श्रीगणेशाय नमः ॥
जय जय कमललोचना कांचनांबरा । कमनीयरूपा कमलाधरा ।
कर्ममोचका किल्मिषहरा । अरिसंहारा कमठरूपा ॥१॥
परमानंदा परमपुरुषा । परात्परा पयोब्धिवासा ।
पद्मजजनका परमहंसा । पंढरीशा परमात्मया ॥२॥
गोपविहारा गोवर्धनोद्धारणा । गोपीवल्लभा गोपपाळणा ।
गोकुळपालका गोरक्षणा । गोरसचोरा गोविंदा ॥३॥
राधारंगा रासविहारा । राघवा रजनीचरसंहारा ।
रावणांतका राजेंद्रा । राजीवाक्षा ऋणमोचका ॥४॥
मकरकुंडला मणिमयहारा । मदनारिप्रिया मुरसंहारा ।
मंगलधामा मंदरोद्धारा । मणिकंधरा मनवेधका ॥५॥
ब्रह्मानंदा यदुकुळभूषणा । पुढे बोले ग्रंथरचना ।
मथुरेसी जाऊनि वैकुंठराणा । काय करिता जाहला ॥६॥
एकोणिसावे अध्यायी कथन । कंस मारूनि केले बंदिमोचन ।
त्यावरी जाहले मौजिबंधन । मग नंद गेला गोकुळा ॥७॥
यावरी सुदामनाना ब्राह्मण । संकर्षण आणि कृष्ण ।
गुरुगृहाप्रति तिघेजण । विद्याभ्यासा चालिले ॥८॥
अवंतीनगरीमाजी जाण । महाऋषि नाम सांदीपन ।
जो शांत दांत ज्ञानी निपुण ।चारी वेद मुखोद्गत ॥९॥
जो सर्वज्ञ परिपूर्ण । ज्यासी नाही ज्ञानभिमान ।
जो वेदाज्ञा मानी प्रमाण । त्यासी शरण आधीं जावें ॥१०॥
परदारा आणि परधन । येथे पराङ्‌मुखचित्त पूर्ण ।
जो कदा नुच्चारी परदोषगुण । त्यासी शरण आधीं जावें ॥११॥
जो सर्वज्ञ दयाळु उदास । जो सदाचारवृत्ति जैसा चंडांश ।
सर्वांभूतीं दया विशेष । त्यासी शरण आधीं जावें ॥१२॥
जो तरोनि दुसर्‍यासी तारिता होये । शिष्या जो ब्रह्मरूप पाहे ।
मानापमानी चित्त सम राहे । त्यासी शरण आधीं जावें ॥१३॥
आपण ज्यासी विद्यादान केलें । ते शिष्य दुजिया शरण गेले ।
चित्त्त क्रोधें न खवळे । त्यासी शरण आधीं जावें ॥१४॥
जन झुगारिती निंदेचे पाषाण । पुढे केले क्षमाओडवण ।
मनात नुपजे द्वेष पूर्ण । त्यासी शरण आधीं जावें ॥१५॥
पुत्राहूनि विशेष गाढें । शिष्यावरी प्रेम चढे ।
जो शिष्या न घाली सांकडें । त्यासी शरण आधीं जावें ॥१६॥
वर्ते आपुल्या वर्णाश्रममेळीं । न चाले कदा वांकुडे पाउलीं ।
सदा आत्मरूपीं वृत्ति रंगली । त्यासी शरण आधीं जावें ॥१७॥
पिंड-ब्रह्मांड नाशिवंत । आत्मरूप एक शाश्वत ।
हें जाणोनि सदा विरक्त । त्यासी शरण आधीं जावें ॥१८॥
शरीरप्रारब्धें भाग्य आले । अथवा एकदांचि सर्व बुडाले ।
परी हर्शामर्षपंके मन न मळे । त्यासी शरण आधीं जावें ॥१९॥
पिपीलिका आणी कमलासन । इंद्र आणि दरिद्री दीन ।
राजा रंक अवघे समान । त्यासी शरण आधीं जावें ॥२०॥
वैकुंठापासोनि नागलोकपर्यंत । भूताकृति ज्या ज्या दिसत ।
त्या त्या हरिरूप भासत । त्यासी शरण आधीं जावें ॥२१॥
जैसा नाना घागरी आणि एक रांजण । त्यांत भासे एक चंडकिरण ।
तैसें ज्यासी न दिसत स्त्रीपुरुषभान । त्यासी शरण आधीं जावें ॥२२॥
जो बोले जनीं हिंडे । परि ज्याची समाधि न मोडे ।
वाद-प्रतिवाद नावडे । त्यासी शरण आधीं जावें ॥२३॥
पृथ्वीचे राजे भाग्यवंत । नित्य ज्याच्या दर्शना येत ।
परी मी थोर हा नुपजे हेत । त्यासी शरण आधीं जावें ॥२४॥
भाग्यवंतांचें करावें स्तवन । दीनदुर्बळांचें हेळण ।
हें ज्यापाशीं नाहीं लक्षण । त्यासी शरण आधीं जावें ॥२५॥
प्रपंच जाहला किंवा नाहीं । हें स्मरण नसे कांहीं ।
जो बुडाला ब्रह्मानंदडोहीं । त्यासी शरण आधीं जावें ॥२६॥
इतुक्या लक्षणी अलंकृत । त्यावरी गुरुभजनी नित्य हेत ।
प्रेमभरे सदा डुलत । त्यासी शरण आधीं जावें ॥२७॥
ज्यासी हरिकीर्तनीं आवडी । संतदर्शना घाली उडी ।
तीर्थक्षेत्रमहिमा न खंडी । त्यासी शरण आधीं जावें ॥२८॥
इतुक्या चिन्ही मंडित पूर्ण । महाराज ऋषि सांदीपन ।
त्याच्या आश्रमापुढे शेष-नारायण । लोटांगण घालिती ॥२९॥
सांदीपन करितां अनुष्ठान । तों कळलें आले राम-कृष्ण ।
तात्काळ बाहेर आला धांवोन । सद्गद मन जाहले ॥३०॥
जन्मादारभ्य अनुष्ठानाचें फळ । घरा आला वैकुंठपाळ ।
ऋषीच्या नेत्री वाहे प्रेमजळ । धांवोनि घननीळ पाय धरी ॥३१॥
