सूत उवाच
इत्याकर्ण्य वचस्तस्य ब्रह्मणो मुनिसत्तमः ।
स मुदोवाच संस्मृत्य शङ्‌करं प्रीतमानसः ॥ १ ॥
नारद उवाच
ब्रह्मन् विधे महाभाग विष्णुशिष्य महामते ।
अद्‌भुता कथिता लीला त्वया च शशिमौलिनः ॥ २ ॥
गृहीतदारे मदने हृष्टे हि स्वगृहं गते ।
दक्षे च स्वगृहं याते तथा हि त्वयि कर्तरि ॥ ३ ॥
मानसेषु च पुत्रेषु गतेषु स्वस्वधामसु ।
सन्ध्या कुत्र गता सा च ब्रह्मपुत्री पितृप्रसूः ॥ ४ ॥
किं चकार च केनैव पुरुषेण विवाहिता ।
एतत्सर्वं विशेषेण सन्ध्यायाश्चरितं वद ॥ ५ ॥
सूत उवाच
इत्याकर्ण्य वचस्तस्य ब्रह्मा पुत्रश्च धीमतः ।
संस्मृत्य शङ्‌करं भक्त्या ब्रह्मा प्रोवाच तत्त्ववित् ॥ ६ ॥
ब्रह्मोवाच
शृणु त्वं च मुने सर्वं सन्ध्यायाश्चरितं शुभम् ।
यच्छ्रुत्वा सर्वकामिन्यःसाध्व्यः स्युः सर्वदा मुने ॥ ७ ॥
सा च सन्ध्या सुता मे हि मनोजाता पुराऽ भवत् ।
तपस्तप्त्वा तनुं त्यक्त्वा सैव जाता त्वरुन्धती ॥ ८ ॥
मेधातिथेः सुता भूत्वा मुनिश्रेष्ठस्य धीमती ।
ब्रह्मविष्णुमहेशानवचनाच्चरितव्रता ॥ ९ ॥
वव्रे पतिं महात्मानं वसिष्ठं शंसितव्रतम् ।
पतिव्रता च मुख्याऽभूद्वन्द्या पूज्या त्वभीषणा ॥ १० ॥
नारद उवाच
कथं तया तपस्तप्तं किमर्थं कुत्र सन्ध्यया ।
कथं शरीरं सा त्यक्त्वाऽभवन्मेधातिथेः सुता ॥ ११ ॥
कथं वा विहितं देवैर्ब्रह्मविष्णुशिवैः पतिम् ।
वसिष्ठं तु महात्मानं संवव्रे शंसितव्रतम् ॥ १२ ॥
एतन्मे श्रोष्यमाणाय विस्तरेण पितामह ।
कौतूहलमरुन्धत्याश्चरितं ब्रूहि तत्त्वतः ॥ १३ ॥
ब्रह्मोवाच
अहं स्वतनयां सन्ध्यां दृष्ट्‍वा पूर्वमथात्मनः ।
कामायाशु मनोऽकार्षं त्यक्त्वा शिवभयाच्च सा ॥ १४ ॥
सन्ध्यायाश्चलितं चित्तं कामबाणविलोडितम् ।
ऋषीणामपि संरुद्धमानसानां महात्मनाम् ॥ १५ ॥
भर्गस्य वचनं श्रुत्वा सोपहासं च मां प्रति ।
आत्मनश्चलितत्वं वै ह्यमर्यादमृषीन्प्रति ॥ १६ ॥
कामस्य तादृशं भावं मुनिमोहकरं मुहुः ।
दृष्ट्‍वा सन्ध्या स्वयं तत्रोपयमायातिदुःखिता ॥ १७ ॥
ततस्तु ब्रह्मणा शप्ते मदने च मया मुने ।
अन्तर्भूते मयि शिवे गते चापि निजास्पदे ॥ १८ ॥
आमर्षवशमापन्ना सा सन्ध्या मुनिसत्तम ।
मम पुत्री विचार्यैवं तदा ध्यानपराऽभवत् ॥ १९ ॥
ध्यायन्ती क्षणमेवाशु पूर्वं वृत्तं मनस्विनी ।
इदं विममृशे सन्ध्या तस्मिन्काले यथोचितम् ॥ २० ॥
सन्ध्योवाच
उत्पन्नमात्रां मां दृष्ट्‍वा युवतीं मदनेरितः ।
अकार्षित्सानुरागोयमभिलाषं पिता मम ॥ २१ ॥
पश्यतां मानसानां च मुनीनां भावितात्मनाम् ।
दृष्ट्‌वैव माममर्यादं सकाममभवन्मनः ॥ २२ ॥
ममापि मथितं चित्तं मदनेन दुरात्मना ।
येन दृष्ट्‍वा मुनीन्सर्वांश्चलितं मन्मनो भृशम् ॥ २६ ॥
