व्यास उवाच
अनिरुद्धे हृतै पौत्रे कृष्णस्य मुनिसत्तम ।
कुम्भाण्डसुतया कृष्णः किमकार्षीद्धि तद्वद ॥ १ ॥
सनत्कुमार उवाच
ततो गतेऽनिरुद्धे तु तत्स्त्रीणां रोदनस्वनम् ।
श्रुत्वा च व्यथितः कृष्णो बभूव मुनिसत्तम ॥ २ ॥
अपश्यतां चानिरुद्धं तद्‌बन्धूनां हरेस्तथा ।
चत्वारो वार्षिका मासा व्यतीयुरनुशोचताम् ॥ ३ ॥
नारदात्तदुपाकर्ण्य वार्तां बद्धस्य कर्म च ।
आसन्सुव्यथिताःसर्वे वृष्णयः कृष्णदेवताः ॥ ४ ॥
कृष्णस्तद्वृत्तमखिलं श्रुत्वा युद्धाय चादरात् ।
जगाम शोणितपुरं तार्क्ष्यमाहूय तत्क्षणात् ॥ ५ ॥
प्रद्युम्नो युयुधानश्च गतःसाम्बोथ सारणः ।
नन्दोपनन्दभद्राद्या रामकृष्णानुवर्तिनः ॥ ६ ॥
अक्षौहिणीभिर्द्वादशभिःसमेता सर्वतो दिशम् ।
रुरुधुर्बाणनगरं समन्तात्सात्वतर्षभाः ॥ ७ ॥
भज्यमानपुरोद्यानप्राकाराट्टालगोपुरम् ।
वीक्ष्यमाणो रुषाविष्टस्तुल्यसैन्योऽभिनिर्ययौ ॥ ८ ॥
बाणार्थे भगवान् रुद्रः ससुतः प्रमथैर्वृतः ।
आरुह्य नन्दिवृषभं युद्धं कर्त्तुं समाययौ ॥ ९ ॥
आसीत्सुतुमुलं युद्धमद्‌भुतं लोमहर्षणम् ।
कृष्णादिकानां तैस्तत्र रुद्राद्यैर्बाणरक्षकैः ॥ १० ॥
कृष्णशंकरयोरासीत्प्रद्युम्नगुहयोरपि ।
कूष्माण्डकूपकर्णाभ्यां बलेन सह संयुगः ॥ ११ ॥
साम्बस्य बाणपुत्रेण बाणेन सह सात्यकेः ।
नन्दिना गरुडस्यापि परेषां च परैरपि ॥ १२ ॥
ब्रह्मादयः सुराधीशा मुनयः सिद्धचारणाः ।
गन्धर्वाऽप्सरसो यानैर्विमानैर्द्रष्टुमागमन् ॥ १३ ॥
प्रमथैर्विविधाकारै रेवत्यन्तैः सुदारुणम् ।
युद्धं बभूव विप्रेन्द्र तेषां च यदुवंशिनाम् ॥ १४ ॥
भ्रात्रा रामेण सहितः प्रद्युम्नेन च धीमता ।
कृष्णश्चकार समरमतुलं प्रमथैः सह ॥ १५ ॥
तत्राग्निनाऽभवद्युद्धं यमेन वरुणेन च ।
विमुखेन त्रिपादेन ज्वरेण च गुहेन च ॥ १६ ॥
प्रमथैर्विविधाकारैस्तेषामत्यन्तदारुणम् ।
युद्धं बभूव विकटं वृष्णीनां रोमहर्षणम् ॥ १७ ॥
बिभीषिकाभिर्बह्वीभिः कोटरीभिः पदे पदे ।
निर्ल्लज्जाभिश्च नारीभिः प्रबलाभिरदूरतः ॥ १८ ॥
शंकरानुचरान् शौरिर्भूतप्रमथगुह्यकान् ।
द्रावयामास तीक्ष्णाग्रैः शरैः शार्ङ्‌गधनुश्च्युतैः ॥ १९ ॥
एवं प्रद्युम्नप्रमुखा वीरा युद्धमहोत्सवाः ।
चक्रुर्युद्धं महाघोरं शत्रुसैन्यं विनाशयन् ॥ २० ॥
विशीर्यमाणं स्वबलं दृष्ट्‍वा रुद्रोऽत्यमर्षणः ।
क्रोधं चकार सुमहन्ननाद च महोल्बणम् ॥ २१ ॥
तच्छ्रुत्वा शंकरगणा विनेदुर्युयुधुश्च ते ।
मर्दयन्प्रतियोद्धारं वर्द्धिताः शम्भुतेजसा ॥ २२ ॥