सांदीपने कृष्णासी उचलून । हृदयीं धरिला मनमोहन ।
म्हणे बा रे तुझें दुर्लभ दर्शन । ब्रह्मादि देवां समस्तां ॥३२॥
ऋषीनें बळिभद्रासी दिधलें क्षेम । सुदामा आलिंगिला सप्रेम ।
आसनीं बैसवोनि विप्रोत्तम । वार्ता क्षेम पुसतसे ॥३३॥
हरीनें सांगितलें वर्तमान । म्हणे स्वामींसी आम्ही आलो शरण ।
तन-मन-धनेसीं अनन्य । म्हणोनि चरण धरियेले ॥३४॥
सांदीपन म्हणे कृष्णनाथा । तूं जगद्‌गुरु जगत्पिता ।
तुझें नाम वदनीं गातां । सकळ दुरित संहरे ॥३५॥
तुवा हंसरूपेंकरून । उपदेशिला चतुरानन ।
सनकादिकांसही ज्ञान । उपदेशूनि उद्धरिलें ॥३६॥
तू मायानियंता हृषीकेशी । पूर्णब्रह्मानंद ज्ञानराशी ।
तो तू मज शरण आलासी । हेंचि आश्चर्य वाटतें ॥३७॥
तूं सकळ देवांचा निर्मिता । अज अजित कर्ता हर्ता ।
त्या तुज देवकी माता वसुदेव पिता । हेंचि आश्चर्य वाटतें ॥३८॥
तू निर्गुण निःसंग निर्विकारी । सदा तृप्त बाह्यांतरीं ।
तो तू गोकुळीं करिसी चोरी । हेंचि आश्चर्य वाटतें ॥३९॥
तू ऊर्ध्वरेता ब्रह्मचारी । महातापसी वंदिती शिरीं ।
तो तूं रासमंडळीं भोगिशी नारी । हेंचि आश्चर्य वाटतें ॥४०॥
तू काळासी शासनकर्ता । मायेनें बागुल आला रे म्हणतां ।
भयभीत होसी अनंता । हेंचि आश्चर्य वाटतें ॥४१॥
तुज जे अनन्यशरण । त्यांचे संकट वारिसी तूं भगवान ।
तो तूं यज्ञपत्‍न्यांसी मागसी अन्न । हेंचि आश्चर्य वाटतें ॥४२॥
तुवां त्रिविक्रमरूप धरिलें । पूर्वी बलिदर्पहरण केलें ।
त्या तुज मायेनें पाळण्यांत निजविलें । हेंचि आश्चर्य वाटतें ॥४३॥
योगयाग जे साधित । त्यांसी दर्शन देसी तूं अनंत ।
तो तूं गोवळ्यांसवें खासी भात । हेंचि आश्चर्य वाटतें ॥४४॥
मज द्यावयासी थोरपण । आश्रमा आले शेष - नारायण ।
लोकसंग्रहाकारण । गुरुभजन वाढवावया ॥४५॥
ऐका श्रोते हो सावधान । गुरुभक्तांचे कैसें लक्षण ।
परमात्मा आदिनारायण । तोही शरण गुरूसी रिघे ॥४६॥
जे तन-मन-धनेसीं शरण । गुरुवचन ज्यांसी प्रमाण ।
न पाहती गुरूचे दोषगुण । हेंचि लक्षणे शिष्याचें ॥४७॥
गुरु सांगती तेंचि आचरती । गुरुसमान आपण न म्हणती ।
दिवसेंदिवस चढे भक्ती । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥४८॥
गुरु हा केवळ ईश्वर । मजलागीं धरिला अवतार ।
ऐसा मनीं दृढ निर्धार । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥४९॥
मी एक जाणता सर्वज्ञ । गुरुसन्निध न मिरवी योग्यपण ।
घडोघडी आठवी गुरुचरण । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥५०॥
सकळ देवांहूनि आगळे । गुरुस्वरूप जेणें निर्धारिलें ।
मन गुरूपदींच लंपट जाहलें । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥५१॥
सारासारविचार । गुरुमुखें ऐकती निरंतर ।
आवडे अद्वैतशास्त्र कीं हरिचरित्र । हेंचि लक्षण शिष्याचें ।५२॥
गुरुवचनाकारणें सत्य । प्राण वेंचावया उदित ।
तेथें धनाची कायसा मात । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥५३॥
जें जें दिसे चराचर । तें तें गुरुरूप पाहे निर्धार ।
गुरुवचनीं नुपजे तिरस्कार । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥५४॥
गुरु सांगे जे हितगोष्टी । ते सदा धरी हृदयसंपुटी ।
प्रवृत्तिशास्त्रावरीं नाही दृष्टी । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥५५॥
गुरुनामस्मरणाचा ध्वज । अखंड उभारिला तेजःपुंज ।
गुरुसेवा करितां नुपजे लाज । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥५६॥
अनुष्ठान गुरुमूर्तीचे ध्यान । पूजेचे मूळ ते गुरुचरण ।
गुरुनाममंत्र ते जपकारण । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥५७॥
गुरुतीर्थ करी प्राशन । सदा गुरुगौरवगायन ।
हरि गुरुरूप देखे समान । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥५८॥
माझे शरीर असो बहुकाळ । मज गुरुसेवा घडो निर्मळ ।
