ब्रह्मोवाच
वीरभद्रोऽथ युद्धे वै विष्णुना स महाबलः ।
संस्मृत्य शंकरं चित्ते सर्वापद्विनिवारणम् ॥ १ ॥
आरुह्य स्यन्दनं दिव्यं सर्ववैरिविमर्दनः ।
गृहीत्वा परमास्त्राणि सिंहनादं जगर्ज ह ॥ २ ॥
विष्णुश्चापि महाघोषं पाञ्चजन्याभिधं निजम् ।
दध्मौ बली महाशङ्‌खं स्वकीयान् हर्षयन्निव ॥ ३ ॥
तच्छ्रुत्वा शङ्‌खनिर्ह्रादं देवा ये च पलायिताः ।
रणं हित्वा गतः पूर्वं ते द्रुतं पुनराययुः ॥ ४ ॥
वीरभद्र गणैस्तेषां लोकपालाः सवासवाः ।
युद्धाञ्चक्रुस्तथा सिंहनादं कृत्वा बलान्विताः ॥ ५ ॥
गणानां लोकपालानां द्वन्द्वयुद्धं भयावहम् ।
अभवत्तत्र तुमुलं गर्जतां सिंहनादतः ॥ ६ ॥
नन्दिना युयुधे शक्रोऽनलो वै चाश्मनातथा ।
कुबेरोपि हि कूष्माण्डपतिना युयुधे बली ॥ ७ ॥
तदेन्द्रेण हतो नन्दी वज्रेण शतपर्वणा ॥ ८ ॥
नन्दिना च हतः शक्रस्त्रिशूलेन स्तनान्तरे ॥ ९ ॥
बलिनौ द्वावपि प्रीत्या युयुधाते परस्परम् ।
नानाऽऽघातानि कुर्वन्तौ नन्दिशक्रौ जिगीषया ॥ १० ॥
शक्त्या जघान चाश्मानं शुचिः परमकोपनः ।
सोऽपि शूलेन तं वेगाच्छितधारेण पावकम् ॥ ११ ॥
यमेन सह सङ्‌ग्रामं महालोको गणाग्रणीः ।
चकार तुमुलं वीरो महादेवं स्मरन्मुदा ॥ १२ ॥
नैर्ऋतेन समागम्य चण्डश्च बलवत्तरः ।
युयुधे परमास्त्रैश्च नैर्ऋतिं निविडम्बयन् ॥ १३ ॥
वरुणेन समं वीरो मुण्डश्चैव महाबलः ।
युयुधे परया शक्त्या त्रिलोकीं विस्मयन्निव ॥ १४ ॥
वायुना च हतो भृङ्‌गी स्वास्त्रेण परमोजसा ।
भृङ्‌गिणा च हतो वायुस्त्रिशूलेन प्रतापिना ॥ १५ ॥
कुबेरेणैव सङ्‌गम्य कूष्माण्डपतिरादरात् ।
युयुधे बलवान्वीरो ध्यात्वा हृदि महेश्वरम् ॥ १६ ॥
योगिनीचक्रसंयुक्तो भैरवीनायको महान् ।
विदार्य देवानखिलान् पपौ शोणितमद्‌भुतम् ॥ १७ ॥
क्षेत्रपालास्तथा तत्र बुभुक्षुः सुरपुङ्‌गवान् ।
काली चापि विदार्यैव तान्पपौ रुधिरं बहु ॥ १८ ॥
अथ विष्णुर्महातेजा युयुधे तैश्च शत्रुहा ।
चक्रं चिक्षेप वेगेन दहन्निव दिशो दश ॥ १९ ॥
क्षेत्रपालःसमायान्तं चक्रमालोक्य वेगतः ।
तत्रागत्यागतो वीरश्चाग्रसत्सहसा बली ॥ २० ॥
चक्रं ग्रसितमालोक्य विष्णुः परपुरञ्जयः ।
मुखं तस्य परामृज्य तमुद्‌गालितवानरिम् ॥ २१ ॥
स्वचक्रमादाय महानुभाव
     श्चुकोप चातीव भवैकभर्त्ता ।
महाबली तैर्युयुधे प्रवीरैः
     सङ्क्रुद्धनानायुधधारकोऽस्त्रैः ॥ २२ ॥
चक्रे महारणं विष्णुस्तैःसार्द्धं युयुधे मुदा ।
नानायुधानि सङ्‌क्षिप्य तुमुलं भीमविक्रमम् ॥ २३ ॥
अथ ते भैरवाद्याश्च युयुधुस्तेन भूरिशः ।
