श्रीगणेशाय नमः ॥
जय जय श्रीकृष्ण आत्मयारामा । उपाधिरहिता पूर्णब्रह्मा ।
मंगलरूपा मंगलधामा । पूर्णकामा सर्वेशा ॥१॥
अमंगल हे माझी काया । मंगल नाम तुझें यदुराया ।
तें नाम माझें हृदयीं लिहूनियां । तूं स्वामियां पवित्र करीं ॥२॥
जैसा कागद खरकटा जाण । त्यासी न शिवती सोवळे ब्राह्मण ।
त्यावरी तुझें नाम करितां लेखन । मग पूजून हृदयीं धरिती हो ॥३॥
तैसे हें अमंगल शरीर । शुक्र-शोणितमिश्रित अपवित्र ।
अस्थि मांस मळ मूत्र । येणेंकरूनि भरलेंसे ॥४॥
अनंत जन्मींच्या पापें घोळिलें । काम-क्रोध-लोभें खरकटलें ।
श्लेष्मदुर्गंधीचें ओतिलें । कृमींचें भरलें सदन हें ॥५॥
केवल अस्थींची मोळी । शिरांनीं ठायीं ठायीं बांधिली ।
मांस-रक्तें वरीं लिंपिली । त्यावरी मढविली त्वचेनें ॥६॥
जो रजस्वलेचा विटाळ । सर्वांमाजी अमंगळ ।
त्या विटाळाचें फळ । वाढलें केवळ मळसूत्रें ॥७॥
ऐसें हें अमंगल पाहीं । जरी तुझें नाम लिहिलें हृदयीं ।
मग याएवढें पवित्र नाहीं । तुझें भजनीं लावितां ॥८॥
ज्यावरी मुद्रा करी राजेंद्र । तें पृथ्वीस वंद्य होय पवित्र ।
तैसा माझें हृदयीं तूं यादवेंद्र । राहोनि पावन करीं कां ॥९॥
कागद अत्यंत मोलें हीन । परी मुद्रा उमटतां वंदिती जन ।
तैसा मी अत्यंत दीन । करीं पावन यदुवीरा ॥१०॥
मुक्तमाळेसंगें तंतु । कंठीं घालिती भाग्यवंतु ।
कीं सुमनासंगें मोल चढतु । तैलासी जैंसें विशेष पैं ॥११॥
राजा बैसे सिंहसनीं । तो नमस्कारिजे थोर-लहानीं ।
माझी तनु चक्रपाणी । करीं पावन तैसीच ॥१२॥
ब्रह्मानंदा यदुकुलतिका । मी तुझ्या पायींच्या पादुका ।
परी त्या वंद्य सकळिकां । चरणप्रसादें तूझिया ॥१३॥
असो अठरावा अध्याय संपतां । मथूरेसमीप कमलोद्‌भवपिता ।
उपवनीं राहिला तत्त्वतां । नंद-गौळियांसमवेत ॥१४॥
यावरी अक्रूर चालिला तेथून । प्रवेशला हो राजभवन ।
कंसरायास करून नमन । सर्व वर्तमान सांगतसे ॥१५॥
म्हणे घेऊनि आलों जगज्जीवन । जो यादवकुळमुकुटरत्‍न ।
जो कां नरवीरपंचानन । विद्वज्जन वंदिती जया ॥१६॥
जो त्रिभुवनवंद्य सर्वांसी आर्य । जो अज अजित अद्‌भुतवीर्य ।
परमतेजस्वी प्रतापसूर्य । तो यदुवर्य आणिला ॥१७॥
तमारिकन्येच्या जेणें र्‍हदजळीं । कालिया रगडिला पायांतळीं ।
जेणें क्षणमात्रें पूतना शोषिली । तो वनमाळी आणिला ॥१८॥
तृणावर्त केशी अघ बक । प्रलंब धेनुक वधिले सवेग ।
जो निजभक्तहृदयारविंद्रभृंग । तो श्रीरंग आणिला ॥१९॥
जो कमळनाथ कमळपत्राक्ष । पद्मोद्‌भव आणि विरूपाक्ष ।
ज्यासी ध्याती तो सर्वसाक्ष । परमपुरुष आणिला ॥२०॥
आला ऐकोनि श्रीकृष्ण । दचकलें कंसाचें अंतःकरण ।
बुद्धि चित्त अहंकृति मन । कृष्णरूप जाहलें ॥२१॥
कंसासी लागलें हरिपिसें । पदार्थमात्र हरिरूप दिसे ।
आपुलें अंतरीं श्रीकृष्ण भासे । हांक आवेशें फोडिली ॥२२॥
कृष्णरूप आसन वसन । कृष्णरूप दिसे भूषण ।
भोंवते सेवक स्वजन । दिसती कृष्णरूप ते ॥२३॥
स्नान करावया कंस । पडदणी घेतां सर्वेश ।
उदकीं दिसें हृषीकेश । झालें मानस हरिरूप ॥२४॥
जेवावया बैसला अन्न । तों अन्नांत दिसे मनमोहन ।
कंसें हांक फोडिली दारुण । मुष्टि बळोन बोलतसे ॥२५॥
बहुत भोगिसी पुरुषार्थ । सोसीं एवढा मुष्टिघात ।
आवेशें भोजनपात्र फोडीत । अन्न विखुरत चहूंकडे ॥२६॥
रागें कंस फिरवी नयन । म्हणे पाककर्त्यासी जीवें मारीन ।
अन्नामाजी मेळवूनि कृष्ण । माझा प्राण घेऊं पाहे ॥२७॥
प्राशनास आणिलें उदक । तों उदकीं दिसे कमलानायक ।
कंसें पात्र भिरकाविलें देख । हांक फोडून तेधवां ॥२८॥
