कृष्णेंचि रात्री आणिले ॥१७॥
गोष्टी सांगितल्या आजि गहन । जो उदय पावे चंडकिरण ।
तुम्ही लटक्याचि वार्ता सांगोन । संपादणी करिता गे ॥१८॥
एक बोले गजगमना । मजविण न गमे कंसमर्दना ।
धणी न पुरे माझिया नयनां । हरिवदन विलोकिता ॥१९॥
कृष्णे मज सांगाते घेउन । आजि रात्री केले भोजन ।
हे पदक जडित नूतन । गळा घातले माझिया ॥२०॥
एक बोले नितंबिनी । रत्‍नजडित डोल्हारीं बैसोनी ।
सारीपाट अवघे रजनी । दोघेजणे खेळलो हो ॥२१॥
माझी वेणी आपुल्या हातें । गुंफिली रात्रीं कृष्णनाथें ।
अंजन सोगयाचे स्वहस्ते । कंसांतके रेखिले ॥२२॥
माझे कपाळी कस्तूरी रेखिली । हे रत्‍नमाळा गळा घातली ।
मजवरी प्रीति हरीची जडली । ऐसी नाही कोठेंही ॥२३॥
तो एक पद्मनेत्री बोले वचनी । वाउगें काय व्यर्थ बोलोन ।
म्यां रात्री स्वकरेकरून । हरीसी चंदन लाविला ॥२४॥
कस्तुरी टिळक कपाळी । म्यां आजि रेखिला हरीचे भाळी ।
सत्य की असत्य नेत्रकमळी । जाऊनिया पहा गे ॥२५॥
तों एक हंसगमना बोले । माझे मंदिरी हरि निजले ।
अवघी रात्र चरण चुरिले । आपुल्या हातेंकरूनियां ॥२६॥
एक बोले काय वचन । आजि माझ्या सदनीं गायन ।
करूनि मोहिलें माझें मन । ते सुख पूर्ण न वर्णवे ॥२७॥
एक म्हणे पयोधरेकरोनी । हरिचरण अवघे रजनी ।
म्यां निवविले साजणी । चक्रपाणी साक्ष असे ॥२८॥
ऐशा षोडश सहस्र युवती । बोलता कदाही न राहती ।
एकीसी एक उडविती । नि मिळती विचारा ॥२९॥
जैसी नाना शास्त्रे अनेक । घेऊनि उठती बहुत तर्क ।
एक कर्म स्थापिती मीमांसका । औपासन एक स्थापिती ॥३०॥
एक स्थापीतसे योग । दुजे म्हणे करावा याग ।
एक म्हणे स्वर्गभोग । लाभें ऐसें आचरावें ॥३१॥
एक न्याय स्थापिती कैसा । एक स्थापिती मीमांसा ।
पातंजलापरतें सहसा । साधन नाही एक म्हणे ॥३२॥
एक म्हणती इंद्र थोर । एक स्थापिती महेश्वर ।
एक म्हणती इंदिरावर । त्यापरता थोर नाहींच ॥३३॥
एक स्थापिती थोर गभस्ती । एक म्हणे भजावें शक्ती ।
एक म्हणती थोर गणपती । जीवेंभावें अर्चिजे ॥३४॥
ऐसी शास्त्रें खटपटती । एकाचें एक न मानिती ।
षोडश सहस्र युवती । तैशा जल्पती परस्परें ॥३५॥
जैसीं वनचरें अपारें । तैसीं बोलती इतर शास्त्रें ।
वेदांतसिंह गर्जतां गजरें । गर्भगळित सर्व होती ॥३६॥
जैसा देवांत वंद्य वैकुंठनाथ । तैसा सर्वांसी मान्य वेदांत ।
शस्त्रांत सुदर्शन लखलखित । नवग्रहांत मित्र जैसा ॥३७॥
की रत्‍नांमाजी कौस्तुभमणी । की नद्यांमाजी मंदाकिनी ।
की काद्रवेयकुळांत मुकुटमणी । भोगिनायक श्रेष्ठ तो ॥३८॥
तैसे शास्त्रांमाजी विख्यात । संत जाणती वेदांत ।
तेथींचे बोलणे मान्य बहुत । जन्ममरणमोचक जे ॥३९॥
असो नानामतांची बोलणीं । तैशा जल्पती इतर कामिनी ।
वेदांतशास्त्र जैसी रूक्मिणी । श्रेष्ठपणें बोलत ॥४०॥
ते आदिमाया मूळप्रकृती । की ते अनंतवल्ली स्वयंज्योती ।
जे इच्छामात्रें निश्चितीं । घडी मोडी ब्रह्मांड हे ॥४१॥
हे पुराणपुरूषाची ज्ञानकळा । काय बोलिली ते वेळां ।
म्हणे ऐका गे तुम्ही सकळा । व्यर्थ गलबला करूं नका ॥४२॥
तुमच्या सोळा सहस्र मंदिरी । व्यापक एकचि कंसारी ।
जैसे नाना घट-मठांतरी । एकचि अंबर व्यापक ॥४३॥
तैसा तुमच्या गे निजसदनीं । एकचि व्यापला चक्रपाणी ।
अनंत ब्रह्मांडें भरोनी । उरला असे परिपूर्ण ॥४४॥
सर्वव्यापक पूतनारी । समान नांदे सर्वां मंदिरी ।
हा निर्धार नेणोनि भेदकुसरी । का गे व्यर्थचि भांडता ॥४५॥
ऐसी निर्वाणगोष्ट रुक्मिणी । सांगता तन्मय जाहल्या कामिनी ।
पुढे बोलावया भेदवाणी । सहज खुंटली तेधवा ॥४६॥