गुरुभेटीलागीं उतावेळ । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥५९॥
गुरुनिंदा ऐकतां जाण । बोटे घालूनि बुजी कान ।
पुन्हां न पाही त्याचें वदन । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥६०॥
जारण-मारण-अनुष्ठान । वादविवाद पैशुन्य ।
कुटिलता निंदा नावडे मनातून । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥६१॥
अद्‌भुत प्रज्ञा जवळी असे । चातुर्यकला हृदयी वसे ।
अंगी सद्‌भाव विशेष दिसे । हेंचि लक्षण शिष्यांचें ॥६२॥
सर्वस्वेंसीं अतिउदार । गुरुकार्यासी सदा सादर ।
लौकिकावरी नाहीं भार । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥६३॥
जे देशीं वसे गुरुनाथ । तिकडून जरी आला मारुत ।
त्यासी क्षेम द्यावया धांवत । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥६४॥
सदा जपे सद्‌गुरुनाम । तेणें वितळे क्रोध काम ।
गेले लोभ मत्सर मोह भ्रम । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥६५॥
नाना मतें कुमार्ग अनाचारी । तेथें न बैसे क्षणभरी ।
वेदाज्ञा वंदी जो शिरी । हेंचि लक्षण शिष्याचें ॥६६॥
गुरु-शिष्याचें लक्षण । सांगितले बहु निवडून ।
ही भूषणे लेइली संपूर्ण । त्यांचे दर्शन दुर्लभ ॥६७॥
ही चिन्हे अंगीं नसती । नसतेंचि गुरुत्व भोगिती ।
सदा अंतरी पापमती । त्यांची संगति न धरावी ॥६८॥
अंगी नसे किंचित ज्ञान । परसंगें दाविती डोलोन ।
सरड तुकावी जैसी मान । त्यांची संगति न धरावी ॥६९॥
संतमूर्ति सदा निंदी । नसतेंचि शास्त्र प्रतिपादी ।
कुमार्ग दावूनि भोळे भोंदी । त्याची संगति न धरावी ॥७०॥
हरिहरचरित्रें पावन सर्वथा । म्हणे हें व्यर्थ काय गातां ।
मीच सर्वांत म्हणे जाणता । त्याची संगति न धरावी ॥७१॥
नावडे हरिकीर्तन कधी । तीर्थक्षेत्रमहिमा उच्छेदी ।
मज पूजा म्हणे सर्वांआधीं । त्याची संगति न धरावी ॥७२॥
माझे शिष्य व्हा म्हणवोनी । भलत्यासी आणी ओढोनी ।
नसतेचि मंत्र सांगे कर्णीं । त्याची संगति न धरावी ॥७३॥
मद्यपी जैसा बडबडत । वाचाळ बळें भाविका गोंवीत ।
आपुले अंगीं नाही प्रचीत । त्याची संगति न धरावी ॥७४॥
शिष्यांसी सांगे दटावून । माझें करावें बरवें पूजन ।
नाहींतरी तुम्हां शापीन । त्याची संगति न धरावी ॥७५॥
म्हणे आम्ही ज्ञानी मुक्त । जाहलों सकळ कर्मातीत ।
वेदविरुद्ध तेचि स्थापीत । त्यांची संगति न धरावी ॥७६॥
नाहीं इंद्रियांसी कदा शांती । जवळ काम क्रोध दुमदुमती ।
तरलों म्हणोनी लोकां सांगती । त्यांची संगति न धरावी ॥७७॥
प्रत्यया न येतां श्रीरंग । लटकेचि दावी वरतें सोंग ।
त्याचा न तुटे भवरोग । त्याची संगति न धरावी ॥७८॥
सर्पाच्या माथां मणि दिसत । परी घेऊं जातां बहुत अनर्थ ।
तैसा तो जाहला जरी विद्यावंत । त्याची संगति न धरावी ॥७९॥
इतर संतांची निंदा करी । देखतां दुःख उपजे अंतरी ।
चढला अहंकृतीच्या गडावरी । त्याची संगति न धरावी ॥८०॥
ज्ञानहीन गुरु त्यजिजे । ऐसें गुरुगीतेचें वचन गाजे ।
दयाहीन देश देखिजे । तोही त्यजिजे सर्वथा ॥८१॥
स्नेहाविण बंधुवर्ग । दुर्मुखी स्त्रियेचा करिजे त्याग ।
तैसे जे दुष्ट दाविती कुमार्ग । त्यांचाही त्याग करावा ॥८२॥
शिष्य आचरती अधर्म । करिती व्यभिचारिक कर्म ।
ज्यांसी नावरती क्रोध काम । तेही शिष्य त्यजावे ॥८३॥
गुरु सांगे हितोपदेश । तो ज्यांसी वाटे जैसे विष ।
गुरुहूनि म्हणती आम्ही विशेष । तेही शिष्य त्यजावे ॥८४॥
गुरुदेखतां दाविती मर्यादा । मागें सदा जल्पती निंदा ।
स्वामीसीं प्रवर्तती जे वादा । तेही शिष्य त्यजावे ॥८५॥
असो जैसा पुत्र भ्रष्टला । तो सर्वीं जैसा बहिष्कारिला ।
तैसा तो शिष्य आपुला । न म्हणावा कदाही ॥८६॥
म्हणोनि सद्‍गुरु एक सांदीपन । शिष्य ते शेष-नारायण ।
जरी परीस लोह मिळती पूर्ण । तरीच सुवर्ण होय तेथें ॥८७॥
असो ज्याचे श्वासीं जन्मले वेद । त्यासी गुरूनें काय करावा बोध ।
परी लोकसंग्रहार्थ गोविंद । दावी विशद गुरुसेवा ॥८८॥
