व्यास उवाच
दैत्यराजे दीक्षिते च मायिना तेन मोहिते ।
किमुवाच तदा मायी किं चकार स दैत्यपः ॥ १ ॥
सनत्कुमार उवाच
दीक्षां दत्त्वा यतिस्तस्मा अरिहन्नारदादिभिः ।
शिष्यैःसेवितपादाब्जो दैत्यराजानमब्रवीत् ॥ २ ॥
अरिहन्नुवाच
शृणु दैत्यपते वाक्यं मम सञ्ज्ञानगर्भितम् ।
वेदान्तसारसर्वस्वं रहस्यं परमोत्तमम् ॥ ३ ॥
अनादिसिद्धःसंसारः कर्तृकर्मविवर्जितः ।
स्वयं प्रादुर्भवत्येव स्वयमेव विलीयते ॥ ४ ॥
ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं यावद्देहनिबन्धनम् ।
आत्मैवैकेश्वरस्तत्र न द्वितीयस्तदीशिता ॥ ५ ॥
यद्‌ ब्रह्मविष्णुरुद्राख्यास्तदाख्या देहिनामिमाः ।
आख्यायथास्मदादीनामरिहन्नादिरुच्यते ॥ ६ ॥
देहो यथास्मदादीनां स्वकालेन विलीयते ।
ब्रह्मादिमशकान्तानां स्वकालाल्लीयते तथा ॥ ७ ॥
विचार्यमाणे देहेऽस्मिन्न किञ्चिदधिकं क्वचित् ।
आहारो मैथुनं निद्रा भयं सर्वत्र यत्समम् ॥ ८ ॥
निराहारपरीमाणं प्राप्य सर्वो हि देहभृत् ।
सदृशीमेव सन्तृप्तिं प्राप्नुयान्नाधिकेतराम् ॥ ९ ॥
यथा वितृषिताः स्याम पीत्वा पेयं मुदा वयम् ।
तृषितास्तु तथान्येऽपि न विशेषोऽल्पकोधिकः ॥ १ ० ॥
सन्तु नार्यः सहस्राणि रूपलावण्यभूमयः ।
परं निधुवने काले ह्यैकेवेहोपयुज्यते ॥ ११ ॥
अश्वाः पराः शताःसन्तु सन्त्वेनेकेऽप्यनेकधा ।
अधिरोहे तथाप्येको न द्वितीयस्तथात्मनः ॥ १२ ॥
पर्यङ्‌कशायिनां स्वापे सुखं यदुपजायते ।
तदेव सौख्यं निद्राभिर्भूतभूशायिनामपि ॥ १३ ॥
यथैव मरणाद्‌भीतिरस्मदादिवपुष्मताम् ।
ब्रह्मादिकीटकान्तानां तथा मरणतो भयम् ॥ १४ ॥
सर्वे तनुभृतस्तुल्या यदि बुद्ध्या विचार्य्यते ।
इदं निश्चित्य केनापि नो हिंस्यः कोऽपि कुत्रचित् ॥ १५ ॥
धर्मो जीवदयातुल्यो न क्वापि जगतीतले ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन कार्या जीवदया नृभिः ॥ १६ ॥
एकस्मिन् रक्षिते जीवे त्रैलोक्यं रक्षितं भवेत् ।
घातिते घातितं तद्वत्तस्माद्‌रक्षेन्न घातयेत् ॥ १७ ॥
अहिंसा परमो धर्मः पापमात्मप्रपीडनम् ।
अपराधीनता मुक्तिः स्वर्गोऽभिलषिताशनम् ॥ १८ ॥
पूर्वसूरिभिरित्युक्तं सत्प्रमाणतया ध्रुवम् ।
तस्मान्न हिंसा कर्त्तव्यो नरैर्नरकभीरुभिः ॥ १९ ॥
न हिंसासदृशं पापं त्रैलोक्ये सचराचरे ।
हिंसको नरकं गच्छेत्स्वर्गं गच्छेदहिंसकः ॥ २० ॥
सन्ति दानान्यनेकानि किं तैस्तुच्छफलप्रदैः ।
अभीतिसदृशं दानं परमेकमपीह न ॥ २१ ॥
इह चत्वारि दानानि प्रोक्तानि परमर्षिभिः ।