ऐकता सद्‌गुरूचे वचन । साधक शिष्य निवती पूर्ण ।
तैसे रूक्मिणीच्या बोलें समाधान । सर्वांचेही जाहलें ॥४७॥
असो सत्यभामा बोले ते क्षणी । म्हणे ऐक वो भीमकनंदिनी ।
आधीं पुत्र झाला तुजलागोनी । तरी मी वेणी देईन तुज ॥४८॥
मज जरी पुत्र जाहला आधीं । तरी मज तू वेणी देई त्रिशुद्धी ।
ऐसे सत्यभामा बोलतां शब्दी । जगन्माता हांसली ॥४९॥
मग विडे वस्त्रें दिधली सकळा । आपुल्या निकेतना गेल्या अबला ।
तो नारदमुनि ते वेळां । सहज आला द्वारके ॥५०॥
मनी म्हणे नारदमुनी । बहुत आहेत कृष्णकामिनी ।
परी यांमाजी ज्ञानखाणी । निवडू आतां कोण ते ॥५१॥
एक्या गोपीच्या मंदिरी । नारद प्रवेशला ते अवसरीं ।
तिने पूजा करोनि निर्धारीं । मुनीश्वर तोषविला ॥५२॥
नारद पुसे तिजलागून । परपुरुषी जडलें तुझे मन ।
तव ते बोले क्रोधायमान । ब्रह्मपुत्रासी तेधवां ॥५३॥
म्हणे बरें हें तुमचें जी ध्यान । आम्हांसी कृष्णावेगळे नाहीं ज्ञान ।
म्हणता परपुरुषीं मन । नवल हेंचि वाटतें ॥५४॥
मग हांसिन्नला नारदमुनी । प्रवेशला दुसरे सदनीं ।
तीस पुसे परपुरुषीं कामिनी । तुझें मन आहे कीं ॥५५॥
ते म्हणे तुम्ही चळलेती । नसतेंचि पुसता आम्हांप्रती ।
सत्यभामेसमवेत युवती । याचि प्रकारें शोधिल्या ॥५६॥
जे ते लागे नारदाचे पाठीं । परी अर्थीं कोणि न घाली दृष्टी ।
जैसे संत बोलती निर्वाणगोष्टी । पाखंडी घेती कुतर्क ॥५७॥
ऐसा मुनि हिंडतां झाला हिंपुटी । रूक्मिणीच्या गृहा आला शेवटीं ।
तिने नारद देखतां दृष्टी । उठाउठी समोर येत ॥५८॥
करूनि नारदासी नमन । केलें षोडशोपचारें पूजन ।
नारदमुनि बोले वचन । परपुरुषी मन आहे कीं ॥५९॥
ऐसे नारदमुनि बोलतां । विचारूनि बोले जगन्माता ।
म्हणे परपुरुषाविण तत्त्वता । मज क्षणभरी न राहवे ॥६०॥
आसनीं भोजनीं शयनीं । परपुरुषासी न विसंबे नारदमुनी ।
परपुरूषासी न धरितां मनीं । मग जिणे व्यर्थ गेलें ॥६१॥
जो चहूं वाचांहूनि पर । जो वेदशास्त्रांसी अगोचर ।
तो हाचि स्वामी यादवेंद्र । परात्परसोयरा हो ॥६२॥
ऐकोनि नारद सुखावला । प्रेमे वंदिली रूक्मिणी बाळा ।
म्हणे तू हरीची ज्ञानकळा । तुझी लीला अगम्य ॥६३॥
तुझिया वो अपांगपातें । सकळ संत होती ज्ञाते ।
ऐसे स्तवोनि रूक्मिणीतें । नारद गेला स्वर्गासी ॥६४॥
तव सभा विसर्जूनि समस्त । रूक्मिणीच्या मंदिरा कृष्णनाथ ।
येता जाहला त्रिभुवनसमर्थ । विलाससभेसी एकांती ॥६५॥
मंदिरा आला वैकुंठनाथ । त्रिभुवनजननी ऐकतां त्वरित ।
उठोनि सामोरी प्रेमे येत । अंचळ रूळत चपळेऐसा ॥६६॥
पदसरोजीं मस्तक ठेवूनी । निंबलोण उतरी हरीवरूनी ।
विलाससभेसी नेऊनी । डोल्हारां बैसवी कृष्णाते ॥६७॥
जे अनंतशक्तींची स्वामिणी । जे त्रिभुवनपतीची पट्टराणी ।
जे प्रणवाची मूळपीठवासिनी । ज्ञानखाणी रूक्मिणी ते ॥६८॥
शतचारी परिचारिका सत्वर । पूजासामग्री देती परिकर ।
आपुल्या हातें यादवेंद्र । पूजी तेव्हां भीमकी ॥६९॥
आनकदुंदुभीचा महापुण्यमेरु । तोचि हा श्रीकृष्ण जगद्‌गुरू ।
जो मायाचक्रचाळक उदारु । कैवल्यज्ञानदायक ॥७०॥
शुभ्र लघुचीर हाती घेऊनी । हरीवरूनि वारीत रूक्मिणी ।
जिचिया पदनखांवरूनी । कोटि मकरध्वज ओंवाळिजे ॥७१॥
इच्छामात्रेंकरूनी । अनंत ब्रह्मांडे रची ते क्षणीं ।
ब्रह्मादिक बाळें निर्मूनी । निजोदरी पाळी जे ॥७२॥
जे त्रिभुवनलावण्यमांदुस । तप्तसुवर्णवर्णी डोळस ।
जिने वेधिले आदिपुरुषास । निजगुणें आपुलिया ॥७३॥
सहज बोलता जगन्माता । दंतप्रकाश पडे अवचिता ।
पाषाण ते हिरे तत्त्वतां । होती सतेज तत्काळ ॥७४॥
ब्रह्मांड भेदूनि विशेष । धावणें करी आंगींचा सुवास ।