चौसष्ट दिवसपर्यंत । गुरुगृही राहिला रमाकांत ।
चौसष्ट कला समस्त । अभ्यासिल्या श्रीरंगें ॥८९॥
चौदा विद्या चौसष्ट कळा । सकळ अभ्यासीत मेघसांवळा ।
जैसा करतळींचा आवळा । तैशा विद्या आकळीत ॥९०॥
परी सर्वांत आत्मज्ञान । त्याविण सकळ कळा शून्य ।
ते आत्मकळा सांदीपन । श्रीकृष्णासी उपदेशी ॥९१॥
जो साधनचतुष्टयसंयुक्त । अनुतापी जो शिष्य विरक्त ।
तेथे ज्ञान सद्‌गुरुनाथ । सर्व ठेवी आपुलें ॥९२॥
भंगल्या घटांत जीवन । कायसें व्यर्थचि घालून ।
जैसी सुंदर राजकन्या नेऊन । षंढाप्रति दिधली ॥९३॥
म्हणोनि पूर्ण पात्र जगज्जीवन । तो त्रिभुवनाचे सांठवण ।
त्यासी उपदेशी सांदीपन । निजज्ञान ऐका तें ॥९४॥
तिघे समोर बैसवून । सांदीपन वर्षे कृपाघन ।
म्हणे सर्वद्रष्टा तूं श्रीकृष्ण । दुजेपण नाहीं तुज ॥९५॥
तूं अज अव्यय निर्मळ । तुझिया स्वरूपा नाहीं चळ ।
जगडंबर पसारा सकळ । अविद्यामय लटकाचि ॥९६॥
गुरूसी म्हणे श्रीकृष्ण । स्वरूपीं स्फुरण व्हावया काय कारण ।
वस्तु निर्विकार निर्गुण । तेथे त्रिगुण कां जाहले ॥९७॥
ऐकोनि श्रीकृष्णाचे बोल । ऋषीस येती सुखाचे डोल ।
ऐका ते निरूपण रसाळ । जे अधिकारी ज्ञानांचे ॥९८॥
ऋषि म्हणे हरि ऐक सावधान । तुझे तुजचि सांगतों ज्ञान ।
जैसें पयोब्धीचें क्षीर घेऊन । त्यासीच नैवेद्य दाविजे ॥९९॥
तुवां पुसिलें स्फुरण कैसें । तरी स्वसुखीं असतां परमपुरुषें ।
'अहं ब्रह्मास्मि' ध्वनि विशेषें । उठती झाली स्वरूपीं ॥१००॥
जैसी सागरीं उठे लहरी । तैसी ध्वनि उठली चिदंबरी ।
कीं पहुडला सुखशेजेवरी । तो जागा होय स्वइच्छें ॥१०१॥
मुळीं उठली जे ध्वनी । परमपुरुषापासूनी ।
प्रकृति म्हणती तिजलागूनी । आदिजननी ज्ञानकळा ॥१०२॥
जैसा दीप आणि ज्योती । कीं शातकुंभ आणि कांती ।
कीं रत्‍न आणि कळा निश्चिती । अभेदस्थिति न मोडे ॥१०३॥
कीं तरंग आणि नीर । कीं तंतु आणि वस्त्र ।
कीं धातु आणि पात्र । लोह आनणि शस्त्र अभेद कीं ॥१०४॥
गूळ आणि गोडी अभेद । कीं वाद्य आणि नाद ।
कीं ओंकार आणि ध्वनि विशद । एकरूपें वर्तती ॥१०५॥
तैसीं प्रकृति-पुरुष निर्धारी । अभेदरूप निर्विकारी ।
तिचे पोटीं इच्छाशक्ति सुंदरी । जाहली गुणक्षोभिणी ते ॥१०६॥
इच्छादेवी कर्णकुमारी । पुरुषसत्तें जाहली गरोदरी ।
सृष्टि करावी अंतरीं । अहंकृति धरिली तिणें ॥१०७॥
तीन्हीं देव त्रिविध अहंकार । तिजपासोनि जाहले साचार ।
त्रिशक्तिस्वरूपें चतुर । तेचि जाहली तीं ठायीं ॥१०८॥
सत्त्वगुणें ज्ञानशक्ति जाहली । रजोगुणें क्रियाशक्ति विरूढली ।
तमोगुणें द्रव्यशक्ति बोलिली । तीन्ही नटली स्वरूपें ते ॥१०९॥
द्रव्यशक्तिआधारें तमोगुण । पंच विषय निर्मिले जाण ।
शब्द स्पर्श रूप रस गंध गुण । पंचतन्मात्रा याचि पैं ॥११०॥
क्रियाशक्तीच्या सहवासेंकरून । रजोगुण व्याला पंचकें तीन ।
ज्ञानेंद्रियपंचक पहिलें पूर्ण । कर्मेंद्रियपंचक दूसरें ॥१११॥
प्राणपंचक तीसरें । आतां सत्त्वें ज्ञानशक्तिआधारें ।
अंतःकरणपंचक एकसरें । ज्ञानमय ओतिलें ॥११२॥
ऐसीं पंच पंचके विशेषें । ती मिळाली परस्परानुप्रवेशें ।
मग कर्दम करूनि परमपुरुषें । दोन विभाग पैं केले ॥११३॥
उत्तम भाग तो हिरण्यगर्भ केवळ । असार भाग विराट ढिसाळ ।
पंचभूतात्मक निखिल । पिंडब्रह्मांड रचियेलें ॥११४॥
जैसी पार्‍याची कोटी फुटली । तेथे कोट्यवधि रवाळ जाहली ।
कीं अग्नि स्फुलिंगकल्लोळीं । बहुत जैसा पसरला ॥११५॥
कीं आकाशीं मेघ एक धार सोडी । त्याचे बिंदु होती लक्ष कोडी ।
अहंध्वनीसरिसे परवडी । जीव उठिले अपार ॥११६॥
जीव शिव हे दोन्ही पक्षी । बैसले या प्रपंचवृक्षीं ।
शिव पूर्णज्ञानी सर्वसाक्षी । जीव लक्षी विषयांतें ॥११७॥
तेणें जीवासी जाहला भ्रम । विसरला आपुलें निजधाम ।
चौर्‍यायशीं लक्ष योनिग्राम । हिंडता कष्टी होतसे ॥११८॥
त्या जीवाची करावया सोडवण । श्रीकृष्णा तूं झालासी सगुण ।