हडपी देत विडिया करूनी । कंस पाहे विडा उकलूनी ।
म्हणे आंत मेळविला चक्रपाणी । तुमचें मनीं मरावें म्यां ॥२९॥
पुढें दाविलें दर्पण । आंत बिंबला नारायण ।
आरसा दिधला भिरकावून । सेवकजन हांसती ॥३०॥
भोंवते दैत्यांचे भार । म्हणे हे अवघेच दावेदार ।
आणा वेगीं म्हणे शस्त्र । तों शस्त्र हरिरूप दिसे ॥३१॥
शस्त्र भिरकाविलें धाकें । म्हणे कोठें माझें पाठिराखे ।
मुष्टिक-चाणूरादिक सखे । कोठें गेले कळेना ॥३२॥
अंतःपुरामाजी प्रवेशला । तों हरिरूप स्त्रियांचा मेळा ।
हांक फोडूनि बाहेर आला । भयें घाबरला पळतसे ॥३३॥
भू-आप-अनळ-अनिळ-निराळ । अवघा व्यापिला घननीळ ।
पदार्थमात्र जे ते सकळ । दिसती गोपाळस्वरूप पैं ॥३४॥
ऐसें परम द्वेषेंकरून । लागलें कंसासी कृष्णध्यान ।
असो इकडे उपवनीं जगज्जीवन । काय करिता जाहला ॥३५॥
एक निद्रेंत क्रमिली रजनी । सवेंचि उगवला वासरमणी ।
नित्यनेम सारिला तेचि क्षणीं । नंदादिकीं तेधवां ॥३६॥
कृष्णें दृढ बांधिली वीरगुंठी । पदकमुक्ताहार रुळती कंठीं ।
दिव्य रत्‍नें झळकती मुकुटीं । बाहुवटीं भूषणें ॥३७॥
वीरकंकणें मणगटीं । दशांगुळी मुद्रिकांची दाटी ।
बळिरामाहित जगजेठी । रथावरी आरुढला ॥३८॥
मागें गौळियांचे भार । लागला वाद्यांचा गजर ।
मथुरेमाजी यादवेंद्र । निजबळें प्रवेशला ॥३९॥
तों रंजक वस्त्रें धुवोनी । राजगृहा जात घेऊनी ।
त्यास म्हणे मोक्षदानी । वस्त्रें देईं आम्हांतें ॥४०॥
तों त्याचा मृत्यु जवळी आला । तदनुसार तो बोलिला ।
म्हणे वस्त्रें कायसीं तुजला । गोरसचोरा गौळिया ॥४१॥
तूं वनामध्यें गौळियांसीं । बळकटपणें झोंबी घेसी ।
तें तेथें न चले मथुरेसी । जिवें जासी माझ्या हातें ॥४२॥
तुवां अन्याय बहुत केले । म्हणोनि कंसरायें आणविलें ।
ऐसें ऐकतां गोपाळें । नवल केलें तेथेंचि ॥४३॥
कव घालोनि निजबळें । रजकाचें शिर छेदिलें ।
जैसें अरविंद खुडलें । नखाग्रेंचि अवलीळा ॥४४॥
वस्त्रें घेऊनि समस्त । गौळियां वांटी कृष्णनाथ ।
तों वाटेंत शिंपी भेटत । तंतुवाय नाम तयाचें ॥४५॥
तेणें वस्त्रें आणूनि ते वेळां । भावें पूजिला घनसांवळा ।
म्हणे ब्रह्मानंदा दीनदयाळा । कृपा करीं मजवरी ॥४६॥
तों कुब्जा कंसदासी ते वेळां । दिव्य चंदन भरोनि कचोळां ।
वाटे जातां देखे घनसांवळा । केवळ पुतळा मदनाचा ॥४७॥
तों कुब्जा विद्रूप दिसे बापुडी । कुरूप सर्वांगीं वांकुडी ।
परी हरीरूपीं तिनें गोडी । निजभावें धरिलीसे ॥४८॥
हेचि रामावतारींची मंथरा । कैकयीची दासी द्वेषी रघुवीरा ।
रामे शापिली ते अवसरा । वक्र होईं सर्वांगीं ॥४९॥
मग ती लागली रामचरणीं । म्हणे वर देईं चापपाणी ।
राम म्हणे पुढें कंससदनीं । दासी होसी कुरूपे तूं ॥५०॥
मी कंसवधार्थ मथुरेसी येईन । तेव्हां तुज वाटेसी उद्धरीन ।
असो तीस म्हणे जगज्जीवन । देई चंदन आम्हांतें ॥५१॥
तो ती कुब्जा भावार्थें । चंदन लावी आत्महस्तें ।
अवलोकितां हरिमुखातें । सद्गद चित्तीं जाहली ॥५२॥
अंगीं चर्चूनियां चंदन । केलें हरीस साष्टांग नमन ।
कृष्णें तीस हातीं धरून । लाविला चरण शरीरा ॥५३॥
जैसा परीस झगडतां लोहातें । तत्काळ सुवर्ण होय तेथें ।
तैसी पावली दिव्य शरीरातें । अपांगपातें हरीच्या ॥५४॥
कीं उगवतां वासरमणी । अंधकार पळे मुळींहूनी ।
कीं कृष्णचंद्र उगवतां ते कुमुदिनी । विकसली निजतेजें ॥५५॥
जैशा रंभा उर्वशी विलासिनी । तैसीच कुब्जा दिव्य पद्मिनी ।
हरिमुख न्याहाळीत नयनीं । मंजुळवचनीं बोलत ॥५६॥
मीनकेतनमोहना मेघश्यामा । हिमनगजामातमनविश्रामा ।
चाल आतां माझिया धामा । पूर्णकामा सर्वेशा ॥५७॥