आकार ग्रासूनि समरस । स्वस्वरूपीं होइजे ॥७५॥
सहज चालता हंसगती । पदतळमुद्रा जेथें उमटती ।
तेथे सुवासकमळें विकसती । धन्य क्षिती जाहलें म्हणे ॥७६॥
तया कमळावरी वसंत । भ्रमर होऊनि रुंजी घालीत ।
चालतां पदभूषणें गाजत । देखोनि मन्मथ नृत्य करी ॥७७॥
दिनपति आणि रोहिणीपती । काढिल्या तयांच्या अंतर्ज्योती ।
तैसी कर्णपुष्पें तळपती । डोल देती मुक्तघोंस ॥७८॥
आकर्ण विशाळ पद्मनयन । अंजन सोगयाचें विराजमान ।
तडित्प्राय झळके पीतवसन । शोभे मुक्तलग कंचुकी ॥७९॥
वज्रचूडेमंडित हस्त । अवतारमुद्रा दाही झळकत ।
पाचूचें पदक कंठी तळपत । मुक्ताहार पीतवर्ण दिसती ॥८०॥
असो ऐसी ते ज्ञानकळा सुंदर । हातीं घेऊनि लघुचीर ।
क्षीराब्धीची लहरी परिकर । उडवितां वस्त्र तैसें दिसे ॥८१॥
हस्त हालतां किंचित । पयोधर होती कंपित ।
हरिस्वरूप देखतां लज्जित । कृष्णमुख ते जाहले ॥८२॥
हरिकरप्रताप देखोनि निवाड । लपाले दिव्यकंचुकीआड ।
सुकुमार दोघे परम भ्याड । पल्लवें झांकी जगन्माता ॥८३॥
असो लघुचीर उडवितां रुक्मिणी । बोले हरीसी सुहास्यवदनी ।
तुम्हा योग्य मी नव्हे चक्रपाणी । चातुर्य कांही समजेना ॥८४॥
तुमची सेवा करूं नेणें सर्वथा । गुण नव्हती बरवे पाहतां ।
रूप तुमचें जगन्नाथा । सर्वांहूनि विशेष ॥८५॥
मी अत्यंत रूपहीन । तुमचेंही मजवरी नाहीं मन ।
आता गोपी अत्यंत तरूण । तयांसी भोग देइजे ॥८६॥
वरकड गोपी जैशा आवडती । तैसी इकडे नाहीं प्रीती ।
पट्टराणी नाम निश्चितीं । कोरडेंचि ठेविले ॥८७॥
जुने वस्त्र होतां निश्चित । दूरी करिती भाग्यवंत ।
यावरी भीमकजामात । मंदहास्यमुखें बोलतसे ॥८८॥
ऐसे काय बोलसी रूक्मिणी । कोण सुंदर आहे तुजहूनी ।
तू सकळ-चातुर्यखाणी । ऐशी शाहाणी कोण असे ॥८९॥
ज्याचें भाग्य परिपूर्ण । त्याकडे होय तुझे विलोकन ।
तुझें जेथें न होय आगमन । दरिद्रेकरूनि व्यापती ॥९०॥
तुवां नेणोनियां अबले । मज कासया वरिलें ।
तुझे रूप सर्वांहूनि आगळें । राजे भुलले पृथ्वीचे ॥९१॥
शिशुपाळ वक्रदंत भूपाळ । जरासंधादि बहुत नृपाळ ।
तुझ्या मनासी आवडेल त्यासी माळ । आतां तरी घाली का ॥९२॥
बाळपणींची सकळ कीर्ती । तुवा ऐकिली असेल निश्चितीं ।
गोपी उखळासी बांधिती । चोरी केली म्हणोनियां ॥९३॥
आम्ही रानचे रानवट गोवळ । परनारी भोगिल्या केवळ ।
सर्वे मेळवूनि गोपाळ । हुंबळी घातली तयांशी ॥९४॥
सकळ राजे आम्हांसी हांसती । छत्र सिंहासन नाहीं मजप्रती ।
याति कुळ धर्मकर्म-स्थिती । आंगीं नसे अणुमात्र ॥९५॥
पुरुषार्थी जरी म्हणती वीर । तरी काळयवनें पीडिलें थोर ।
दैवें लागले मुचुकंदविवर । म्हणोनियां बरें जाहले ॥९६॥
धुतली अर्जुनाची घोडीं । धर्माघरीं उच्छिष्टें काढीं ।
पार्थाचा सारथी हे प्रौढी । बरी न दिसे लोकांत ॥९७॥
बैसावया नाही वाहन । पक्ष्यावरी आरोहण ।
न मिळे कांही आंथरूण । सर्पावरी शयन करीं ॥९८॥
ऐकतां सद्‌भक्तांचे कीर्तन । नाचतों लाज सोडूनी ।
मी काळा तूं गोरीं सगुण । स्वरूपगांठी पडेना ॥९९॥
मज काम नाहीं निःशेष । असें एकाकी निःसंग उदास ।
सर्वां घटीं जैसा चंडांश । व्यापोनियां अलिप्त ॥१००॥
ऐसीं उदास वाक्ये ऐकोनी । मनीं गजबजली त्रिभुवनजननी ।
अश्रूधारा लोटल्या नयनीं । वाटे कल्पांत लोटला ॥१॥
रूक्मिणीसी कैसा समय वाटला । की अंगावरी पर्वत कोसळला ।
की वर्षल्या प्रळयचपळा । शब्दरूपें रूक्मिणीवरी ॥२॥
लघुचीर उडवितां अकस्मात । तैसीच पडली मूर्च्छागत ।
प्राण व्याकुळ जाहले समस्त । श्वासोच्छ्‍वास कोंडले ॥३॥