तुझ्या कृपावलोकनेंकरून । जीव सकळ उद्धरती ॥११९॥
तूं सर्वातीत सर्वश्रेष्ठ । तुजहूनि कोणी नाही वरिष्ठ ।
तुझ्या मायेचा खेळ उत्कृष्ट । हा जगडंबर पसारा ॥१२०॥
स्थूळ लिंग कारण महाकारण । विराट हिरण्यगर्भ चालक पूर्ण ।
महत्तत्त्व मायेहूनि भिन्न । स्वरूप निर्वाण हरि तुझें ॥१२१॥

जागृति स्वप्न सुषुप्ति तुर्या । सृष्टि-स्थिति-प्रलय-सर्वसाक्षिणी माया ।
याहूनि स्वरूप तुझें यादवराया । वेगळेंचि जाण पां ॥१२२॥
विश्व तैजस प्राज्ञ प्रत्यगात्मा । ब्रह्मा विष्णु रुद्र परमात्मा ।
यांहूनि वेगळा तूं आत्मारामा । यादवकुळटिळका ॥१२३॥
नेत्र-कंठ-हृदय-मूर्ध्नि । सूर्य ज्योतिर्लोक आदिकरूनी ।
महर्लोक ब्रह्मस्थानीं । यांसी चक्रपाणी वेगळा तूं ॥१२४॥
अकार उकार मकार । तीन्ही मिळोनी पूर्ण ओंकार ।
त्याहूनि स्वरूप तुझें निर्विकार । पूतनाप्राणशोषका ॥१२५॥
रज सत्त्व तमोगुण । चौथा शुद्ध सत्व निरसोन ।
तू सच्चिदानंद निर्वाण । कंसांतका श्रीरंगा ॥१२६॥
वैखरी मध्यमा पश्यंती परा । चहूं वाचातीत क्षराक्षरपरा ।
तो तूं परात्परसोयरा । कालियामर्दना श्रीकृष्णा ॥१२७॥
जारज अंडज उद्‌भिज्ज । चौथी खाणी नांव स्वेदज ।
त्याहूनि वेगळा तूं तेजःपुंज । गोपीमानसराजहंसा ॥१२८॥
ऋग्वेद यजुर्वेद सामवेद । चौथा अथर्वण प्रसिद्ध ।
त्यांहूनि वेगळा तू ब्रह्मानंद । वृंदावनविलासिया ॥१२९॥
स्थूळ प्रविविक्त स्वरूपभाव । स्वरूपानंदादि भोग सर्व ।
त्याहूनि वेगळा तूं स्वयमेव । गोवर्धनगिरिधरा ॥१३०॥
सलोकता समीपता । सरूपता सगुणसायुज्यता ।
त्यांहूनि वेगळा तूं तत्त्वतां । अघ-बकनाशका गोपाळा ॥१३१॥
विजाति स्वजाति स्वगत भेद । त्यांहूनि वेगळा तूं जगदंकुरकंद ।
अज अजित तूं शुद्धबुद्ध । राधिकामानसमोहना ॥१३२॥
जहल्लक्षण अजहल्लक्षण । तिसरें जहदजहल्लक्षण ।
त्यांहूनि स्वरूप तूं निर्वाण । क्षीरसागरविहारिया ॥१३३॥
द्वैत अद्वैत महाद्वैत । भू नीर अनळ अनिळ नभातीत ।
तोचि पूर्णब्रह्म शाश्वत । कमलोद्वभजनक तूं ॥१३४॥
तूं पंचविषयांवेगळा । गंधविषय उर्वीपासून जाहला ।
याहूनि तूं निराळा । इंदिरावरा श्रीहरे ॥१३५॥
रसविषय आपापासूनी । रूपविषय तेजस्थानीं ।
त्याहूनि वेगळा तूं मोक्षदानी । वैकुंठपुरनिवासिया ॥१३६॥
स्पर्शविषय समीरीं । शब्दविषय जाहला पुष्करीं ।
याहूनि वेगळा तूं निर्विकारी । गोपीवसनहारका ॥१३७॥
अन्नमय प्राणमय मनोमय । विज्ञानमय आनंदमय ।
पंचकोशाहूनि तूं अव्यय । जगद्वंद्या सर्वेशा ॥१३८॥
अन्नापासूनि स्थूळदेह । तो कोश जाण अन्नमय ।
याहूनि वेगळा तूं निश्चिय । गजास्यजनकप्रियकरा ॥१३९॥
प्राण आणि अपान । व्यान समान उदान ।
हा प्राणमय कोश नव्हेसी तूं पूर्ण । मधु-मुर-नरकनाशना ॥१४०॥
वाचा पाणि पाद शिश्न गुद । मनसहित मनोमयकोश प्रसिद्ध ।
याहूनि वेगळा तूं पूर्णानंद । गोपीकुचकुंकुमांगमर्दना ॥१४१॥
श्रोत्र त्वचा चक्षु जिव्हा घ्राण । बुद्धिसहित विज्ञानमय कोश जाण ।
यांहूनि वेगळा तूं नारायण । श्रीकुचदुर्गविहारा ॥१४२॥
सर्वांचे जें कां कारण । अविद्याचातुर्य अज्ञान ।
हा आनंदमय कोश तूं यांसीं भिन्न । गोरसचोरा गोपते ॥१४३॥
त्याग अत्याग त्यागात्याग । त्यांहून परता तूं सारभाग ।
निर्विकार तूं अज अव्यंग । मुरलीधरा ॥१४४॥
साकार साभास आभास । चौथें जाणिजे निराभास ।
याहूनि पर तूं परात्पर हंस । तृणावर्तप्राणहरणा ॥१४५॥
अविद्यामय चारी प्रलय । पांचवा केवळ ज्ञानमय ।
यांहूनि वेगळा तूं अद्वय । गोपीनयनाब्जदिनेशा ॥१४६॥
पिंडींच नित्य प्रळय ते निद्रा । मरणसम ते अवधारा ।
निद्रेविरहित तूं यादवेंद्रा । समरधीरा केशवा ॥१४७॥
महाप्रळय तें मरण । स्थूळदेह जाय नासोन ।
तूं षड्‌विकाररहित पूर्ण । जन्म-मरणमोचका ॥१४८॥
अस्ति जायते वर्धते । विपरिणमते अपक्षीयते ।
हे दामोदरा यादवपते । यांहूनि परतें स्वरूप तुझें ॥१४९॥
विनश्यति विकार सहावा । षड्‌विकाररहित तूं कमलाधवा ।
जगद्‌व्यापका तूं आदि सर्वां । मायाचक्रचालका ॥१५०॥