विचार्य नानाशास्त्राणि शर्मणेऽत्र परत्र च ॥ २२ ॥
भीतेभ्यश्चाभयं देयं व्याधितेभ्यस्तथोषधम् ।
देया विद्यार्थिनां विद्या देयमन्नं क्षुधातुरे ॥ २३ ॥
यानि यानीह दानानि बहु मुन्युदितानि च ।
जीवाभयप्रदानस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ २४ ॥
अविचिन्त्य प्रभावं हि मणिमन्त्रौषधं बलम् ।
तदभ्यस्यं प्रयत्नेन नामार्थोपार्जनाय वै ॥ २९ ॥
अर्थानुपार्ज्य बहुशो द्वादशायतनानि वै ।
परितः परिपूज्यानि किमन्यैरिह पूजितैः ॥ २६ ॥
पञ्चकर्मेन्द्रियग्रामाः पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि च ।
मनो बुद्धिरिह प्रोक्तं द्वादशायतनं शुभम् ॥ २७ ॥
इहैव स्वर्गनरकौ प्राणिनां नान्यतः क्वचित् ।
सुखं स्वर्गः समाख्याता दुःखं नरकमेव हि ॥ २८ ॥
सुखेषु भुज्यमानेषु यत्स्याद्देहविसर्जनम् ।
अयमेव परो मोक्षो विज्ञेयस्तत्त्वचिन्तकैः ॥ २९ ॥
वासनासहिते क्लेशसमुच्छेदे सति ध्रुवम् ।
अज्ञानो परमो मोक्षो विज्ञेयस्तत्त्वचिन्तकैः ॥ ३० ॥
प्रामाणिकी श्रुतिरियं प्रोच्यते वेदवादिभिः ।
न हिंस्यात्सर्वभूतानि नान्या हिंसाप्रवर्तिका ॥ ३१ ॥
अग्निष्टोमीयमिति या भ्रामिका साऽसतामिह ।
न सा प्रमाणं ज्ञातॄणां पश्वालम्भनकारिका ॥ ३२ ॥

वृक्षांश्छित्वा पशून् हत्वा कृत्वा रुधिरकर्दमम् ।
दग्ध्वा वह्नौ तिलाज्यादि चित्रं स्वर्गोऽभिलष्यते ॥ ३३ ॥
इत्येवं स्वमतं प्रोच्य यतिस्त्रिपुरनायकम् ।
श्रावयित्वाखिलान् पौरानुवाच पुनरादरात् ॥ ३४ ॥
दृष्टार्थप्रत्ययकरान्देहसौख्यैकसाधकान् ।
बौद्धागम विनिर्दिष्टान्धर्मान्वेदपरांस्ततः ॥ ३५ ॥
आनन्दं ब्रह्मणो रूपं श्रुत्यैवं यन्निगद्यते ।
तत्तथैव ह मन्तव्यं मिथ्या नानात्वकल्पना ॥ ३६ ॥
यावत्स्वस्थमिदं वर्ष्म यावन्नेन्द्रियविक्लवः ।
यावज्जरा च दूरेऽस्ति तावत्सौख्यं प्रसाधयेत् ॥ ३७ ॥
अस्वास्थ्येन्द्रियवैकल्ये वार्द्धके तु कुतः सुखम् ।
शरीरमपि दातव्यमर्थिभ्योऽतःसुखेप्सुभिः ॥ ३८ ॥
याचमानमनोवृत्तिप्रीणने यस्य नो जनिः ।
तेन भूर्भारवत्येषा समुद्रागद्रुमैर्न हि ॥ ३९ ॥
सत्वरं गत्वरो देहः सञ्चयाः सपरिक्षयाः ।
इति विज्ञाय विज्ञाता देहसौख्यं प्रसाधयेत् ॥ ४० ॥
श्ववायसकृमीणां च प्रातर्भोज्यमिदं वपुः ।
भस्मान्तं तच्छरीरं च वेदे सत्यं प्रपठ्यते ॥ ४१ ॥
मुधा जातिविकल्पोऽयं लोकेषु परिकल्प्यते ।
मानुष्ये सति सामान्ये कोऽधर्मः कोऽथ चोत्तमः ॥ ४२ ॥
ब्रह्मादिसृष्टिरेषेति प्रोच्यते वृद्धपूरुषैः ।