कोटिकंदर्पलावण्यसुंदर । जगदानंदकंद यदुवीर ।
डोल्हारियाखालीं उडी सत्वर । टाकोनियां पातला ॥४॥
मग श्रीहरि म्हणे ते वेळीं । कैंची आम्हांसी आठवली रळी ।
म्हणोनि रूक्मिणी हृदयी धरिली । आलिंगिली प्रीतीनें ॥५॥
मी सहज विनोदेंकरूनी । बोलिलों जाण रूक्मिणी ।
तुवां निकरचे लावण्यखाणी । केला बहुत आम्हांवरी ॥६॥
रूक्मिणीतुजविण एक क्षण । न गमे मज सर्वथा जाण ।
तूं आवडती जैसा प्राण । सत्य वचन सुकुमारे ॥७॥
दितिशूतांच्या भारेंकरूनी । पीडिली सर्व मंगळजननी ।
परममंगळकारके रूक्मिणी । अवतरलो म्हणोनि तुम्ही आम्ही ॥८॥
शृंगारसरोवरमराळिके । चराचरउदयचंपककळिके ।
परमकल्याणी भीमक-कन्यके । सुखदायके नत्र उघडीं ॥९॥
मग रुक्मिणीसी कडियेवरी । उचलूनि घेत मधुकैटभारी ।
निजविली डोल्हारियावरी । पूतनारि हालवीत ॥११०॥
विंजणा घेऊनि भगवंत । मंद समीर वरी घालीत ।
म्हणे शुभानने एक मात । मजशीं बोल ये क्षणी ॥११॥
कर्णीं कर्पूर तेव्हां श्रीधरें । शीतळ फुंकिला आपुल्या करे ।
मुखशशांककलंक यादवेंद्रें । पीतांबरे पूसिला ॥१२॥
मग नेत्र उघडोनि रूक्मिणी । दृढ लागली हरीच्या चरणी ।
म्हणे त्रिभुवननायका चक्रपाणी । तुझा महिमा न वर्णवे ॥१३॥
अनंतजन्मींचे सकृत । एकदांचि फळलें अद्‌भुत ।
तरीच अर्धांग पावलें सत्य । जगन्निवासा तूमचें ॥१४॥
मग बोले जगज्जीवन । वसुदेव देवकी दोघेंजण ।
त्यांची वाहतों यथार्थ आण । मज तू पूर्ण आवडसी ॥१५॥
माझे ठायीं तुझें अत्यंत मन । बाळपणीं तुवा सुदेव पाठवून ।
पद्मनेत्रे तुझ्या पत्रेंकरून । कौंडिण्यपुरा मी आलों ॥१६॥
ऐसें नानापरी बोलोन । केलें रूक्मिणीचें समाधान ।
लीलावतारी श्रीकृष्ण । ब्रह्मानंद अवतरला ॥१७॥
पूर्ण एकांत देखोन । रूक्मिणी हांसोनि बोले वचन ।
म्हणे मज नाही पुत्रसंतान । शून्य सदन दिसतसे ॥१८॥
ज्यांचे उदरीं नाहीं पुत्र । व्यर्थ गेला त्यांचा संसार ।
अंती प्राप्ति नाहीं परत्र । ऐसें शास्त्र बोलतसे ॥१९॥
परमचतुर सुंदर । मदना ऐसा व्हावा पुत्र ।
जो प्रचंड प्रतापशूर । ज्यासी जगत्‌त्रय धन्य म्हणे ॥१२०॥
जैसी वेदआज्ञा प्रमाण । तैसें वंदी मातृ-पितृवचन ।
निजांगे सेवा करी अनुदिन । तो पुत्र धन्य संसारी ॥२१॥
अपूर्व जे कां वस्त । आणूनि माता-पितयांसी अर्पिजेत ।
जोडली जोड न वंची सत्य । तो पुत्र धन्य संसारी ॥२२॥
माझीं माता-पिता वृद्ध केवळ । वांचोत ऐसीं बहुत काळ ।
मानी जैसी उमा-जाश्वनीळ । तो पुत्र धन्य संसारी ॥२३॥
मातापिता सद्‌‍गुरु देव । येथें समान ज्याचा भाव ।
नित्य नूतन आवडी स्वयमेव । तो पुत्र धन्य संसारी ॥२४॥

शुक्तीच्या पोटीं मुक्ताफळ । की रंभागर्भीं कर्पूर निर्मळ ।
कीं वैरागर हिरा तेजाळ । तो पुत्र धन्य संसारी ॥२५॥
धन्य त्या पुत्राची जननी । जिची कीर्ति मिरवे त्रिभुवनीं ।
तेचि सर्व ऐश्वर्याची खाणी । पुत्र ऐसा प्रसवे जो ॥२६॥
इतरा सूकरी खरी शुनी देखा । अपवित्र पुत्र त्या निपुत्रिका ।
पुढें भोगिती त्या अनेक नरकां । नाही सुटका तयांसी ॥२७॥
जो माता-पितयांसी घाली बाहेरी । श्वशुरवर्गासी सांठवी घरीं ।
जो स्त्रीलंपट दुराचारी । त्याच्या भारें दुःखी धरा ॥२८॥
व्यर्थ काय करावे बहु सुत । जैसे एकदांचि पडिले जंत ।
जे परम अविचारी उन्मत्त । त्यांच्या भारें दुःखी धरा ॥२९॥
दारा-कुमारां सर्व देत । माता-पितयासी दरिद्र भोगवीत ।
कुशब्दवाणी हृदय भेदीत । त्याच्या भारें दुःखी धरा ॥१३०॥
आपुलीच वस्तु पिता मागे । त्यावरी डोळे फिरवी रागें ।
म्हणे मी तुमचें काय ऋण लागें । त्याच्या भारें दुःखी धरा ॥३१॥
