ब्रह्मोवाच
श्रुत्वा तथा स वृत्तान्तं प्राक्तनं स्वं विनिन्द्य च ।
काञ्चिद्दिशं समालोक्य निर्ययौ दीक्षिताङ्‌गजः ॥ १ ॥
कियच्चिरं ततो गत्वा यज्ञदत्तात्मजः स हि ।
दुष्टो गुणनिधिस्तस्थौ गतोत्साहो विसर्जितः ॥ २ ॥
चिन्तामवाप महतीं क्व यामि करवाणि किम् ।
नाहमभ्यस्तविद्योऽस्मि न चैवातिधनोऽस्म्यहम् ॥ ३ ॥
देशान्तरे यस्य धनं स सद्यः सुखमेधते ।
भयमस्ति धने चौरात्स विघ्नः सर्वतोभवः ॥ ४ ॥
याजकस्य कुले जन्म कथं मे व्यसनं महत् ।
अहो बलीयान्हि विधिर्भाविकर्मानुसन्धयेत् ॥ ५ ॥
भिक्षितुन्नाधिगच्छामि न मे परिचितिः क्वचित् ।
न च पार्श्वे धनं किञ्चित्किमत्र शरणं भवेत् ॥ ६ ॥
सदाऽनभ्युदिते भानौ प्रसूर्मे मिष्टभोजनम् ।
दद्यादद्यात्र कं याचे न चेह जननी मम ॥ ७ ॥
ब्रह्मोवाच
इति चिन्तयतस्तस्य बहुशस्तत्र नारद ।
अति दीनं तरोर्मूले भानुरस्ताचलं गतः ॥ ८ ॥
एतस्मिन्नेव समये कश्चिन्माहेश्वरो नरः ।
सहोपहारानादाय नगराद्‌बहिरभ्यगात् ॥ ९ ॥
नानाविधान्महादिव्यान्स्वजनैः परिवारितः ।
समभ्यर्चितुमीशानं शिवरात्रावुपोषितः ॥ १० ॥
शिवालयं प्रविश्याथ स भक्तः शिवसक्तधीः ।
यथोचितं सुचित्तेन पूजयामास शङ्‌करम् ॥ ११ ॥
पक्वान्नगन्धमाघ्राय यज्ञदत्तात्मजो द्विजः ।
पितृत्यक्तो मातृहीनः क्षुधितः स तमन्वगात् ॥ १२ ॥
इदमन्नं मया ग्राह्यं शिवायोपकृतं निशि ।
सुप्ते शैवजने दैवात्सर्वस्मिन्विविधं महत् ॥ १३ ॥
इत्याशामवलम्ब्याथ द्वारि शम्भोरुपाविशत् ।
ददर्श च महापूजां तेन भक्तेन निर्मिताम् ॥ १४ ॥
विधाय नृत्यगीतादि भक्ताः सुप्ताः क्षणे यदा ।
नैवेद्यं स तदाऽऽदातुं भर्गागारं विवेश ह ॥ १५ ॥
दीपं मन्दप्रभं दृष्ट्‍वा पक्वान्नवीक्षणाय सः ।
निजचैलाञ्जलाद्वर्तिं कृत्वा दीपं प्रकाश्य च ॥ १६ ॥
यज्ञदत्तात्मजः सोऽथ शिवनैवेद्यमादरात् ।
जग्राह सहसा प्रीत्या पक्वान्न बहुशस्ततः ॥ १७ ॥
ततः पक्वान्नमादाय त्वरितं गच्छतो बहिः ।
तस्य पादतलाघातात्प्रसुप्तः कोऽप्यबुध्यत ॥ १८ ॥
कोऽयं कोऽयं त्वरापन्नो गृह्यतां गृह्यतामसौ ।
इति चुक्रोश स जनो गिरा भयमहोच्चया ॥ १९ ॥
यावद्‌भयात्समागत्य तावत्स पुररक्षकैः ।
पलायमानो निहतः क्षणादन्धत्वमागतः ॥ २० ॥
अभक्षयच्च नैवेद्यं यज्ञदत्तात्मजो मुने ।
शिवानुग्रहतो नूनं भाविपुण्यबलानच्च सः ॥ २१ ॥
मृतो बद्धः समागत्य पाशमुद्‌गरपाणिभिः ।
निनीषुभिः संयमनीं याम्यैः स विकटैर्भटैः ॥ २२ ॥
तावत्पारिषदाः प्राप्ताः किङ्‌किणीजालमालिनः ।
दिव्यं विमानमादाय तं नेतुं शूलपाणयः ॥ २३ ॥
शिवगणा ऊचुः