पृथग्विधानि चायुक्तं शार्ङ्‌गास्त्राणि पिनाकिने ।
प्रत्यक्षैः शमयामास शूलपाणिरविस्मितः ॥ २३ ॥
ब्रह्मास्त्रस्य च ब्रह्मास्त्रं वायव्यस्य च पार्वतम् ।
आग्नेयस्य च पार्जन्यं नैजं नारायणस्य च ॥ २४ ॥
कृष्णसैन्यं विदुद्राव प्रतिवीरेण निर्जितम् ।
न तस्थौ समरे व्यास पूर्णरुद्रसुतेजसा ॥ २५ ॥
विद्राविते स्वसैन्ये तु श्रीकृष्णश्च परन्तपः ।
स्वं ज्वरं शीतलाख्यं हि व्यसृजद् दारुणं मुने ॥ २६ ॥
विद्राविते कृष्णसैन्ये कृष्णस्य शीतलज्वरः ।
अभ्यपद्यत तं रुद्रं मुने दशदिशो दहन् ॥ २७ ॥
महेश्वरोऽथ तं दृष्ट्‍वायान्तं स्वं विसृजज्ज्वरम् ।
माहेश्वरो वैष्णवश्च युयुधाते ज्वरावुभौ ॥ २८ ॥
वैष्णवोऽथ समाक्रदन्माहेश्वरबलार्दितः ।
अलब्ध्वाऽभयमन्यत्र तुष्टाव वृषभध्वजम् ॥ २९ ॥
अथ प्रसन्नो भगवान्विष्णुज्वरनुतो हरः ।
विष्णुशीतज्वरं प्राह शरणागतवत्सलः ॥ ३० ॥
महेश्वर उवाच
शीतज्वर प्रसन्नोऽहं व्येतु ते मज्ज्वराद्‌भयम् ।
यो नौ स्मरति संवादं तस्य न स्याज्ज्वराद्‌भयम् ॥ ३१ ॥
सनत्कुमार उवाच
इत्युक्तो रुद्रमानम्य गतो नारायणज्वरः ।
तं दृष्ट्‍वा चरितं कृष्णो विसिस्माय भयान्वितः ॥ ३२ ॥

स्कन्द प्रद्युम्नबाणौघैरर्द्यमानोऽथ कोपितः ।
जघान शक्त्या प्रद्युम्नं दैत्यसङ्‌घात्यमर्षणः ॥ ३३ ॥
स्कन्दप्राप्तिहतस्तत्र प्रद्युम्नः प्रबलोऽपि हि ।
असृग्विमुञ्चन्गात्रेभ्यो बलेनापाक्रमद्‌रणात् ॥ ३४ ॥
कुम्भाण्डकूपकर्णाभ्यां नानास्त्रैश्च समाहतः ।
दुद्राव बलभद्रोपि न तस्थेपि रणे बली ॥ ३५ ॥
कृत्वा सहस्रं कायानां पीत्वा तोयं महार्णवात् ।
गरुडो नाशयत्यर्थाऽऽवर्तैर्मेघार्णवाम्बुभिः ॥ ३६ ॥
अथ क्रुद्धो महेशस्य वाहनो वृषभो बली ।
वेगेन महतारं वै शृङ्‌गाभ्यां निजघान तम् ॥ ३७ ॥
शृङ्‌गघातविशीर्णाङ्‌गो गरुडोऽतीव विस्मितः ।
विदुद्राव रणात्तूर्णं विहाय च जनार्दनम् ॥ ३८ ॥
एवं जाते चरित्रं तु भगवान्देवकीसुतः ।
उवाच सारथिं शीघ्रं रुद्रतेजोतिविस्मितः ॥ ३९ ॥
श्रीकृष्ण उवाच
हे सूत शृणु मद्वाक्यं रथं मे वाहय द्रुतम् ।
महादेवसमीपस्थो यथा स्यां गदितुं वचः ॥ ४० ॥
सनत्कुमार उवाच
इत्युक्तो हरिणा सूतो दारुकःस्वगुणाग्रणीः ।
द्रुतं तं वाहयामास रथं रुद्रसमीपतः ॥ ४१ ॥
अथ विज्ञापयामास नतो भूत्वा कृताञ्जलिः ।
श्रीकृष्णः शंकरं भक्त्या प्रपन्नो भक्तवत्सलम् ॥ ४२ ॥
श्रीकृष्ण उवाच
देवदेव महादेव शरणागतवत्सल ।
नमामि त्वाऽनन्तशक्तिं सर्वात्मानं परेश्वरम् ॥ ४३ ॥
विश्वोत्पत्तिस्थाननाशहेतुं सज्ज्ञप्ति मात्रकम् ।