पिता सांगे हिताव बोध । म्हणे हा सन्निपातला वृद्ध ।
हृदय उले ऐसा बोले शब्द । त्याच्या भारें दुःखी धरा ॥३२॥
म्हणे पिता माझा मूर्ख । मी त्याहूनि चतुर अधिक ।
मातेसी म्हणे करंटी देख । त्याच्या भारें दुःखी धरा ॥३३॥
माता पिता दोघेंजण । मेली करितां अन्न अन्न ।
मग करू धावे गयावर्जन । त्याच्या भारें दुःखी धरा ॥३४॥
असतां न बोले धड वचन । करविलें नाहीं उदकपान ।
मग लोकांसी दावी करूनि तर्पण । त्याच्या भारें दुःखी धरा ॥३५॥
पूर्वी केला अपमान । मग श्राद्धीं करीत शतभोजन ।
लटकेंचि लोकां दावी रडून । त्याच्या भारें दुःखी धरा ॥३६॥
म्हणोनि सर्वगुणीं संपन्न । पुत्र व्हावा जैसा मदन ।
ऐकतां ऐसें भगवान । तपालागी चालिला ॥३७॥
बळिभद्र उग्रसेन । दोघांसी म्हणे नगरी करा जतन ।
मग हिमाचळीं जाऊन । मांडिले अनुष्ठान पुत्रइच्छे ॥३८॥
एक संवत्सरपर्यंत । निराहार तप करीत ।
आराधिला उमाकांत । पंचवदन विरूपाक्ष जो ॥३९॥
तपांती येऊनि कर्पूरगौर । भेटी दिल्ही पुरस्कार ।
म्हणे श्रीरंगा माग वर । इच्छित मनी असेल तो ॥१४०॥
सुकुमार तू रुक्मिणीवर । श्रम जाहला बहु थोर ।
एवढा किंनिमित्त निर्धार । तप कासया मांडिले ॥४१॥
तू वैकुंठनाथ जगदुद्धार । तुज मी हृदयीं ध्यातो निरंतर ।
कासया तप मांडिलें दुर्धर । द्वारकाधीशा यदुपति ॥४२॥
हरि म्हणे पंचवदना । विरूपाक्षा त्रिपुरच्छेदना ।
उमावल्लभा नागभूषणा । वरदान देईं मज आतां ॥४३॥
केवळ जैसा मकरध्वज । ऐसा पुत्र देईं सतेज ।
ऐकोनि म्हणे कैलासराज । उदरा येईल मदनचि ॥४४॥
पूर्वी म्यां जो दग्ध केला । तो अनंग होऊनि राहिला ।
तो तुझिया उदरी घननीळा । पुत्र होईल प्रद्युम्न ॥४५॥
शिवे शापावया काय कारण । ते कथा ऐका भक्तजन ।
पूर्वी दक्षाच्या यागीं जाण । देह समर्पिला पार्वतीनें ॥४६॥
मग तो दक्ष शिवें मारिला । त्यावरी निःसंग शिव एकला ।
बहुतकाळ तप आचरला । हिमाचळी जाऊनियां ॥४७॥
पार्वती हिमाचळाचे पोटीं । पुनः अवतरली ते गोरटी ।
तिने आराधिला धूर्जटी । वर व्हावा म्हणोनियां ॥४८॥
नारद म्हणे हिमाद्रीप्रती । जे शिवप्रिया जाण पार्वती ।
हे त्यासीचि देईं मागुती । निश्चयेंसी नगोत्तमा ॥४९॥
तें हिमाद्रीसी मानलें वचन । मग येउनि सरोजासन ।
शिवगौरींचें लाविले लग्न । सर्व देव मिळोनियां ॥१५०॥
तंव पुढें जाहला तारकासुर । जो त्रैलोक्यासी अनिवार ।
सकळ देव करिती विचार । केवीं संहार होय याचा ॥५१॥
मग बृहस्पति बोलत । शिवासी होइल जेव्हां सुत ।
त्याच्या हातें पावेल मृत्य । तारकासुर निर्धारें ॥५२॥
तरी शिव असे व्रतस्थ । कामत्यागे तप करीत ।
त्यासी काम उद्‌भवेल सत्य । तरीच सुत होय पै ॥५३॥
मग देवीं पाठविला मदन । वेगी भुलवीं पंचवदन ।
यावरी तो हिमाचळीं येऊन । पार्वतीजवळ राहिला ॥५४॥
जेथें शिव करी अनुष्ठान । वसंते शृंगारिलें तें वन ।
पार्वती कामासहित येउन । शिवाजवळी उभी ठाके ॥५५॥
मदन शिवाच्या हृदयीं भरला । तेणे ध्यानासि विक्षेप केला ।
क्रोधें तृतीय नेत्र उघडिला । प्रळय वाटला सकळांसी ॥५६॥
आंतूनि निघाला प्रळयाग्न । जाळूनि भस्म केला मदन ।
मग शिव पाहे विचारून । पंचबाण व्यर्थ जाळिला ॥५७॥
हा कार्यासी देवीं पाठविला । म्यां व्यर्थ जाळूनि भस्म केला ।
तों मदनस्त्री ते वेळां । रति आली धांवूनि ॥५८॥
शिवापुढे रति सुंदरी । करूणस्वरें शोक करी ।
शिव म्हणे कृष्णाच्या उदरीं । पति तुझा जन्मेल ॥५९॥
मग ते रति अरण्यांत । पतीलागीं शोक करीत ।
मृगयेसि आला शंबर दैत्य । रती तेथें देखिली ॥१६०॥
म्हणे कोणाची तूं सुंदरी । एकली हिंडसी वनांतरी ।