असो ब्रह्मांडींचा नित्य प्रळय पाहे । चारी युगें सहस्र वेळां जाय ।
तो एक दिन ब्रह्मयाचा होय । दानवशिक्षाकारणा ॥१५१॥
याचप्रमाणें रात्रि निद्रा । परमेष्ठी करी अवधारा ।
तों सृष्टि बुडे एकसरा । ऐक उदारा श्रीपते ॥१५२॥
बत्तीस लक्ष गांवें चढे पाणी । इतुकें ब्रह्मांड जाय बुडोनी ।
सप्त चिरंजीव शशि-तरणी । जाती लोपोनि सर्वेशा ॥१५३॥
मागुती ब्रह्मा जागा होत । यथापूर्वमकल्पयत ।
पुन्हां तैसेंचि रची निश्चित । तुझा सुत परमात्मया ॥१५४॥
हा ब्रह्मांडीचा नित्यप्रळय जाण । ऐक महाप्रळयाची खूण ।
तेथें ब्रह्मादिकां संहरण । होय ऐक श्रीकरधरा ॥१५५॥
आधीं अनावृष्टि शतसंवत्सर । तेणें होईल जीवसंहार ।
द्वादशार्क निरंतर । तपती तेव्हां शकटांतका ॥१५६॥
सप्त सागर शोषूनि वडवानळ । जाळील सर्व उर्वीमंडळ ।
सप्त पाताळें जळतील । शेषमुखाग्नीनें सर्वेशा ॥१५७॥
मग वारणशुंडेऐसी धार । मेघ वर्षतील शतसंवत्सर ।
पृथ्वीची राखाडी समग्र । विरेल प्रळयीं यादवेंद्रा ॥१५८॥
त्या जळासी तेज गिळील । तेजासी प्रभंजन प्राशील ।
त्या समीरासी निराळ । क्षणें ग्रासील पद्यनाभा ॥१५९॥
नभासी ग्रासील तमोगुण । तम होय रजीं लीन ।
रज जाय सत्त्वीं मिळोन । कमलपत्राक्षा मुरारी ॥१६०॥
सत्व सामावे महत्तत्त्वांत । तेंही हारपे मूळमायेंत ।
मूळमाया पुरुषांत मिळत । वेदवंद्या माधवा ॥१६१॥
पुरुष तोचि ओंकार । माया तेचि ध्वनि निर्धार ।
हे स्वरूपीं लीन होती साचार । तेंचि निर्विकारस्वरूप तूं ॥१६२॥
वैकुंठ कैलास क्षीरसागर । विरोनि जाहलें निर्विकार ।
तें स्वरूप हरि साचार । आतां पुरे काय पूससी ॥१६३॥
ऐसे सांगतां सांदीपन । समाधिस्थ जाहला जगज्जीवन ।
ब्रह्मानंदसागरीं लीन । ऋषीही जाहला तेधवां ॥१६४॥
राहिलें गुरु-शिष्यपण । राहिले वेदांतनिरूपण ।
स्वरूपार्णवीं निमग्न । अवघे जाहले एकदांचि ॥१६५॥
निरसोनि सकळ आधि । लागली केवळ अक्षय समाधि ।
हरपलीं मन चित्त बुद्धि । सर्व उपाधि विराली ॥१६६॥
स्वानंदलहरी जिरवून । सावध जाहला सांदीपन ।
म्हणे हे कृष्ण वसुदेवनंदन । समाधि ग्रासोनि सावध होईं ॥१६७॥
राजीववत् नेत्र चांगले । हरीनें तेव्हां उघडिले ।
अष्टभाव अंगीं दाटले । वेदांसी न कळे सौख्य जें कां ॥१६८॥
मग उठोनि पूतनाप्राणहरण । ऋषीसी साष्टांग केलें नमन ।
हृदयी दृढ धरी सांदीपन । मनमोहनासी तेधवा ॥१६९॥
सकळ विद्यांमाजी मुकुटमणी । ते हे अध्यात्मविद्या रत्‍नखाणी ।
हे ब्रह्मविद्या नेणती ते प्राणी । नाना योनी भोगिती ॥१७०॥
आत्मविद्या नेणती गूढ । नरक भोगिती अनेक मूढ ।
नाना शास्त्रांचे काबाड । काय व्यर्थ करूनियां ॥१७१॥
जरी केलीं नाना तीर्थें । भस्म लाविलें शरीरातें ।
काय करूनियां तपातें । आत्मप्राप्ति नाहीं जों ॥१७२॥
केले जरी कोटि यज्ञ । मेरूइतकें सुवर्णदान ।
तरी आत्मप्राप्तीवांचून । प्राणी न तरती सर्वथा ॥१७३॥
तेणें केलें देहदंडन । पुराणपठण अथवा गायन ।
काय जटाभार राखोन । आत्मप्राप्तीवांचूनि ॥१७४॥
असो संपूर्ण ब्रह्मविद्या । सांदीपन देत जगद्वंद्या ।
ज्याचें नाम घेतां सकळ अविद्या । तुटोनि जाती क्षणमात्रें ॥१७५॥
यावरी स्त्रियेसी सांदीपन । सांगे एकांती जाऊन ।
घरा आले शेष-नारायण । यांसी सेवाकारण सांगूं नको ॥१७६॥
आमुचें पूर्वपुण्य समर्थ । घरा आला रमानाथ ।
हा त्रिभुवननायक समर्थ । यासी कार्य सांगूं नको ॥१७७॥
एके दिवशी सांदीपन । करावया गेला अनुष्ठान ।
मागे आश्रमी शेष-नारायण । सुदामासहित बैसले ॥१७८॥
तों घरात गुरूपत्‍नी बोलत । सप्तदिन पर्जन्य वर्षत ।
काष्ठें नाहींत घरांत । कैसें आतां करावें ॥१७९॥
कानीं ऐकतांचि ऐसें वचन । तात्काळ उठिले तिघेजण ।
शास्त्रपुस्तकें ठेविलीं बांधोन । अरण्याप्रति चालिले ॥१८०॥
शुष्क काष्ठें मोडूनी । मोळ्या बांधोनि तिघांजणीं ।
आश्रमा परतले तेचि क्षणीं । तो पर्जन्य पडिला असंभाव्य ॥१८१॥