नानास्त्राणि विमुञ्चन्तः सङ्‌कुद्धाः परमौजसा ॥ २४ ॥
इत्थं तेषां रणं दृष्ट्‍वा हरिणाऽतुलतेजसा ।
विनिवृत्य समागम्य तान्स्वयं युयुधे बली ॥ २५ ॥
अथ विष्णुर्महातेजाश्चक्रमुद्यम्य मूर्च्छितः ।
युयुधे भगवांस्तेन वीरभद्रेण माधवः ॥ २६ ॥
तयोः समभवद्युद्धं सुघोरं रोमहर्षणम् ।
महावीराब्धिपत्योस्तु नानास्त्रधरयोर्मुने ॥ २७ ॥
विष्णोर्योगबलात्तस्य देवदेव सुदारुणाः ।
शङ्खचक्रगदाहस्ता असङ्‌ख्याताश्च जज्ञिरे ॥ २८ ॥
ते चापि युयुधुस्तेन वीरभद्रेण भाषता ।
विष्णुवद्‌बलवन्तो हि नानायुधधरा गणाः ॥ २९ ॥
तान्सर्वानपि वीरोऽसौ नारायणसमप्रभान् ।
भस्मीचकार शूलेन हत्वा स्मृत्वा शिवं प्रभुम् ॥ ३० ॥
ततश्चोरसि तं विष्णुं लीलयैव रणाजिरे ।
जघान वीरभद्रो हि त्रिशूलेन महाबली ॥ ३१ ॥
तेन घातेन सहसा विहतः पुरुषोत्तमः ।
पपात च तदा भूमौ विसञ्ज्ञोभून्मुने हरिः ॥ ३२ ॥
ततो जज्ञेऽद्‌भुतं तेजः प्रलयानलसन्निभम् ।
त्रैलोक्यदाहकं तीव्रं वीराणामपि भीकरम् ॥ ३३ ॥
क्रोधरक्तेक्षणः श्रीमान् पुनरुत्थाय स प्रभुः ।
प्रहर्तुं चक्रमुद्यम्य ह्यतिष्ठत्पुरुषर्षभः ॥ ३४ ॥
तस्य चक्रं महारौद्रं कालादित्यसमप्रभम् ।
व्यष्टम्भयददीनात्मा वीरभद्रः शिवः प्रभुः ॥ ३५ ॥

मुने शम्भोः प्रभावात्तु मायेशस्य महाप्रभोः ।
न चचाल हरेश्चक्रं करस्थं स्तम्भितं ध्रुवम् ॥ ३६ ॥
अथ विष्णुर्गणेशेन वीरभद्रेण भाषता ।
अतिष्ठत्स्तम्भितस्तेन शृङ्‌गवानिव निश्चलः ॥ ३७ ॥
ततो विष्णुः स्तम्भितो हि वीरभद्रेण नारद ।
यज्वोपमन्त्रणमनुं नीःस्तम्भनकरं जपन् ॥ ३८ ॥
ततःस्तम्भननिर्मुक्तः शार्ङ्‌गधन्वा रमेश्वरः ।
शार्ङ्‌गं जग्राह स क्रुद्धः स्वधनुः सशरं मुने ॥ ३९ ॥
त्रिभिश्च धर्षितं बाणस्तेन शार्ङ्‌गधनुर्हरेः ।
वीरभद्रेण तत्तात त्रिधाभूत्तत्क्षणान्मुने ॥ ४० ॥
अथ विष्णुर्महावाण्या बोधितस्तं महागणम् ।
असह्यवर्चसं ज्ञात्वा ह्यन्तर्धातुं मनो दधे ॥ ४१ ॥
ज्ञात्वा च तत्सर्वमिदं भविष्यं
     सतीकृतं दुष्प्रसहं परेषाम् ।
गताः स्वलोकं स्वगणान्वितास्तु
     स्मृत्वा शिवं सर्वपतिं स्वतन्त्रम् ॥ ४२ ॥
सत्यलोकगतश्चाहं पुत्र शोकेन पीडितः ।
अचिन्तयं सुदुःखार्तो मया किं कार्यमद्य वै ॥ ४३ ॥
विष्णौ मयि गते चैव देवाश्च मुनिभिः सह ।
विनिर्जिता गणैः सर्वे ये ते यज्ञोपजीविनः ॥ ४४ ॥
तमुपद्रवमालक्ष्य विध्वस्तं च महामखम् ।
मृगस्वरूपो यज्ञो हि महाभीतोऽपि दुद्रुवे ॥ ४५ ॥
तं तदा मृगरूपेण धावन्तं गगनं प्रति ।
वीरभद्रःसमादाय विशिरस्कमथाकरोत् ॥ ४६ ॥
ततः प्रजापतिं धर्मं कश्यपं च प्रगृह्य सः ।