हरि म्हणे कंस वधून । मग मी पाहीन तुझें सदन ।
ऐसें बोलतां नंदनंदन । कुब्जा गेली निजसदना ॥५८॥
तों फुलारी आला ते वेळां । तेणें हरिकंठीं घातल्या माळा ।
आवडीं नमीत पदकमळा । मिलिंद जैसा प्रीतीनें ॥५९॥
हरि पुसे लोकांसी वाटे । धनुर्याग दावा कोठें ।
तो आधीं अवलोकूं मन नेटें । जाऊं कंस मर्दावया ॥६०॥
गांवांत प्रवेशला श्रीपती । गोपी मथुरेच्या श्रवणीं ऐकती ।
सद्गद होऊनि धांवती । यदुपति पहावया ॥६१॥
कित्येक जेवीत होत्या नारी । तैसाचि करींचा कवळ करीं ।
वेगें धांवती सुंदरी । पूतनारि पहावया ॥६२॥
एक होती नग्न नहात । केशरकस्तूरीमिश्रित ।
चोखणी शिरीं घांशीत । तैसीच धांवें ती गजगमना ॥६३॥
एक गोपी जंव कांडीत । ऊर्ध्व गेला मुसळासहित हस्त ।
कानीं ऐकतांची मात । धांवें त्वरित तैसीच ॥६४॥
एक दळीत होती सुंदर । कानीं ऐके आला यदुवीर ।
सांडूनि नाद घरघर । जाय श्रीवर पहावया ॥६५॥
भुलविल्या कृष्णवेधकें । पायीं घातलीं कर्णताटंकें ।
चरणींचीं भूषणें सुरेखें । कर्णीं एकी घालिती ॥६६॥
अनवट जोडवीं पोल्हारें । कानीं बांधिलीं एकसरें ।
कंठीं बांधिलीं नेपुरें । वाळे पैंजण समस्त ॥६७॥
शिसफूल चंद्र बिजवरा । गुडघां बांधिती सुंदरा ।
घोंसबाळ्या परिकरा । चरणांगुष्ठीं गोंविती ॥६८॥
मोतीयांची दिव्य जाळी । नेसत एक वेल्हाळी ।
नाकीचें मोतीं चरणकमळीं । घोटियाजवळी बांधिती ॥६९॥
एक काजळ मुखीं घालिती । कुंकुम डोळियांमाजी लेती ।
जावडें मुखासी माखिती । हरिद्रा लाविती पायांसी ॥७०॥
कर्पूरें सुपारी घोळिली । एकीनें कर्णामाजी घातली ।
वेणीस विडिया तत्काळीं । एकी खोंविती त्वरेनें ॥७१॥
एक अर्धांगी लेत कंचुकी । मुक्ताहार बांधी मस्तकीं ।
नेसतें वस्त्र हस्तकीं । धांवे एक घेऊनियां ॥७२॥
बाळकें ठेवूनि शिंक्यावरी । कडिये घेतली घागरी ।
एक षट्‌चक्राचे माडीवरी । तेथूनि हरि लक्षीत ॥७३॥
एक भक्तीच्या चौबारा । उभ्या राहिल्या सुंदरा ।
एक साधनाच्या मंदिरा- । वरी चढे वेल्हाळी ॥७४॥
एक ध्यानाचें गवाक्षद्वार । त्या वाटे लक्षिती यदुवीर ।
एक लयलक्षाचें जालंधर । त्यांतूनि पाहे जगदात्मा ॥७५॥
क्षणिक जाणूनि अडाघडी । वेगें लावी प्रेमाची शिडी ।
वरी चढतां तांतडी । पाहे आवडीं हरीतें ॥७६॥
ठायीं ठायीं गोपींचे भार । वर्षती सुमनांचे संभार ।
एक रत्‍नदीप घेऊनि सुंदर । ओंवाळिती पुराणपुरुषा ॥७७॥
मदनमनोहर मेघश्याम । देखतां गोपींस थोर संभ्रम ।
एक म्हणती कोटिकाम । ओंवाळावे यावरूनि ॥७८॥
एक म्हणती श्रीमुखावरून । सये जावें ओंवाळून ।
एक कामें विव्हळ पूर्ण । हरिवदन विलोकितां ॥७९॥
असो धनुर्यागमंडपासमीप । आला चतुरास्याचा बाप ।
जो मायानियंता चित्स्वरूप । कर्ममोचक मोक्षदाता ॥८०॥
तों कंसें कुटिलें केलें बंड । लोहधनुष्य ठेविलें प्रचंड ।
जैसें पूर्वीं त्र्यंबककोदंड । सीतावल्लभें भंगिलें ॥८१॥
तैसेंचि गजास्यतातमित्रें । आकर्ण ओढूनि पंकजनेत्रें ।
लोहधनुष्य मोडूनि क्षणमात्रें । दोन शकलें केलीं पैं ॥८२॥
तेथें होते दैत्य रक्षक । महाउन्मत्त मद्यप्राशक ।
परमदुर्मती पिशितभक्षक । सहस्र एक धांविन्नले ॥८३॥
राजाज्ञा न घेतां गोवळें । बळेंचि लोहचाप मोडिलें ।
म्हणोनि अवघेचि लोटले । राम-कृष्णांपरी पैं ॥८४॥
ऐसे देखोनि राम-वनमाळी । कोदंडखंडें हातीं घेतलीं ।
दोघे उठले प्रतापबळी । कोण आकळी तयांतें ॥८५॥
जैसे अजाचे उभे असतां भार । निःशंक उठती दोघे व्याघ्र ।
कीं देखोनि वारणचक्र । जैसे मृगेंद्र चपेटती ॥८६॥
पूर्वीं निरालोद्‌भवसुत मित्रकुमर । देखोनि पिशिताशनांचे भार ।