फलमेतस्य पापस्य मदनः स्वयमाप्तवान् ।
यस्तं शशाप कुपितः शम्भोरग्रे पितामहः ॥ २४ ॥
प्राप्नुयां फलमेतस्य पापस्य स्वघकारिणी ।
तच्छोधनफलं शीघ्रमहिमिच्छामि साधनम् ॥ २५ ॥
यन्मां पिता भ्रातरश्च सकाममपरोक्षतः ।
दृष्ट्‍वा चक्रुः स्पृहां तस्मान्न मत्तः पापकृत्परा ॥ २६ ॥
ममापि कामभावोऽभूदमर्यादं समीक्ष्य तान् ।
पत्या इव स्वके ताते सर्वेषु सहजेष्वषि ॥ २७ ॥
करिष्याम्यस्य पापस्य प्रायश्चित्तमहं स्वयम् ।
आत्मानमग्नौ होष्यामि वेदमार्गानुसारतः ॥ २८ ॥
किं त्वेकां स्थापयिष्यामि मर्यादामिह भूतले ।
उत्पन्नमात्रा न यथा सकामाः स्युः शरीरिणः ॥ २९ ॥
एतदर्थमहं कृत्वा तपः परमदारुणम् ।
मर्यादां स्थापयिष्यामि पश्चात् त्यक्षामि जीवितम् ॥ ३० ॥
यस्मिञ्च्छरीरे पित्रा मे ह्यभिलाषःस्वयं कृतः ।
भातृभिस्तेन कायेन किञ्चिन्नास्ति प्रयोजनम् ॥ ३१ ॥
मया येन शरीरेण तातेषु सहजेषु च ।
उद्‌भावितः कामभावो न तत्सुकृतसाधनम् ॥ ३२ ॥
इति सञ्चित्य मनसा सन्ध्या शैलवरं ततः ।
जगाम चन्द्रभागाख्यं चन्द्रभागापगा यतः ॥ ३३ ॥
अथ तत्र गतां ज्ञात्वा सन्ध्यां गिरिवरं प्रति ।
तपसे नियतात्मानं ब्रह्मावोचमहं सुतम् ॥ ३४ ॥
वशिष्ठं संयतात्मानं सर्वज्ञं ज्ञानयोगिनम् ।
समीपे स्वे समासीनं वेदवेदाङ्‌गपारगम् ॥ ३५ ॥

ब्रह्मोवाच
वसिष्ठ पुत्र गच्छ त्वं सन्ध्यां जातां मनस्विनीम् ।
तपसे धृतकामां च दीक्षस्वैनां यथा विधि ॥ ३६ ॥
मन्दाक्षमभवत्तस्याः पुरा दृष्ट्वैव कामुकान् ।
युष्मान्मां च तथात्मानं सकामां मुनिसत्तम ॥ ३७ ॥
अनुक्तमूर्तं तत्कर्म पूर्वमृत्युं विमृश्य सा ।
युष्माकमात्मनश्चापि प्राणान्सन्त्यक्तुमिच्छति ॥ ३८ ॥
समर्यादेषु मर्यादां तपसा स्थापयिष्यति ।
तपः कर्तुं गता साध्वी चन्द्रभागाख्यभूधरे ॥ ३९ ॥
न भावं तपसस्तात सानुजानाति कञ्चन ।
तस्माद्यथोपदेशात्सा प्राप्नोत्विष्टं तथा कुरु ॥ ४० ॥
इदं रूपं परित्यज्य निजं रूपान्तरं मुने ।
परिगृह्यान्तिके तस्याः तपश्चर्यां निदर्शयन् ॥ ४१ ॥
इदं स्वरूपं भवतो दृष्ट्‍वा पूर्वं यथात्र वाम् ।
नाप्नुयात्साऽथ किञ्चिद्वै ततो रूपान्तरं कुरु ॥ ४२ ॥
ब्रह्मोवाच
नारदेत्थं वसिष्ठो मे समाज्ञप्तो दयायुतः ॥
यथाऽस्विति च मां प्रोच्य ययौ सन्ध्यान्तिकं मुनिः । ४३ ॥
तत्र देवसरः पूर्णं गुणैर्मानससंमितम् ।
ददर्श स वसिष्टोऽथ सन्ध्यां तत्तीरगामपि ॥ । ४४ ॥
तीरस्थया तया रेजे तत्सरः कमलोज्ज्वलम् ।
उद्यदिन्दुसुनक्षत्रं प्रदोषे गगनं यथा ॥ ४५ ॥
मुनिर्दृष्ट्‍वाथ तां तत्र सुसम्भावां स कौतुकी ।
वीक्षाञ्चक्रे सरस्तत्र बृहल्लोहितसञ्ज्ञकम् ॥ ४६ ॥
चन्द्रभागा नदी तस्मात्प्राकाराद्दक्षिणाम्बुधिम् ।