तू माझी कन्या निर्धारीं । चाल माझिया मंदिरा ॥६१॥
असो शंबराचिया घरीं । रति नित्य स्वयंपाक करी ।
शंबर तिचा विश्वास धरी । आपुली कन्या म्हणोनियां ॥६२॥
इकडे हरि द्वारकेसी आला । पुढे रुक्मिणीसी गर्भ राहिला ।
तों सत्यभामेसी धाक उपजला । पुत्र होईल म्हणोनियां ॥६३॥
मी बोललें वेणीचा पण । तो आता आम्हांवरी येईल परतोन ।
जैसा आपुल्या सदनीं अग्न । आपणचि लावी मूर्खपणें ॥६४॥
तव नव मास भरतां पूर्ण । प्रसूत जाहली रूक्मिणी जाण ।
पोटासी आला पंचबाण । स्वरूपलावण्य कोण वर्णी ॥६५॥
प्रद्युम्न उपजला जेव्हां । एकचि वाद्यघोष लागला तेव्हां ।
भांडार फोडूनि याचकां सर्वां । द्रव्य अपार वाटिलें ॥६६॥
द्वारी मंडप उभविले । श्रीकृष्णे पुत्रमुख पाहिलें ।
मदनस्वरूप देखिले । उपमा न चले दूसरी ॥६७॥
शिववरेंकरून । पोटासी आला पंचबाण ।
शिवें अनंग केला जाळून । तो हा प्रद्युम्न मूर्तिमंत ॥६८॥
असो पांचऎ दिवशी श्रीकृष्ण । देवीचा नवस करावया पूर्ण ।
शक्तिवनासी जगज्जीवन । यादवांसहित गेला हो ॥६९॥
नारद सत्यभामेचा सदना आला । तिने सर्व समाचार श्रूत केला ।
म्हणे रुक्मिणीसीपुत्र जाहला । कैसे करावे सांग पा ॥१७०॥
म्हणे म्यां वेणीचा केला पण । मग हांसे कमलोद्‌भवनंदन ।
ज्यासि भूत भविष्य वर्तमान । सर्व ज्ञान ठाऊकें ॥७१॥
सत्यभामेसी म्हणे मुनीश्वर । मदनशत्रू असे शंबर ।
त्यासी हे वर्तमान समग्र । श्रुत करूं जाऊनियां ॥७२॥
मग शंबराचिये मंदिरासि । नारद पावला वेगेंसी ।
म्हणे तुझा मृत्यु द्वारकेसी । जन्मला असे जाण पां ॥७३॥
विषवल्लीचा मोड लहान । आहे तों टाकावा खुडोन ।
लहान म्हणो नये कृशान । आधीं विझवून टाकावा ॥७४॥
परम कपटी शंबर । द्वारावतिये आला सत्वर ।
रूक्मिणीच्या मंदिरात तस्कर । गुप्तरूपे प्रवेशला ॥७५॥
सूत्रधारी यादवेंद्र । करावया दैत्यांचा संहार ।
तेणें हें रचिलें मायाचरित्र । म्हणोनि शंबर प्रवेशला ॥७६॥
असो शंबरे उचलोनि बाळ । घेऊन गेला तात्काळ ।
परम सुंदर वेल्हाळ । जो भीमकीउदरी जन्मला ॥७७॥
दैत्य समुद्रतीरा आला सत्वर । चरणी धरिला पंचशर ।
शंबर परम दुराचार । भवंडोनि सागरीं टाकिला ॥७८॥
ते रुक्मिणीचे गर्भरत्‍न । मत्स्यें गिळिलें न लगतां क्षण ।
द्वारकेसी काय जाहलें वर्तमान । भीमकी जागी जाहली ॥७९॥
पुढे न दिसेचि कुमर । जाहला एकचि हाहाकार ।
भीमकी शोक करी अपार । द्वारकानगर गजबजिले ॥१८०॥
तों शक्ति पूजोनि सत्वर । द्वारकेसी आला यदुकुलदिनकर ।
कुमर नेला तें कारण समग्र । अंतरी कळलें तेधवां ॥८१॥
देवाधिदेव यादवराय । सकळ जाण त्याचा गुरु होय ।
परी लीलावेष अभिप्राय । ठायीं ठायीं संपादी ॥८२॥
असो ॠक्मिणीचिया मंदिरा प्रती । येता जाहला वैकुंठपती ।
तंव ते शोक करितसे लोकरीती । सकळ स्थिती जाणोनिया ॥८३॥
बहुत तपे व्रताचरण । करिता देखिले पुत्रनिधान ।
पूर्वकर्माचें फळ पूर्ण । प्राप्त जाहलें हें दिसे ॥८४॥
अहा हारपलें दिव्य रत्‍न । माझे चोरूनि नेलें निधान ।
वंशवल्लीचें रोप उपडोन । कोणीं नेलें कळेना ॥८५॥
यदुकुळीं दिव्य दीप लाविला । सवेंचि कोण्या दुष्टें विझविला ।
पयोधरी पान्हा फुटला । पाजूं कोणा ये वेळे ॥८६॥
श्रीरंग म्हणे ॠक्मिणी । तू शोक सांडी ये क्षणी ।
पुन्हा पुत्र देखसी नयनीं । द्वादश वर्षानंतरे ॥८७॥
असो इकडे सागरी पंचशर । टाकोनि गेला शंबर ।
मत्स्ये गिळिला कृष्णकुमार । तेथें श्रीधर रक्षी तया ॥८८॥
जो अनंत ब्रह्मांडें रक्षिता । त्यासि पुत्र रक्षावया काय अशक्यता ।
जो मायाचक्रचाळिता । मायेपरता विश्वंभर ॥८९॥