धांविन्नले जैसे प्रलयरुद्र । तैसेच दोघे उठावती ॥८७॥
रणभैरव दोघेजण । दोन्ही धनुष्यखंडें घेऊन ।
पाडिले दैत्यसमूह झोडून । गतप्राण सर्व जाहले ॥८८॥
समाचार कळला कंसातें । चाप मोडूनि झोडिलें दैत्यांतें ।
परतोनि गेले मागुते । उपवनीं रहावया ॥८९॥
कुंडमंडप विध्वंसिला । रक्षकांचा संहार केला ।
रजक गौळियें मारिला । कळिकाळा न भिती ते ॥९०॥
उपवनीं क्रमोनि रजनी । सवेंचि उदयाद्रीवरी येतां तरणी ।
नित्यनेम सारुनि ते क्षणीं । सिद्ध जाहले सर्वही ॥९१॥
भोगींद्र आणि यादवेंद्र । रथीं बैसले जैसे शशि-दिनकर ।
मागें गौळियांचा भार । कृष्णबळें सबळ दिसे ॥९२॥
जैसा वृत्रासुरावरी पुरुहूत । युद्धा निघे त्रिदशांसमवेत ।
कीं मित्रकुलभूषण बंधूसहित । निघे वैश्रवणबंधु वधावया ॥९३॥
कीं तारकासुरावरी कुमार । अंधकासुरावरी अपर्णावर ।
तैसाचि यदुकुलप्रतापदिनकर । कंस वधावया चालिला ॥९४॥
प्रतापरुद्र दोघेजण । चालिले राजबिदीवरून ।
कंसासी सांगती चार जाऊन । येत कृष्ण तुझे भेटी ॥९५॥
कंस म्हणे कुवलयद्विप पाठवावा । कृष्ण मार्गीं येतांचि कोंडावा ।
सांदीमाजी रगडावा । महानागें पायांतळीं ॥९६॥
ठायीं ठायीं दैत्यांचे थवे । बिदोबिदीं उभे करावे ।
आम्ही मुष्टिक चाणूरादिक आघवे । रंगमंडपीं बैसतों ॥९७॥
कुवलय महाहस्ती थोर । कृष्णासी पाठविला समोर ।
सांदींत कोंडिला यदुवीर । गौळीभारासमवेत ॥९८॥
कुवलयावरी बैसला जो दैत्य । तेणें गज लोटिला अकस्मात ।
गौळी जाहले भयभीत । म्हणती हस्ती हा नाटोपे ॥९९॥
कृष्ण म्हणे गजाकर्षकाते । मूर्खा गज काढीं आणिका पंथें ।
तो म्हणे तुज गजपदाखालतें । घालोनियां रगडीन ॥१००॥
गुराखियां कपटबळें । वनीं महादैत्य मारिले ।
तैसें कुवलयासी न चले । जवळी आलें मरण तुझें ॥१०१॥
तुवां पूतना शोषूनि मारिली । तृणावर्त मारिला अंतराळीं ।
गोवळ्या तुजलागूनि ये स्थळीं । बळिरामासहित मारीन ॥१०२॥
कालिया आणि अघासुर । किरडूं मारूनि जाहलासी थोर ।
परी तुझा मृत्यू साचार । जवळी आजी पातला ॥१०३॥
बकासुरपक्षी मारिला । केशिया तो अश्व वधिला ।
ऐसें ऐकतां सांवळा । क्षोभला जैसा प्रलयरुद्र ॥१०४॥
म्हणे मशका तूं आणि हा गज । मत्कुणप्राय दिससी मज ।
आतांचि क्षण न लागतां तुज । मृत्युपुरीसी धाडीन ॥१०५॥
अंडजप्रभूपुढें अळिका । तैसा दिससी तूं कीटका ।
कीं मृगेंद्रापुढें अजा देखा । प्रताप बोले आपुला ॥१०६॥
जातवेदासी म्हणे पतंग । तुज ग्रासीन मी समग्र ।
कीं श्रोत्रियापुढें मांग । आचार वर्णीं आपुला ॥१०७॥
विष्ठाभक्षक काक आपण । राजहंसा दावी शहाणपण ।
कीं निर्नासिक सौंदर्य पूर्ण । रतिवरासी दावीत ॥१०८॥
कीं महाउरगापुढें जाण । मूषक आला टंवकारून ।
कीं लवणपुतळा म्हणे संपूर्ण । सिंधु प्राशीन क्षणमात्रें ॥१०९॥
शुष्कतृणाचा पुतळा । कक्षे घालीन म्हणे वडवानळा ।
त्याचे साहित्यासी कर्पूर आला । तैल घृत घेऊनियां ॥११०॥
रासभें दटाविला व्याघ्र । वृश्चिकें ताडिला खदिरांगार ।
तैसा अल्पायुषी तूं पामर । बहुत आगळें बोलसी ॥१११॥
ऐसें बोलोनि सांवळा । गज शुंडादंडीं धरिला ।
दुजा हात कंठीं घातला । पिळोनि पाडिला उताणा ॥११२॥
सवेंचि गज उठोनि ते वेळीं । शुंडादंडें हरीसी आंवळी ।
चपळ उसळें वनमाळी । पुच्छीं धरिलें गजातें ॥११३॥
गरगरां भोंवंडूनि ते वेळे । कुवलयासी भिरकाविलें ।
वरीत दैत्य आपटूनि चूर केले । मृद्घटशकलें ज्यापरी ॥११४॥
मागुती गज सरसावूनियां । लक्षूनि आला यादवराया ।
दहा वेळां भिरकावूनियां । कृष्णनाथें दीधला ॥११५॥