यान्ती सा चैव ददृशे तेन सानुगिरेर्महत् ॥ ४७ ॥
निर्भिद्य पश्चिमं सा तु चन्द्रभागस्य सा नदी ।
यथा हिमवतो गङ्‌गा तथा गच्छति सागरम् ॥ ४८ ॥
तस्मिन् गिरौ चन्द्रभागे बृहल्लोहिततीरगाम् ।
सन्ध्यां दृष्ट्‍वाऽथ पप्रच्छ वसिष्ठः सादरं तदा ॥ ४९ ॥
वशिष्ठ .उवाच
किमर्थमागता भद्रे निर्जनं त्वं महीधरम् ।
कस्य वा तनया किं वा भवत्यापि चिकीर्षितम् ॥ ५० ॥
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं वद गुह्यं न चेद्‌भवेत् ।
वदनं पूर्णचन्द्राभं निश्चेष्टं वा कथं तव ॥ ५१ ॥
ब्रह्मोवाच
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य वशिष्ठस्य महात्मनः ।
दृष्ट्‍वा च तं महात्मानं ज्वलन्तमिव पावकम् ॥ ५२ ॥
शरीरधृग्‌ब्रह्मचर्यं विलसन्तं जटाधरम् ।
सादरं प्रणिपत्याथ सन्ध्योवाच तपोधनम् ॥ ५३ ॥
सन्ध्योवाच
यदर्थमागता शैलं सिद्धं तन्मे निबोध ह ।
तव दर्शनमात्रेण यन्मे सेत्स्यति वा विभो ॥ ५४ ॥
तपश्चर्तुमहं ब्रह्मन्निर्जनं शैलमागता ।
ब्रह्मणोहं सुता जाता नाम्ना सन्ध्येति विश्रुता ॥ ५५ ॥
यदि ते युज्यते सह्यं मां त्वं समुपदेशय ।
एतच्चिकीर्षितं गुह्यं नान्यैः किञ्चन विद्यते ॥ ५६ ॥
अज्ञात्वा तपसो भावं तपोवनमुपाश्रिता ।
चिन्तया परिशुष्येऽहं वेपते हि मनो मम ॥ ५७ ॥
ब्रह्मोवाच
आकर्ण्य तस्या वचनं वसिष्ठो ब्रह्मवित्तमः ।
स्वयं च सर्वकृत्यज्ञो नान्यत्किञ्चन पृष्टवान् ॥ ५८ ॥
अथ तां नियतात्मानं तपसेति धृतोद्यमाम् ।
प्रोवाच मनसा स्मृत्वा शङ्‌करं भक्तवत्सलम् ॥ ५९ ॥
वसिष्ठ उवाच
परमं यो महत्तेजः परमं यो महत्तपः ।
परमः परमाराध्यः शम्भुर्मनसि धार्यताम् ॥ ६० ॥
धर्मार्थकाममोक्षाणां य एकस्त्वादिकारणम् ।
तमेकं जगतामाद्यं भजस्व पुरुषोत्तमम् ॥ ६१ ॥
मन्त्रेणानेन देवेशं शम्भुं भज शुभानने ।
तेन ते सकला वाप्तिर्भविष्यति न संशयः ॥ ६२ ॥
ॐ नमः शङ्‌करायेति ॐमित्यन्तेन सन्ततम् ।
मौनं तपः समारम्भं तन्मे निगदतः शृणु ॥ ६३ ॥
स्नानं मौनेन कर्तव्यं मौनेन हरपूजनम् ।
द्वयोः पूर्णजलाहारं प्रथमं षष्ठकालयोः ॥ ६४ ॥
तृतीये षष्ठकाले तु ह्युपवासपरा भवेत् ।
एवं तपः समाप्तौ वा षष्ठे काले क्रिया भवेत् ॥ ६५ ॥
एवं मौनतपस्याख्या ब्रह्मचर्यफलप्रदा ।
सर्वाभीष्टप्रदा देवि सत्यंसत्यं न संशयः ॥ ६६ ॥
एवं चित्ते समुद्दिश्य कामं चिन्तय शङ्‌करम् ।
स ते प्रसन्न इष्टार्थमचिरादेव दास्यति ॥ ६७ ॥
ब्रह्मोवाच
उपविश्य वसिष्ठोऽथ सन्ध्यायै तपसः क्रियाम् ।
तामाभाष्य यथान्यायं तत्रैवान्तर्दधे मुनिः ॥ ६८ ॥
इति श्रीशिवमहापुराणे द्वितीयायां रुद्रसंहितायां
द्वितीये सतीखण्डे सन्ध्याचरित्रवर्णनो नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