शुक्र-शोणितांचे पुतळे । जननीजठरीं कोणें रक्षिले ।
नेत्र कर्णादि अवयव कोरिले । ठायींचे ठायीं कोणें हो ॥१९०॥
जठराग्नि अन्न भस्म करी वेगें । परी त्या गर्भासी धक्का न लागे ।
तेथें उदरनिर्वाह श्रीरंगे । केला कैसा नेणे कोणीं ॥९१॥
उपजलियावरी बाहेरी । जननीच्या वक्षःस्थळाभीतरी ।
दुग्धरस निर्माण करी श्रीहरी । कोणेपरी कळेना ॥९२॥
नवछिद्र वपु भग्न । माजी वायुरूपे वसे प्राण ।
तो कदा न निघे मर्यादेविण । ऐसें करणें हरीचें ॥९३॥
शरीरीं कैसा घातला प्राण । जातां कदा नव्हे दृश्यमान ।
सकळ करणांचा चाळक पूर्ण । याविण कोण दूसरा ॥९४॥
ऐसा जो सर्वनियंता । तेणे मत्स्योदरीं रक्षिलें मन्मथा ।
मत्स्यघ्नें तो अवचिता । जाळें घालोनि धरियेला ॥९५॥
परम तेजस्वी दिसे मीन । अंतरी वसे मीनकेतन ।
मनीं भावी मत्स्यघ्न । हा रायासी नेऊन मत्स्य द्यावा ॥९६॥
मग तात्काळ तो मत्स्य नेऊनी । शंबरासी दिधला ते क्षणीं ।
दैत्य आश्चर्य करी मनी । मीन देखोनि तेधवां ॥९७॥
मग रतीजवळी ते वेळे । मत्स्य पाठविला पाकशाळे ।
मत्स्यकलेवर तिनें चिरिलें । आंतूनि निघालें दिव्य बाळ ॥९८॥
जैसा बालसूर्य प्रकटला । तैसा स्वकांत रतीनें देखिला ।
हर्षें निर्भर झाली बाला । म्हणे कैसें करूं आतां ॥९९॥
शंबरासी कळतां मात । तो मनीं मानील विपरीत ।
तव नारदमुनि अकस्मात । गुप्तपणें प्रवेशला ॥२००॥
रतीसी म्हणे सावधान । तुझा भ्रतार हा ओळखें मदन ।
यासी करी तूं बहुत जतन । कृष्णनंदन हा असे ॥१॥
नारदें रतीसी दिधला मंत्र । म्हणे हा तुजचि दिसेल किशोर ।
वरकडांसी नव्हे गोचर । ऐसा वर दीधला ॥२॥
कामधेनु नित्य येऊन । यासी करवील स्तनपान ।
ऐसें सांगोनि चतुर्मुखनंदन । स्वर्गपंथे पैं गेला ॥३॥
मग तो आपुला भ्रतार निश्चिती । पाळणां घालोनि हालवी रती ।
जैसा शुक्लपक्षी रोहिणीपती । वाढे तैसा त्वरेनें ॥४॥
द्वादश वर्षेपर्यंत । रतीने वाढविला मन्मथ ।
नारद क्षणक्षणां येत । सांभाळीत कृष्णसुता ॥५॥
नारदें सुदिन पाहोन । तत्काळ लाविले गांधर्वलग्न ।
आपुल्या हातें शेस भरून । रतिमदनां ऐक्य केलें ॥६॥
ऐसा कांही काळ लोटला । रतीसी तत्काळ गर्भ राहिला ।
तो शब्द बाहेरी प्रकटला । कर्णीं आला दैत्याच्या ॥७॥
रतीने गुप्त पुरुष आणूनी । भोगिता जाहली गर्भिणी ।
शंबराच्या मनीं क्रोधाग्नी । परम पेटला तेधवा ॥८॥
मंत्रास्त्र धनुष्य बाण । नारदें मदनासी दिधले आणून ।
शंबरे दळभारेंसी सिद्ध होऊन । रतिमंदिर वेढिलें ॥९॥
रति जाहली भयभीत । म्हणे स्वामी आता कैसा वृत्तांत ।
तुम्ही एकले दैत्य अद्‌भुत । थोर अनर्थ ओढवला ॥२१०॥
तव यदुकुलवर्धन कुमार । प्रचंडप्रतापी रणधीर ।
रतीसी म्हणे चिंता अणुमात्र । शुभवदने करूं नको ॥११॥
पर्वताच्या दरीमधून । जैसा अकस्मात निघे पंचानन ।
द्वाराची अर्गळा हातीं कवळून । हांक देत प्रकटला ॥१२॥
काळेचि काय फोडिली हांक । ऐकता दचकले दैत्यकटक ।
शुष्क वनांत पावक । भीमकीतनुज प्रकटला ॥१३॥
पवनगती फिरे पंचशर । अर्गळाघातें करी वीरांचा चूर ।
जैसे बहुत अजांचे भार । एकला व्याघ्र विभांडी ॥१४॥
शंबर म्हणे रे तस्करा । का हिंडतोसी सैरावैरा ।
ऐसे ऐकतांचि सत्वरा । धनुष्य सज्जिले पंचबाणे ॥१५॥
वर्म लक्षूनिया शंबर । सोडी शरापाठी शर ।
परी नाटोपे पंचशर । पंचवक्त्रशत्रू तो ॥१६॥
केलें बहुत शस्त्रांचे प्रेरण । तृणाऐसें भस्म करी मदन ।
युद्ध केले सप्त दिन । सेना संपूर्ण आटिली ॥१७॥
आधीच कृष्णाचे वीर्य विशेष । त्याहीवरी नारदाचा उपदेश ।
दैत्यप्राण घ्यावया निःशेष । दिव्य बाण घेतला ॥१८॥