मुञ्चतैनं द्विजं याम्या गणाः परमधार्मिकम् ।
दण्डयोग्यो न विप्रोऽसौ दग्धसर्वाघसञ्चयः ॥ २४ ॥
इत्याकर्ण्य वचस्ते हि यमराजगणास्ततः ।
महादेवगणानाहुर्बभूवुश्चकिता भृशम् ॥ २५ ॥
शम्भोर्गणानथालोक्य भीतैस्तैर्यमकिङ्‌करैः ।
अवादि प्रणतैरित्थं दुर्वृत्तोऽयं गणा द्विजः ॥ २६ ॥
यमगणा ऊचुः
कुलाचारं प्रतीर्य्यैष पित्रोर्वाक्यपराङ्मुखः ।
सत्यशौचपरिभ्रष्टःसन्ध्यास्नानविवर्जितः ॥ २७ ॥
आस्तां दूरेस्य कर्मान्यच्छिवनिर्माल्यलङ्‌घकः ।
प्रत्यक्षतोऽत्र वीक्षध्वमस्पृश्योऽयं भवादृशाम् ॥ २८ ॥
शिवनिर्माल्यभोक्तारश्शिवनिर्म्माल्यलङ्‌घकाः ।
शिवनिर्माल्यदातारः स्पर्शस्तेषां ह्यपुण्यकृत् ॥ २९ ॥
विषमालोक्य वा पेयं श्रेयो वा स्पर्शनं परम् ।
सेवितव्यं शिवस्वं न प्राणैः कण्ठगतैरपि ॥ ३० ॥
यूयं प्रमाणं धर्मेषु यथा न च तथा वयम् ।
अस्ति चेद्धर्मलेशोऽस्य गणास्तं शृणु भो वयम् ॥ ३१ ॥
इत्थं तद्वाक्यमाकर्ण्य याम्यानां शिवकिङ्‌कराः ।
स्मृत्वा शिवपदाम्भोजं प्रोचुः पारिषदास्तु तान् ॥ ३२ ॥
शिवकिङ्‌करा ऊचुः
किङ्‌कराश्शिवधर्मा ये सूक्ष्मास्ते तु भवादृशैः ।
स्थूललक्ष्यैः कथं लक्ष्या लक्ष्या ये सूक्ष्मदृष्टिभिः ॥ ३३ ॥
अनेनानेनसा कर्म यत्कृतं शृणुतेह तत् ।
यज्ञदत्तात्मजेनाथ सावधानतया गणाः ॥ ३४ ॥

पतन्ती लिङ्‌गशिरसि दीपच्छाया निवारिता ।
स्वचैलाञ्चलतोऽनेन दत्त्वा दीपदशां निशि ॥ ३९ ॥
अपरोपि परो धर्मो जातस्तत्रास्य किङ्‌करः ।
शृण्वतः शिवनामानि प्रसङ्‌गादपि गृह्णताम् ॥ ३६ ॥
भक्तेन विधिना पूजा क्रियमाणा निरीक्षिता ।
उपोषितेन भूतायामनेन स्थितचेतसा ॥ ३७ ॥
शिवलोकमयं ह्यद्य गन्तास्माभिः सहैव तु ।
कञ्चित्कालं महाभोगान्करिष्यति शिवानुगः ॥ ३८ ॥
कलिङ्‌गराजो भविता ततो निर्धूतकल्मषः ।
एष द्विजवरो नूनं शिवप्रियतरो यतः ॥ ३९ ॥
अन्यत्किञ्चिन्न वक्तव्यं यूयं यात यथागतम् ।
यमदूताःस्वलोकं तु सुप्रसन्नेन चेतसा ॥ ४० ॥
ब्रह्मोवाच
इत्याकर्ण्य वचस्तेषां यमदूता मुनीश्वर ।
यथागतं ययुः सर्वे यमलोकं पराङ्मुखाः ॥ ४१ ॥
सर्वं निवेदयामासुश्शमनाय गणा मुने ।
तद्वृत्तमादितः प्रोक्तं शम्भुदूतैश्च धर्मतः ॥ ४२ ॥
धर्मराज उवाच
सर्वे शृणुत मद्वाक्यं सावधानतया गणाः ।
तदेव प्रीत्या कुरुत मच्छासनपुरःसरम् ॥ ४३ ॥
ये त्रिपुण्ड्रधरा लोके विभूत्या सितया गणाः ।
ते सर्वे परिहर्तव्या नानेतव्याः कदाचन ॥ ४४ ॥
उद्धूलनकरा ये हि विभूत्या सितया गणाः ।
ते सर्वे परिहर्तव्या नानेतव्याः कदाचन ॥ ४५ ॥
शिववेषतया लोके येन केनापि हेतुना ।