चहूंकडून दाटले पूर । वोहळ गंगा भरल्या समग्र ।
तिघे मस्तकीं घेऊनि काष्ठभार । तैसेचि येती त्वरेने ॥१८२॥
सांदीपन आला आश्रमासि । तो न दिसती राम-हृषीकेशी ।
मग पुसे स्वस्त्रियेसी । कोठें गेले राम कृष्ण ॥१८३॥
कीं तुवां कांहीं सांगितले कारण । तो ते ऋषिपत्‍नी बोले वचन ।
गृहांत काष्ठें नाहींत म्हणोन । मी बोलिले स्वभावेंचि ॥१८४॥
ऋषि म्हणे याचि कार्यातें । उठोनि गेले अरण्यपंथें ।
अहा मूर्खे वैकुंठपतीतें । काय कार्य सांगितलें ॥१८५॥
परम नष्टा तुम्ही स्त्रिया । महा अशौचा निर्दया ।
वना धाडिलें यादवराया । अनर्थ थोर केला हो ॥१८६॥
महानिर्दय स्त्रियांची जाती । कपटनाटकी असत्य बोलती ।
कार्याकार्य नोळखती । अहंमती भुलोनियां ॥१८७॥
अहा मूर्खे काय केलें । शेष-नारायणां वना धाडिलें ।
बोलतां ऋषीच्या डोळां अश्रू आले । कंठ दाटला सद्गदित ॥१८८॥
अरण्यपंथे ऋषि जात । अष्टभावें सद्गदित ।
नाम घेऊनि हांका फोडीत । करुणा भरित हृदय जाहले ॥१८९॥
हे रामा हे कृष्णा । हे मुरहरे हे जनार्दना ।
हे कंसांतका मधुसूदना । कालियामर्दना कैटभारि ॥१९०॥
हे भक्तजनमानसराजहंसा । हे कृष्णा अविद्याविपिनहुताशा ।
हे वैकुंठपते रमाविलासा । कोणे वनीं पाहूं तूतें ॥१९१॥
अहा कमलपत्राक्षा श्रीरंगा । मनमोहना कोमलांगा ।
पुराणपुरुषा मम हृत्पद्मभृंगा । कोणे वनी पाहू तूतें ॥१९२॥
तो वर्षत घोर घन । दुरूनि येतां देखिला जगज्जीवन ।
सवें सुदामदेव संकर्षण । काष्ठें घेऊनि येती तिघे ॥१९३॥
जैसी धेनु धावें वत्स देखोन । तैसा धांवला सांदीपन ।
हरीच्या कंठी मिठी घालोन । स्फुंदस्फुंदोनि रडतसे ॥१९४॥
कृष्णा तुज पूजिती योगीश्वर । आम्हीं माथा दिधले काष्ठभार ।
तैसेचि आश्रमा आले सत्वर । उतरती भार काष्ठांचे ॥१९५॥
तो ऋषिपत्‍नी बाहेर धावत । हरीच्या कंठी मिठी घालीत ।
स्फुंदस्फुंदोनि रडत । म्हणे अन्याय केला म्यां ॥१९६॥
अहा वत्सा माझिया श्रीकृष्णा । कोमलगात्रा शतपत्रनयना ।
म्यां न सांगता पीतवसना । कां तूं गेलासी वनाते ॥१९७॥
श्रीकृष्ण म्हणे ऐक माते । आम्ही सेवा करावी भावार्थें ।
आम्हांसी थोर गुरुदास्यापरतें । आणिक कांहीं नावडे ॥१९८॥
ज्यासी गुरुसेवा नावडे यथार्थ । काय जाळावा त्याचा परमार्थ ।
गुरुसेवेविण विद्या समस्त । अविद्या होती जाण पां ॥१९९॥
जो कंटाळे गुरुसेवेसी । किडे पडले त्याच्या ज्ञानासी ।
जो स्वामीसी आपुल्या द्वेषी । तो महानरकासी जाईल ॥२००॥
तो साही शास्त्रें आला पढोन । तेणें केलें दान तप कीर्तन ।
त्यासी देव जरी आले शरण । न करितां गुरुभजन तरेना ॥२०१॥
काय कोरडा करूनि जप । व्यर्थ ध्यान खटाटोप ।
काय जाळावा त्याचा प्रताप । गुरुस्वरूप नाठवी जो ॥२०२॥
सद्‌गुरूचें स्मरण न करी । नाठवी गुरुमुर्ति अंतरीं ।
तो बुडाला अघोरीं । चंद्रार्कवरी दुरात्मा ॥२०३॥
सद्‌गुरूचें नाम सांगता । लाज येत ज्याच्या चित्ता ।
त्या चांडाळाचें मुख देखतां । सचैल स्नान करावे ।२०४॥
गुरुचरणी मन न ठेवितां । व्यर्थ काय चाटावी कविता ।
तो ज्ञान सांगे ते तत्त्वतां । मद्यपियाचें भाषण ॥२०५॥
असो कृष्णें गुरूचे गृहीं । अपार संपत्ति भरिली ते समयीं ।
जे शक्राचे येथें वस्तु नाही । ते ते आणूनि पुरवीतसे ॥२०६॥
वस्त्रें आभरणें धनाच्या राशी । श्रीकृष्ण देत गुरुपत्‍नीसी ।
चौसष्ट दिवस गुरुगृहवासी । शेष-श्रीहरि जाहले ॥२०७॥
मग जोडोनि दोनी कर । उभे राहिले गुरूसमोर ।
सद्गद होवोनि अंतर । सांदीपनीसी बोलती ॥२०८॥
कांहीं मागा जी गुरुदक्षिणा । ऐसें बोले वैकुंठराणा ।
सांदीपनी बोले जगद्‌भूषणा । कांही वासना नसेचि ॥२०९॥
तूं आम्हांसी गुरुदक्षिणा देऊनी । जाऊं पाहसी चक्रपाणी ।
तुज सोडूनि मन ठेवील जो धनीं । तोचि अभागी जाणिजे ॥२१०॥
सोडूनियां तुझें ध्यान । क्षुद्र देवतांचें करी भजन ।
तुझे नामीं विन्मुख पूर्ण । तोचि अभागी जाणिजे ॥२११॥
शुभदायक तुझें जन्मकर्म । जो सर्वथा न आयकेचि अधम ।