मग शेवटीं धरिला चरणीं । निजबळें आफळिला मेदिनीं ।
निःशेष गेला चूर होऊनी । गतप्राण धरणीं पडियेला ॥११६॥
ऐसा मारिला कुवलयहस्त । दोन्ही मोडूनि घेतले दंत ।
लंबायमान सरळ दिसत । लोहार्गळा ज्यापरी ॥११७॥
बळिरामें आणि गोपाळें । दोन्ही दंत दोघीं घेतले ।
विमानीं दैव बैसोनि आले । कौतुक पहाती अंतरिक्षीं ॥११८॥
हस्तिदंत दोघे घेऊन । पुढें चपेटती शेष-नारायण ।
ठायीं ठायीं झोडून । दैत्यपाळें पाडिले ॥११९॥
परम ब्रीदायित मल्ल बळें । बळिरामें बहुत आफळिले ।
ठायीं ठायीं प्रेतपुंज पडिले । रक्तें वाहती बिदोबिदीं ॥१२०॥
धडकत वाद्यांचा कल्लोळ । बिदोबिदीं पळती कंसाचे मल्ल ।
महाद्वारासी राम-घननीळ । कंसाचिया पातले ॥१२१॥
तों द्वारपाळ घेऊनि येती शस्त्रें । समोर देखिले नवपंकजनेत्रें ।
हस्तिदंतघायें गात्रें । चूर्ण केलीं तयांचीं ॥१२२॥
हरिप्रताप पाहतां तये वेळां । सकळ मल्लां पळ सुटला ।
रंगमंडपासी पातला । यादवराणा निजबळें ॥१२३॥
कंस सभेसी बैसला आपण । तों अकस्मात देखिले दोघेजण ।
ते अद्‌भुत पंचानन । कंसवारण शोधूं आले ॥१२४॥
कीं ते कल्पांतसूर्य दोघेजण । पाहती सभा अवलोकून ।
कंसादिक खद्योत पूर्ण । गेले झांकून तेधवां ॥१२५॥
भोगींद्र सभा अवलोकी सकळिक । दिसती जेवीं बैसले मूषक ।
तों धांवले नगरलोक । कृष्णमुख पहावया ॥१२६॥
आकर्ण नेत्र तनु सुकुमार । नीलजीमूतवर्ण सुंदर ।
गरुडपांचूचे गर्भ परिकर । काढूनि मूर्ति ओतिली ॥१२७॥
जो पयोब्धिसुतेचा वर । भक्तकैवारी त्रैलोक्यसुंदर ।
नरवीर श्रेष्ठ श्रीवर । कंससभेंत विराजे ॥१२८॥
ब्रह्मानंद मुरोनि अवलीळा । तो हा ओतिला कृष्णपुतळा ।
दिव्य पदकें मुक्तमाळा । डोलती गळां हरीच्या ॥१२९॥
मुक्ताहार निर्मळ सुढाळ । दिसती जैसे इंद्रनीळ ।
सुहास्यवदन तमालनीळ । कुंडलें ढाळ देताती ॥१३०॥
हरिमुख अवलोकिती डोळां । परी हरि कोणासी कैसा भासला ।
निजभक्तांसी वाटला । कीं कैवारी आमुचा हा ॥१३१॥
कंसासी वाटलें केवळ । हा आपणासी न्यावया आला काळ ।
मल्लांसी वाटला प्रळयकाळ । हा तों आम्हांसी न सोडी ॥१३२॥
गोपींसी कैसा दिसे मनमोहन । कीं कोटिकंदर्प मुखावरून ।
सांडावे हरीच्या ओंवाळून । पाहतां मन न धाये ॥१३३॥
सजलजलदवर्ण तमालनीळ । नंदादि गौळियां वाटे हा बाळ ।
सवंगडे कृष्णाचे गोपाळ । त्यांसी वाटे प्राणसखा ॥१३४॥
संत जे केवळ ज्ञानार्क । त्यांसी वाटे वस्तु हे जगद्‌व्यापक ।
पूर्णब्रह्मानंद निष्कलंक । तोचि यदुकुळीं अवतरला ॥१३५॥
पृथ्वीचे जे नृप अभिमानी । त्यांसी शासनकर्ता वाटे चक्रपाणी ।
यादवांसी कुलभूषणमणी । जगद्वंद्य दिसतसे ॥१३६॥
ऐसा अग्रजासमवेत अच्युत । देखतां द्वेषी जाहले गर्वहत ।
जैसा सभेंत देखतां पंडित । मूर्ख समस्त दचकती ॥१३७॥
कां जंबुक मिळोनि बहुत । मागें पंचाननासी निंदीत ।
तो मृगेंद्र उभा ठाके अकस्मात । मग बोबडी वळत मुखीं त्यांच्या ॥१३८॥
तैसे कंस चाणूर मुष्टिक । भयभीत सभा सकळिक ।
म्हणती दाटूनि आणिला पावक । गृहा आपुल्या लावावया ॥१३९॥
मुष्टिक चाणूर धैर्य धरून । श्रीरंगासी बोलती वचन ।
तुम्ही बहु झोंबी घेतां म्हणोन । आम्हीं कर्णीं ऐकिलें ॥१४०॥
तरी ये सभे बैसले सबळ मल्ल । जो वाटेल तुम्हांसी समतोल ।
त्यासीं भिडा सभा सकळ । पाहील कौतुक तूमचें ॥१४१॥
ऐकोनि हांसिजे जगन्नायकें । तुम्ही अवघीं दिसतां मशकें ।
ऐसें बोलोनि वैकुंठपालकें । चाणूर धरोनि ओढिला ॥१४२॥
चाणूर बोले ते वेळीं । मजसीं भिडे हातोफळी ।
ऐसा मल्ल उर्वीमंडळीं । कोणी नाहीं देखिला ॥१४३॥
मल्लयुद्ध मांडिलें निष्टंक । भिडती चाणूर आणि कमलानायक ।