ब्रह्मलिङ्‌गं परं शान्तं केवलं परमेश्वरम् ॥ ४४ ॥
कालो दैवं कर्म जीवः स्वभावो द्रव्यमेव च ।
क्षेत्रं च प्राण आत्मा च विकारस्तत्समूहकः ॥ ४५ ॥
बीजरोहप्रवाहस्तु त्वन्मायैषा जगत्प्रभो ।
तन्निबन्धं प्रपद्येह त्वामहं परमेश्वरम् ॥ ४६ ॥
नाना भावैर्लीलयैव स्वीकृतैर्निर्जरादिकान् ।
नूनं बिभर्षि लोकेशो हंस्युन्मार्गान्स्वभावतः ॥ ४७ ॥
त्वं हि ब्रह्म परं ज्योतिर्गूढं ब्रह्मणि वाङ्‌मये ।
यं पश्यन्त्यमलात्मानमाकाशमिव केवलम् ॥ ४८ ॥
त्वमेव चाद्यः पुरुषोऽद्वितीयस्तुर्य आत्मदृक् ।
ईशो हेतुरहेतुश्च सविकारः प्रतीयसे ॥ ४९ ॥
स्वमायया सर्वगुणप्रसिद्ध्यै भगवन्प्रभो ।
सर्वान्वितः प्रभिन्नश्च सर्वतस्त्वं महेश्वर ॥ ५० ॥
यथैव सूर्योऽपिहितश्छायारूपाणि च प्रभो ।
स्वच्छायया सञ्चकास्ति ह्ययं परमदृग्भवान् ॥ ५१ ॥
गुणेनापिहितोऽपि त्वं गुणे नैव गुणान् विभो ।
स्वप्रदीपश्चकासि त्वं भूमन् गिरिश शंकर ॥ ५२ ॥
त्वन्मायामोहितधियः पुत्रदारगृहादिषु ।
उन्मज्जन्ति निमज्जन्ति प्रसक्ता वृजिनार्णवे ॥ ५३ ॥
दैवदत्तमिमं लब्ध्वा नृलोकमजितेन्द्रियः ।
यो नाद्रियेत त्वत्पादौ स शोच्यो ह्यात्मवञ्चकः ॥ ५४ ॥
त्वदाज्ञयाहं भगवान्बाणदोश्छेत्तुमागतः ।
त्वयैव शप्तो बाणोऽयं गर्वितो गर्वहारिणा । ५५ ॥
निवर्त्तस्व रणा द्देव त्वच्छापो न वृथा भवेत् ।
आज्ञां देहि प्रभो मे त्वं बाणस्य भुजकृन्तने ॥ ५६ ॥
सनत्कुमार उवाच
इत्याकर्ण्य वचः शम्भुः श्रीकृष्णस्य मुनीश्वर ।
प्रत्युवाच प्रसन्नात्मा कृष्णस्तुत्या महेश्वरः ॥ ५७ ॥
महेश्वर उवाच
सत्यमुक्तं त्वया तात मया शप्तो हि दैत्यराट् ।
मदाज्ञया भवान्प्राप्तो बाणदोदण्डकृन्तने ॥ ५८ ॥
किं करोमि रमानाथ भक्ताधीनः सदा हरे ।
पश्यतो मे कथं वीर स्याद्‌ बाणभुजकृन्तनम् ॥ ५९ ॥
अतस्त्वं जृम्भणास्त्रेण मां जृम्भय मदाज्ञया ।
ततस्त्वं कुरु कार्यं स्वं यथेष्टं च सुखी भव ॥ ६० ॥
सनत्कुमार उवाच
इत्युक्तः शंकरेणाथ शार्ङ्‌गपाणिस्तु विस्मितः ।
स्वरणस्थानमागत्य मुमोद स मुनीश्वरः ॥ ६१ ॥
जृम्भणास्त्रं मुमोचाथ सन्धाय धनुषि द्रुतम् ।
पिनाकपाणये व्यास नानास्त्रकुशलो हरिः ॥ ६२ ॥
मोहयित्वा तु गिरिशं जृम्भणास्त्रेण जृम्भितम् ।
बाणस्य पृतनां शौरिर्जघानासिगदर्ष्टिभिः ॥ ६३ ॥
इति शिवमहापुराणे द्वितीयायां रुद्रसंहितायां पञ्चमे युद्धखण्डे
बाणाऽसुररुद्रकृष्णादियुद्धवर्णनं नाम चतुःपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥ ५४ ॥