ते सर्वे परिहर्तव्या नानेतव्याः कदाचन ॥ ४६ ॥
ये रुद्राक्षधरा लोके जटाधारिण एव ये ।
ते सवे परिहर्तव्या नानेतव्याः कदाचन ॥ ४७ ॥
उपजीवनहेतोश्च शिववेषधरा हि ये ।
ते सर्वे परिहर्तव्या नानेतव्याः कदाचन ॥ ॥ ४८ ॥
दम्भेनापि च्छलेनापि शिववेषधरा हि ये ।
ते सर्वे परिहर्तव्या नानेतव्याः कदाचन ॥ ४९ ॥
एवमाज्ञापयामास स यमो निज किङ्‌करान् ।
तथेति मत्वा ते सर्वे तूष्णीमासञ्छुचिस्मिताः ॥ ५० ॥
ब्रह्मोवाच
पार्षदैर्यमदूतेभ्यो मोचितस्त्विति स द्विजः ।
शिवलोकं जगामाशु तैर्गणैः शुचिमानसः ॥ ५१ ॥
तत्र भुक्त्वाखिलान्भोगान्संसेव्य च शिवाशिवौ ।
अरिन्दमस्य तनयः कलिङ्‌गाधिपतेरभूत् ॥ ५२ ॥
दम इत्यभिधानोऽभूच्छिवसेवापरायणः ।
बालोऽपि शिशुभिः साकं शिवभक्तिं चकार सः ॥ ५३ ॥
क्रमाद्‌राज्यमवापाथ पितर्युपरते युवा ।
प्रीत्या प्रवर्तयामास शिवधर्मांश्च सर्वशः ॥ ५४ ॥
नान्यं धर्मं स जानाति दुर्दमो भूपतिर्दमः ।
शिवालयेषु सर्वेषु दीपदानादृते द्विजः ॥ ५५ ॥
ग्रामाधीशान्समाहूय सर्वान्स विषयस्थितान् ।
इत्थमाज्ञापयामास दीपा देयाः शिवालये ॥ ५६ ॥
अन्यथा सत्यमेवेदं स मे दण्ड्यो भविष्यति ।
दीप दानाच्छिवस्तुष्टो भवतीति श्रुतीरितम् ॥ ५७ ॥
यस्ययस्याभितो ग्रामं यावतश्च शिवालयाः ।
तत्रतत्र सदा दीपो द्योतनीयोऽविचारितम् ॥ ५८ ॥
ममाज्ञाभङ्‌गदोषेण शिरश्छेत्स्याम्यसंशयम् ।
इति तद्‌भयतो दीपा दीप्ताः प्रति शिवालयम् ॥ ५९ ॥
अनेनैव स धर्मेण यावज्जीवं दमो नृपः ।
धर्मर्द्धिं महतीं प्राप्य कालधर्मवशं गतः ॥ ६० ॥
स दीपवासनायोगाद्‌बहून्दीपान्प्रदीप्य वै ।
अलकायाः पतिरभूद्‌रत्नदीपशिखाश्रयः ॥ ६१ ॥
एवं फलति कालेन शिवेऽल्पमपि यत्कृतम् ।
इति ज्ञात्वा शिवे कार्यं भजनं सुसुखार्थिभिः ॥ ६२ ॥
क्व स दीक्षितदायादः सर्वधर्मारतिः सदा ।
शिवालये दैवयोगाद्यातश्चोरयितुं वसु ॥
स्वार्थदीपदशोद्योतलिङ्‌गमौलितमोहरः । ६३ ॥
कलिङ्‌गविषये राज्यं प्राप्तो धर्मरतिं सदा ।
शिवालये समुद्दीप्य दीपान्प्राग्वासनोदयात् ॥ ६४ ॥
क्वैषा दिक्पालपदवी मुनीश्वर विलोकय ।
मनुष्यधर्मिणाऽनेन साम्प्रतं येह भुज्यते ॥ ६५ ॥
इति प्रोक्तं गुणनिधेर्यज्ञदत्तात्मजस्य हि ।
चरितं शिवसन्तोषं शृण्वतां सर्वकामदम् ॥ ६६ ॥
सर्वदेवशिवेनासौ सखित्वं च यथेयिवान् ।
तदप्येकमना भूत्वा शृणु तात ब्रवीमि ते ॥ ६७ ॥
इति श्रीशिवमहापुराणे द्वितीयायां रुद्रसंहितायां
प्रथमखण्डे सृष्ट्युपाख्याने कैलाशगमनोपाख्याने
गुणनिधिसद्‌गतिवर्णनो नामाष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