धनुष्य ओढूनि आकर्ण । पंचशरे सोडिला बाण ।
शंबराचें शिर छेदून । आकाशपंथे उडविले ॥१९॥
जाहला एकचि जयजयकार । वृंदारक वर्षती पुष्पसंभार ।
जयवंत जाहला कृष्णकुमर । वाद्यगजर लागले ॥२२०॥
संगे घेऊनि दळभार । दिव्य रथी आरूढे कृष्णकुमर ।
रतीसी रथी बेसवोनि सत्वर । द्वारावतिये चालिला ॥२१॥
द्वारकेजवळी आला मदन । वाद्यगजरें गाजे गगन ।
पुढे पाठविले बंदीजन । श्रीकृष्णासी सांगावया ॥२२॥
श्रीकृष्णासी सांगती हेर । विजयी होऊनि तुमचा कुमर ।
भेटावया आला सत्वर । रतीसहित श्रीकृष्ण ॥२३॥
उग्रसेन उद्धव अक्रूर । भोगींद्र आणि यादवेंद्र ।
सहित प्रजा दळभार । आले बाहेर भेटावया ॥२४॥
जैसा कृष्ण तैसा प्रद्युम्न । किरीटकुंडले घनश्यामवर्ण ।
चतुर्भुज पीतवसन । दुसरा श्रीकृष्ण लोक म्हणती ॥२५॥
प्रद्युम्नें साष्टांग नमस्कार घातला । सप्रेम श्रीकृष्णासी भेटला ।
उग्रसेन-वसुदेवें आलिंगिला । बळिभद्रादि सर्व यादवीं ॥२६॥
नारदें तत्काळ येऊन । सांगितले सर्व वर्तमान ।
मग रतीसी हातीं धरून । भीमकीसदना चालिला ॥२७॥
रूक्मिणीच्या घरीं गोपिका । मिळाल्या सकळ कृष्णनायिका ।
तों रतिसहित मदन देखा । समीप देखिला समस्तीं ॥२८॥
गोपींसि कैसें भासत । की नूतन स्त्री घेऊनि कृष्णनाथ ।
आला भाविती समस्त । रूक्मिणीसी वाटे तैसेंचि ॥२९॥
भीमकी सरसावी अंचळ । तों मदनें धरिलें चरणकमळ ।
श्रीकृष्णही आला तत्काळ । घननीळ मग बोले ॥२३०॥
पुत्रासी भेटे रुक्मिणी । अश्रू लोटले तिचे नयनीम् ।
पान्हा फुटला निजस्तनीं । हृदयीं धरिलें मदनातें ॥३१॥
सासूसासरियां ते वेळे । समस्तांसी रतीनें नमस्कारिलें ।
मग दिव्य मंडप उभे केले । भीमकीचे द्वारी तेधवां ॥३२॥
भांडार फोडिलें बहुत । याचक सुखी केले समस्त ।
तो नवमास भरतां प्रसूत । रति जाहली संभ्रमें ॥३३॥
बाळ जाहला सुकुमार । अनिरूद्ध नाम ठेवी यदुवीर ।
तोही घनश्याम सुंदर । मदनावतार दूसरा ॥३४॥
श्रीकृष्ण मदन अनिरूद्ध । तिघांचे एकचि रूप प्रसिद्ध ।
ऐसा द्वारकेमाजी ब्रह्मानंद । आनंदकंद नांदतसे ॥३५॥
सोळा सहस्र कृष्णनायिका । तितुक्यांसही पुत्र जाहले देखा ।
दहा पुत्र एक कन्यका । समसमान सर्वांते ॥३६॥
एक लक्ष साठ सहस्र । श्रीकृष्णासी जाहले पुत्र ।
द्वारकेशी सोहळा निरंतर । पुत्रोत्साह होतसे ॥३७॥
तितुक्या पुत्रांची मौजीबंधने । करूनियां नारायणें ।
देशोदेशींचे नृप कन्यारत्‍नें । आणोनि देती तयांसी ॥३८॥
सोळा सहस्र कुमारी । तितुक्यांसी वर पाहोनि देत मुरारी ।
नित्य सोहळा घरोघरी । नानाप्रकारें होतसे ॥३९॥
कुटुंबवत्सल जगज्जीवन । नित्य नित्य सोहळा नूतन ।
इंद्रादि देव संपूर्ण । त्रिकाळ येती दर्शना ॥२४०॥
पूर्णावतार श्रीरंग । जो क्षीराब्धिजाहृदयपद्मभृंग ।
पूर्ण ब्रह्मानंद निःसंग । द्वारावतिये पातला ॥४१॥
हरिविजयग्रंथ हाचि कस्तुरी । सुवासे निजभक्तांसी तृप्त करी ।
परम सभाग्य ते वंदिती शिरीं । अहोरात्र न विसंबिती ॥४२॥
निंदक सदा वटवटती पामर । जे परम अपवित्र दुर्दुर ।
परदोषकर्दमीं लोळणार । कस्तूरी साचार नावडे त्यां ॥४३॥
या मृगमदाचे भोक्ते भाग्यवंत । ज्या घरी दैवी संपत्ति विराजित ।
त्यांसी हरिविजयग्रंथ आवडत । काया-वाचा-मनेंसीं ॥४४॥
ब्रह्मानंदा भक्तवत्सला । मन्मथजनका तमालनीळा ।
श्रीधरवरदा अतिनिर्मळा । अभंगा अढळा जगद्‌गुरो ॥४५॥
इति श्रीहरिविजयग्रंथ । संमत हरिवंश भागवत ।
प्रेमळ पंडित परिसोत । सप्तविंशतितमाध्याय गोड हा ॥२४६॥
॥ अध्याय सत्ताविसावा समाप्त ॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