तुज टाकूनि इच्छी धनकाम । तोचि अभागी जाणिजे ॥२१२॥
जगद्वंद्या तुझे विलोकिता मुख । हारपे अपार जन्मींचें दुःख ।
तुज टाकूनि इच्छी स्वर्गसुख । तोचि अभागी जाणिजे ॥२१३॥
तूं परम पुरुष निर्गुण । भक्तांलागी जाहलासी सगुण ।
तुज टाकूनि करी आणिकांचे ध्यान । तोचि अभागी जाणिजे ॥२१४॥
असो गुरूपत्‍नी खेद करी । कृष्णा तू आमचा पूर्ण कैवारी ।
माझा पुत्र बुडाला सागरीं । तो आणून देईं दक्षिणा ॥२१५॥
तेवढाच पुत्र होता जाण । पुढे नाहींच मग संतान ।
हरि पुत्राविण शून्य सदन । देईं आणून तेवढा ॥२१६॥
अंधार पडला आमुचे कुळीं । हरि तेवढा दीप उजळीं ।
सांदीपन म्हणे वनमाळी । करीं आज्ञा येवढीच ॥२१७॥
हाती धरूनि सांदीपना । समुद्रतीरीं आला वैकुंठराणा ।
तो सागर येऊनि लागला चरणा । काय ती आज्ञा मज सांगा ॥२१८॥
हरि म्हणे गुरुसुत देईं वहिला । तिमिंगिल मत्स्य बोलविला ।
तो म्हणे पांचजन्यदैत्यें भक्षिला । त्यासी पुसे श्रीहरि ॥२१९॥
मग समुद्रांत रिघोन । हरीने शोधिला पांचजन्य ।
तयासीं युद्ध करून । शिर त्याचें छेदिलें ॥२२०॥
पोट तयाचें विदारीत । तो आंत नाही गुरुसुत ।
मग म्हणे हा मारिला व्यर्थ । वर मागत पांचजन्य ॥२२१॥
हरि इतुकाच देईं वर । तूं करीं धर माझें कलेवर ।
मजविण जे तुजवरी घालिती नीर । त्यांचे पूजन व्यर्थ व्हावें ॥२२२॥
हरि म्हणे वर दिधला । मग तो पांचजन्य हातीं घेतला ।
पुढे मृत्युपुरीसी हरि गेला । गुरूपुत्राचियाकारणें ॥२२३॥
सूर्यसुतें हरीची पूजा करून । उभा ठाकला कर जोडून ।
हरि म्हणे गुरुसुत आणून । देईं सत्वर आतांचि ॥२२४॥
मग त्याचें आतिवाहिक देह होते । लिंगदेह म्हणती त्यांते ।
यमें शोधूनि निजहस्ते । हरीपासीं आणिले ॥२२५॥
हरीने इच्छामात्रेंकरूनी । दिव्य देह निर्मिला तेचि क्षणीं ।
गुरूपुत्र हातीं धरूनी । गुरुआश्रमा पातला ॥२२६॥
संतोशला सांदीपन । कृष्णासी दिधलें आलिंगन ।
गुरुकांता करी लिंबलोण । कृष्णावरूनि तेधवां ॥२२७॥
म्हणे हरि तुजवरूनी । मी जाईन ओंवाळूनी ।
अद्‌भुत केली तुवां करणी । ब्रह्मादिकां अगम्य ॥२२८॥
असो आज्ञा घेऊनि गुरूपासीं । श्रीकृष्ण आले मथुरेसी ।
आतां उद्धव जाईल गोकुळासी । गोपिकांसी बोधावया ॥२२९॥
हा अध्याय जो विसावा । तो केवळ संतांचा प्राणविसांवा ।
अर्थ घेता जो विसावा । मंत्र हृदयी ठसावे ॥२३०॥
हरिविजयग्रंथ वैरागर । त्यांत विसावा हा हिरा थोर ।
प्रकाशमय निर्विकार । जोहरी याचे निजभक्त ॥२३१॥
ऐसा हा विसावा हिरा । हृदयपदकीं जडावा बरा ।
जन्म-मरण येरझारा । तेणें तुमच्या चुकतील ॥२३२॥
कां घेतां जन्ममरणाच्या धांवा । या विसाव्यांत घ्या विसांवा ।
पूर्ण करवील मनोभावा । आपण श्रीहरि येऊनियां ॥२३३॥
जे करित सद्‌गुरुसेवा । त्यांच्या हाता चढे हा विसांवा ।
या विसाव्याचा अर्थ घ्यावा । सर्व कार्यें टाकूनियां ॥२३४॥
नाना विसावा हाचि शेष । यावरी पहुडला रमाविलास ।
जिंहीं सांडिले आशापाश । तेचि विसाव्या झोंबती ॥२३५॥
कीं विसावा हें पंढरीनगर । येथे विसांवला रुक्मिणीवर ।
भाव पुंडलिकासमोर । उभा तिष्ठत सर्वदा ॥२३६॥
जैसी भारतामाजी गीता थोर । तैसा हरिविजयी विसावा सार ।
की नक्षत्रामाजी रोहिणीवर । तैसा साचार विसावा ॥२३७॥
की रसांमाजी थोर अमृत । तैसा विसावा सुरस बहुत ।
की त्रिदशांमाजी शचीनाथ । विसावा सत्य तैसाचि हा ॥२३८॥
कीं भोगियांमाजी दशशतवक्त्र । कीं नवग्रहांमाजी दशशतकर ।
तैसा विसावा सुंदर । हरिविजयामाजी पैं ॥२३९॥
जे प्रवृत्तिशास्त्रें ऐकतां । भागले बहुत ग्रंत वाचितां ।
ते विसाव्यांत तत्त्वतां । विसांवती हें साच ॥२४०॥
ब्रह्मानंदा यादवेंद्रा । जगद्‌व्यापका श्रीकरधरा ।
हाचि वर देई सत्वरा । विसावा अंतरामाजी भरो ॥२४१॥
इति श्रीहरीविजयग्रंथ । संमत हरिवंशभागवत ।
श्रोते चतुर पंडित परिसोत । विंशतितमोऽध्याय गोड हा ॥२४२॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