तों बळिरामें ओढिला मुष्टिक । महाक्रोधें तेधवां ॥१४४॥
भुजेसी भुजा आदळती । करचरणग्रीवा पिळिती ।
एक एका उलथोनि पाडिती । एकमेकांसी तेधवां ॥१४५॥
मुष्टिप्रहार प्रबळ वाजती । सप्तपाताळें दणाणती ।
वर्मठावो लक्षिती । प्राण घ्यावया परस्परें ॥१४६॥
मुष्टिकाचें हृदयीं ते वेळां । बळिरामें मुष्टिघात दिधला ।
सवेंचि उचलोनि अवलीला । बळें आपटिला धरणीये ॥१४७॥
जैसा पक्व फणस पडतां अवनीं । निःशेष जाय चूर होऊनी ।
तैसा मुष्टिक विदारोनी । गतप्राण तो केला ॥१४८॥
मुष्टिकाचा प्राण गेला । ऐसें देखोनि घनसांवळा ।
चाणूर धरणीवरी आपटिला । प्राणासी मुकला तेचि वेळे ॥१४९॥
उठोनि मल्ल अवघे पळती । नगरदुर्गावरूनि उडया घेती ।
एक ब्रीदें सोडूनि पळती । शस्त्रें सांडती हातींचीं ॥१५०॥
तों शल आणि दुजा तोशल । धांवले कंसाचे सबळ मल्ल ।
ते कंसांतकें तात्काळ । आपटूनियां मारिले ॥१५१॥
आणिक आठजण ते वेळां । धांवले जीत धरुं म्हणती सांवळा ।
तें देखोनि बळिभद्र कोपला । आडवा आला आठजणां ॥१५२॥
मिळाले आठ वारण । धरुं म्हणती रामपंचानन ।
तितुक्यांसीं एक संकर्षण । करी भांडण चपळत्वें ॥१५३॥
जैसीं तुंबिनीचीं ओलीं फळें । भूमीस आपटितां होती शकलें ।
तैसे आठही आपटूनि मारिले । शेषावतारें तेधवां ॥१५४॥
कंसासी भय वाटे दारुण । म्हणे म्यां हे दोघे बोलावून ।
बळें जवळी आणिलें मरण । दोघे प्रलययाग्न दिसती पै ॥१५५॥
दाटूनि दंदशूक खवळविले । निजले सिंह जागे केले ।
तैसे हे दोघे पाचारिले । आतां आटलें आयुष्यजळ ॥१५६॥
तों वाद्यांचें घनचक्र ते वेळीं । कर्कश वाजे रणधुमाळीं ।
त्या छंदें रामवनमाळी । नाचताती तेधवां ॥१५७॥
ते दोघे रणपंडित । जैसे काळ आणि कृतांत ।
कीं मेरु-मंदार निश्चित । सबळ तैसे दिसती ॥१५८॥
कीं समुद्र आणि अंबर । कीं विष्णु आणि पिनाकधर ।
कीं स्वामी आणि वीरभद्र । वरदपुत्र शिवाचे ॥१५९॥
किंवा अंगिरापुत्र आणि पुरुहूत । किंवा भार्गव आणि भार्गवजित ।
जरासंधाचा जामात । त्याप्रकारें लक्षी दोघां ॥१६०॥
ऐसा कंस भयभीत अंतरीं । सेवकांसी झडकरी आज्ञा करी ।
अरे या दोघांसी बाहेरी । नेऊनि घाला आतांचि ॥१६१॥
वसुदेव देवकी जिवें मारा । गौळियांसमवेत नंद संहारा ।
यादव तितुके आधीं धरा । वध करा उग्रसेनाचा ॥१६२॥
ऐसें ऐकतां जगज्जीवन । जैसा चंडभैरव येत उडोन ।
अकस्मात उचलीं वारण । तैसा श्रीकृष्ण धांविन्नला ॥१६३॥
उंचस्थळीं कंस बैसला । त्यावरी हरि जाऊनि कोसळला ।
हस्तचपेटें मुकुट पाडिला । भूतळवटीं कंसाचा ॥१६४॥
झोटी धरूनि ते क्षणीं । बळें आसडूनि पाडिला धरणीं ।
मुष्टिघात हृदयीं लक्षूनी । सबळबळें ओपिला ॥१६५॥
कंसें डोळे वटारूट । तेथेंचि तात्काळ सोडिला प्राण ।
अशुद्धाचे लोट पूर्ण । मुखावाटे चालिले ॥१६६॥
पूर्ण उदार पूर्ण आनंदकंद । कंसांसी दिधलें निजपद ।
भक्तां अभक्तां मुकुंद । एकच गति देतसे ॥१६७॥
परिस पूजोनि लोह लाविलें । तें तत्काळ सुवर्ण जाहलें ।
एकें परिसासी मारिलें । लोहघन घेऊनियां ॥१६८॥
तोहि तत्काळ केला सुवर्ण । तैसा भक्तां अभक्तां जगज्जीवन ।
कोण्या प्रकारें तरी ध्यान । हरीचें सदा लागावें ॥१६९॥
जैसी भृंगी कीटकी आणीत । ती ध्यानें तैसीच होत ।
तैसा कंस तरला निश्चित । हरिचिंतनेंकरूनियां ॥१७०॥
कामें तारिल्या गोपी समस्ता । भयें तारिलें मागधजामाता ।
वृंदावनींच्या पाषाण-लता । स्पर्शें उद्धरिल्या हरीनें ॥१७१॥
परम बाळहत्यारी पूतना । तीस तारिलें करूनी स्तनपाना ।
ऐसा हा वैकुंठीचा राणा । समसमान सर्वांसी ॥१७२॥