अरिष्टनेमिनं वीरो बहुपुत्रं मुनीश्वरम् ॥ ४७ ॥
मुनिमाङ्‌गिरसं चैव कृशाश्वं च महागणः ।
जघान मूर्ध्नि पादेन दत्तं च मुनिपुङ्‌गवम् ॥ ४८ ॥
सरस्वत्याश्च नासाग्रं देवमास्तु तथैव च ।
चिच्छेद करजाग्रेण वीर भद्रः प्रतापवान् ॥ ४९ ॥
ततोन्यानपि देवादीन् विदार्य पृथिवीतले ।
पातयामास सोयं वै क्रोधाक्रान्तातिलोचनः ॥ ५० ॥
वीरभद्रो विदार्य्यापि देवान्मुख्यान्मुनीनपि ।
नाभूच्छान्तो द्रुतक्रोधः फणिराडिव मण्डितः ॥ ५१ ॥
वीरभद्रोद्धृतारातिः केसरीव वनद्विपान् ।
दिशो विलोकयामास कः कुत्रास्तीत्यनुक्षणम् ॥ ५२ ॥
व्यपोथयद्‌भृगुं यावन्मणिभद्रः प्रतापवान् ।
पदाक्रम्योरसि तदाऽकार्षीत्तच्छ्मश्रुलुञ्चनम् ॥ ५३ ॥
चण्डश्चोत्पाटयामास पूष्णो दन्तान् प्रवेगतः ।
शप्यमाने हरे पूर्वं योऽहसद्दर्शयन्दतः ॥ ५४ ॥
नन्दी भगस्य नेत्रे हि पातितस्य रुषा भुवि ।
उज्जहार स दक्षमक्ष्णा यः शपन्तमसूसुचत् ॥ ५५ ॥
विडम्बिता स्वधा तत्र सा स्वाहा दक्षिणा तथा ।
मन्त्रास्तन्त्रास्तथा चान्ये तत्रस्था गणनायकैः ॥ ५६ ॥
ववृषुस्ते पुरीषाणि वितानाऽग्नौ रुषा गणाः ।
अनिर्वाच्यं तदा चक्रुर्गणा वीरास्तमध्वरम् ॥ ५७ ॥
अन्तर्वेद्यन्तरगतं निलीनं तद्‌भयाद्‌बलात् ।
आनिनाय समाज्ञाय वीरभद्रेः स्वभूःसुतम् ॥ ५८ ॥
कपोलेऽस्य गृहीत्वा तु खड्गेनोपहृतं शिरः ।
अभेद्यमभवत्तस्य तच्च योगप्रभावतः ॥ ५९ ॥
अभेद्यं तच्छिरो मत्वा शस्त्रास्त्रैश्च तु सर्वशः ।
करेण त्रोटयामास पद्‌भ्यामाक्रम्य चोरसि ॥ ६० ॥
तच्छिरस्तस्य दुष्टस्य दक्षस्य हरवैरिणः ।
अग्निकुण्डे प्रचिक्षेप वीरभद्रो गणाग्रणीः ॥ ६१ ॥
रेजे तदा वीरभद्रस्त्रिशूलं भ्रामयन्करे ।
क्रुद्धा रणाक्षसंवर्ताः प्रज्वाल्य पर्वतोपमाः ॥ ६२ ॥
अनायासेन हत्वैतान् वीरभद्रस्ततोऽग्निना ।
ज्वालयामास सक्रोधो दीप्ताग्निः शलभानिव ॥ ६३ ॥
वीरभद्रस्ततो दग्धान्दृष्ट्‍वा दक्षपुरोगमान् ।
अट्टाट्टहासमकरोत्पूरयंश्च जगत्त्रयम् ॥ ६४ ॥
वीरश्रिया वृतस्तत्र ततो नन्दनसम्भवा ।
पुष्पवृष्टिरभूद्दिव्या वीरभद्रे गणान्विते ॥ ६५ ॥
ववुर्गन्धवहाः शीताः सुगन्धाः सुखदाः शनैः ।
देवदुन्दुभयो नेदुः सममेव ततः परम् ॥ ६६ ॥
कैलासं स ययौ वीरः कृतकार्यस्ततः परम् ।
विनाशितदृढध्वान्तो भानुमानिव सत्वरम् ॥ ६७ ॥
कृतकार्यं वीरभद्रं दृष्ट्‍वा सन्तुष्टमानसः ।
शम्भुर्वीरगणाध्यक्षं चकार परमेश्वरः ॥ ६८ ॥
इति श्रीशिवमहापुराणे द्वितीयायां रुद्रसहितायां द्वितीये
सतीखण्डे यज्ञविध्वंसवर्णनं नाम सप्तत्रिंशोऽध्यायः ॥ ३७ ॥