तस्य जातौ सुतौ दक्षमरीची चेति विश्रुतौ ॥ ४३ ॥
मारीचेन कश्यपेन दक्षकन्याःसुलोचनाः ।
धर्मेण किल मार्गेण परिणीतास्त्रयोदश ॥ ४४ ॥
अपीदानीन्तनैर्मर्त्यैरल्पबुद्धिपराक्रमैः ।
अपि गम्यस्त्वगम्योऽयं विचारः क्रियते मुधा ॥ ४५ ॥
मुखबाहूरुसञ्जातं चातुर्वर्ण्यं सहोदितम् ।
कल्पनेयं कृता पूर्वैर्न घटेत विचारतः ॥ ४६ ॥
एकस्यां च तनौ जाता एकस्माद्यदि वा क्वचित् ।
चत्वारस्तनयास्तत्किं भिन्नवर्णत्वमाप्नुयुः ॥ ४७ ॥
वर्णावर्णविभागोऽयं तस्मान्न प्रतिभासते ।
अतो भेदो न मन्तव्यो मानुष्ये केनचित्‌क्वचित् ॥ ४८ ॥
सनत्कुमार उवाच
इत्थमाभाष्य दैत्येशं पौरांश्च स यतिर्मुने ।
सशिष्यो वेदधर्माश्च नाशयामास चादरात् ॥ ४९ ॥
स्त्रीधर्मं खण्डयामास पातिव्रत्यपरं महत् ।
जितेन्द्रियत्वं सर्वेषां पुरुषाणां तथैव सः ॥ ५० ॥
देवधर्मान्विशेषेण श्राद्धधर्मांस्तथैव च ।
मखधर्मान्व्रतादींश्च तीर्थश्राद्धं विशेषतः ॥ ५१ ॥
शिवपूजां विशेषेण लिङ्‌गाराधनपूर्विकाम् ।
विष्णुसूर्यगणेशादिपूजनं विधिपूर्वकम् ॥ ५२ ॥
स्नानदानादिकं सर्वं पर्वकाले विशेषतः ।
खण्डयामास स यतिर्मायी मायाविनां वरः ॥ ५३ ॥
किं बहूक्तेन विप्रेन्द्र त्रिपुरे तेन मायिना ।
वेदधर्माश्च ये केचित्ते सर्वे दूरतः कृताः ॥ ५४ ॥
पतिधर्माश्रयाः सर्वा मोहितास्त्रिपुराङ्‌गनाः ।
भर्तृशुश्रूषणवतीं विजहुर्मतिमुत्तमाम् ॥ ५५ ॥
अभ्यस्याकर्षणीं विद्यां वशीकृत्यमयीमपि ।
पुरुषाः सफलीचक्रुः परदारेषु मोहिताः ॥ ५६ ॥
अन्तःपुरचरा नार्यस्तथा राजकुमारकाः ।
पौराः पुराङ्‌गनाश्चापि सर्वे तैश्च विमोहिताः ॥ ५७ ॥
एवं पौरेषु सर्वेषु निजधर्मेषु सर्वथा ।
पराङ्मुखेषु जातेषु प्रोल्ललास वृषेतरः ॥ ५८ ॥
माया च देवदेवस्य विष्णोस्तस्याज्ञया प्रभो ।
अलक्ष्मीश्च स्वयं तस्य नियोगात्‌त्रिपुरं गता ॥ ५९ ॥
या लक्ष्मीस्तपसा तेषां लब्धा देवेश्वराद्‌वरात् ।
बहिर्गता परित्यज्य नियोगाद्‌ब्रह्मणः प्रभोः ॥ ६० ॥
बुद्धिमोहं तथाभूतं विष्णोर्मायाविनिर्मितम् ।
तेषां दत्त्वा क्षणादेव कृतार्थोऽभूत्स नारदः ॥ ६१ ॥
नारदोपि तथारूपो यथा मायी तथैव सः ।
तथापि विकृतो नाभूतपारमेशादनुग्रहात् ॥ ६२ ॥
आसीत्कुण्ठितसामर्थ्यो दैत्यराजोऽपि भो मुने ।
भ्रातृभ्यां सहितस्तत्र मयेन च शिवेच्छया ॥ ६३ ॥
इति श्रीशिवमहापुराणे द्वितीयायां रुद्रसंहितायां
पञ्चमे युद्धखण्डे त्रिपुरमोहनं नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