असो ऐसा मारिला कंस । अदितिकुमारां जाहला उल्हास ।
धडकले दुंदुभींचे घोष । नादें आकाश कोंदलें ॥१७३॥
दिव्य सुमनांचा वर्षाव । वारंवार करिती देव ।
मथुरेंतूनि दुष्ट सर्व । उठोनियां पळाले ॥१७४॥
जैसा हृदयीं ठसवतां बोध । सहपरिवारें पळती कामक्रोध ।
तैसा मथुरेसी येतां जगदंकुरकंद । दैत्य अवघेचि पळाले ॥१७५॥
सुटतां श्रीकृष्णप्रभंजन । दैत्यजलदजाळ गेलें विरोन ।
कीं हरि उगवतां चंडकिरण । द्वेषतम निरसलें ॥१७६॥
जैसे वेगळे निवडता हरळ । उरले शुद्ध तांदुळ ।
खोटें निवडतांचि सकळ । उरे केवळ खरें नाणें ॥१७७॥
तैसे मथुरेंतूनि गेले दुर्जन । उरलें ते निजभक्त सज्जन ।
प्रजालोक मिळोन । हरीसी शरण आले तेव्हां ॥१७८॥
कंसाचें कलेवर ते वेळे । उग्रसेनाचे प्रधानें आणिलें ।
त्यांहीं अग्नींत घातलें । संपादिलें उत्तरकर्म ॥१७९॥
तत्काळ फोडिल्या बंदिशाळा । सोडूनि गौरविलें सकळां ।
उग्रसेनराजा आणिला । तोडिली शृंखला तयाची ॥१८०॥
मातृजनक उग्रसेन । त्यासी कृष्णें करूनि नमन ।
सिंहासनीं बैसवून । छत्र धरिलें सुमुहूर्तीं ॥१८१॥
झाला परम जयजयकार । नगर आनंदलें समग्र ।
यादवांचें उजळ वक्‍त्र । केलें तेव्हां मुकुंदें ॥१८२॥
मग शेष आणि नारायण । सवें घेऊनि उग्रसेन ।
समस्त प्रजा ब्राह्मण । समागमें चालिले ॥१८३॥
घेतलीं वस्त्रें अलंकार । लागला वाद्यांचा गजर ।
जेथें वसुदेव-देवकी सुंदर । तेथें सत्वर पातले ॥१८४॥
शेष आणि यादवेंद्र । दोघीं साष्टांग घातला नमस्कार ।
वसुदेव-देवकींस गहिंवर । प्रेमपूर दाटला ॥१८५॥
देवकीचे दोन्ही चरण । दृढ धरिती शेष-जगज्जीवन।
कृष्णासी हृदयीं धरून । स्फुंदस्फुंदोन रडे माया ॥१८६॥
वनाहूनि आलिया सीतानाथ । प्रेमें कौसल्या वोसंडत ।
तैसीच देवकी हृदयीं धरीत । वैकुंठपीठनिवासिया ॥१८७॥
प्रेमपान्हा फुटला देवकीसी । क्षणक्षणां विलोकी हरिमुखासी ।
मागुती धरी हृदयासी । उकसाबुकशीं स्फुंदत ॥१८८॥
माता म्हणे नीलोत्पलदलवर्णा । तुवां केलें नाहीं माझिया स्तनपाना ।
तुज न्हाणिलें नाहीं जगज्जीवना । करेंकरूनि आपुल्या ॥१८९॥
तुज पाळणां नाहीं निजविलें । नाहीं दुग्धपान करविलें ।
जावळ नाहीं सरसाविलें । व्यर्थ आलें जन्मासी मी ॥१९०॥
असो आलिंगूनि घनश्यामा । माता भेटली बळिरामा ।
वर्णितां तेथींच्या संभ्रमा । शेष उपरमा पावेल हो ॥१९१॥
भोगींद्र आणि यादवेंद्र । करिती वसुदेवाशी नमस्कार ।
त्यासी न सांवरे गहिंवर । प्रेमपूर दाटला ॥१९२॥
अवलोकितां दोघां पुत्रां । धणी न पुरे वसुदेवाच्या नेत्रां ।
हृदयीं आलिंगिलें घनश्यामगात्रा । जो पंचवक्‍त्रा अगम्य ॥१९३॥
वस्त्रें भूषणें अलंकार नाना । कृष्णें लेवविले दोघांजणां ।
आली वसुदेवाची दुजी अंगना । गोकुळाहूनि रोहिणी ते ॥१९४॥
उग्रसेन भेटे जामाता । हृदयीं धरिली दृढ दुहिता ।
नंदादिका गौळियां समस्तां । वसुदेव-देवकी भेटती ॥१९५॥
गजरें मिरविती समस्त । देव पुष्पवर्षाव करीत ।
तो सोहळा वर्णितां समस्त । बहुत ग्रंथ वाढेल ॥१९६॥
तों गर्गमुनि आला अकस्मात । सवें घेतले ऋषि बहुत ।
वसुदेव-देवकींसी म्हणत । व्रतबंध आतां करावा ॥१९७॥
शेष आणि नारायण । दोघांचें आरंभिलें मौंजीबंधन ।
परम हर्षें उग्रसेन । फोडी भांडार तेधवां ॥१९८॥
वस्त्रें द्रव्य अलंकार । द्विजांसी वांटी नृपवर ।
जो वेदशास्त्रां अगोचर । त्यासी ब्रह्मसूत्र घातलें ॥१९९॥
यथासांग सोहळा । चारी दिवस पूर्ण जाहला ।
मग नंद निघाला गोकुळा । वसुदेवासी पुसोनियां ॥२००॥
हरीनें वंदिलें नंदातें । म्हणे आतां जावें गोकुळातें ।
इतुके दिवस पाळिलें मातें । तें मी कदा विसरेना ॥२०१॥
आतां माझें स्मरण असों द्यावें । सुख गोकुळीं नांदावें ।
नंद सद्गदित प्रेमभावें । काय बोले तेधवां ॥२०२॥
तुज टाकूनि घननीळा । कैसा मी जाऊं गोकुळा ।
तुवां गोकुळीं वैकुंठपाळा । बहुत लीला दाविल्या कीं ॥२०३॥
काय काय आठवूं गुण । कोणत्या उपकारा होऊं उत्तीर्ण ।
आतां मी गोकुळासी जाऊन । काय सांगूं लोकांतें ॥२०४॥
तुज टाकून जातां श्रीपती । लोक मज काळमुख म्हणती ।
काय सांगावें यशोदेप्रती । ती प्राण देईल तुजविण ॥२०५॥
तुजविण गोकुळ सर्व ओस । तुजविण घर भणभणीत उदास ।
म्यां देह-गेहाची सांडिली आस । काय ग्रामास जाऊं आतां ॥२०६॥
जैसा कीटककोसला जाय पोळून । तैसीं आम्ही होऊं दोघेंजण ।
हरि तुजकारणें प्राण । देऊं आम्ही जाण पां ॥२०७॥
हरि नंदासी म्हणे ते समयीं । हा खेद न करावया तुम्हीं कांहीं ।
मी असें तुमच्या हृदयीं । वियोग नाहीं सर्वथा ॥२०८॥
होऊनि नंदाचें समाधान । गौळियांसमवेत परतोन ।
गोकुळासी चालिले अवघे जन । वर्णिती गुण कृष्णाचे ॥२०९॥
नंद पावला गोकुळा । गोपिकां गौळियां सकळां ।
सांगे मथुरेचा सोळा । जो जो झाला वृत्तांत ॥२१०॥
समाचार समस्त ऐकूनी । तटस्थ झाल्या नितंबिनी ।
म्हणती परमपुरुष कैवल्यदानी । त्याची करणी कोणासी न कळे ॥२११॥
माता म्हणे सुकुमारा । मज टाकूनि गेलासी मथुरापुरा ।
तूं परात्पर आदिसोयरा । भक्तजनांचा पैं होसी ॥२१२॥
हरिचरणीं ठेवूनि मन । वर्तती गोकुळींचे जन ।
असो मथुरेंत जगज्जीवन । पाहतां जन सुखरूप ॥२१३॥
अक्रूरें आपुल्या मंदिरा । नेऊनि पूजिलें विश्वोद्धारा ।
सकळ मथुरेच्या सुंदरा । यादवेंद्रा न विसंबती ॥२१४॥
तयांचे मनोरथ परिपूर्ण । करीत वसुदेवनंदन ।
घरोघरीं हरीचें पूजन । करिती जन मथुरेचे ॥२१५॥
कुब्जेनेंही अतिप्रीतीं । मंदिरीं नेला जगत्पती ।
तिची देखोनि प्रेमभक्ती । भाळला श्रीपति तियेतें ॥२१६॥
भक्तांचे पूर्ण मनोरथ । कर्ता एक जगन्नाथ ।
ज्याची जैसी आवडी देखत । तैसाचि होत तयातें ॥२१७॥
कोणी पूजिती धरूनि कामना । कोणी अर्चिती जनार्दना ।
कोणी शरण येती चरणा । निजज्ञान मागावया ॥२१८॥
उद्धव आणि अक्रूर । हरीचे आवडते निरंतर ।
यांसी क्षणभरी श्रीधर । न विसंबेचि सर्वथा ॥२१९॥
एका पंक्तीसी भोजन । एकाचि मंदिरीं शयन ।
एके ठायीं करिती क्रीडन । दोघांविण कांहीं न करीच ॥२२०॥
संपलें ग्रंथाचें पूर्वार्ध । जें समुद्राहून अगाध ।
त्याहुन विशेष उत्तरार्थ । बहुत गोड अवधारा ॥२२१॥
संस्कृतइक्षुदंडरस अपार । त्याची प्राकृत हे वळिली साखर ।
सज्जनां गोड लागे निरंतर । निंदकरोगिष्ठां नावडेचि ।२२२॥
भागवत आणि हरिवंश । पद्मपुराणींचें इतिहास ।
मिळोनि ओतला सुरस । हरिविजयग्रंथ हा ॥२२३॥
हरिविजयग्रंथ पूर्ण । हेंचि आंब्यांचें सदा फळलें वन ।
पाडा आलें प्रेमेंकरून । भक्तजन सेविती हो ॥२२४॥
यासी शुकमुख लागलें । आवडीचे आढिये मुराले ।
संतजन सेवितां धांले । आनंदले परिपूर्ण ॥२२५॥
निंदक अभक्त जे वायस । मुखरोग आला त्यांचिया मुखास ।
जें परम दोषाविष्ट आसमास । सर्वदाही भक्षिती ॥२२६॥
ऐसे जे अभागी अभक्त । त्यांसी नावडे हरिविजयग्रंथ ।
तेथें अमृतफळें यथार्थ । नाना दृष्टांत जाणिजे ॥२२७॥
श्रीब्रह्मानंदकृपाकल्लोळें । हीं हातां आलीं अमृतफळें ।
श्रीधर म्हणे बहुत रसाळें । संतसज्जनीं सेविजे ॥२२८॥
इति श्रीहरिविजय ग्रंथ । संमत हरिवंशभागवत ।
परिसोत चतुर श्रोते पंडित । एकोणिसावा अध्याय गोड हा ॥२२९॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥
॥ श्रीहरिविजय पूर्वार्ध समाप्त ॥