नारद उवाच
विधे विधे महाभाग धन्यस्त्वं सुरसत्तम ।
श्राविताऽद्याद्‌भुता शैवी कथा परमपावनी ॥ १ ॥
तत्राद्‌भुता महादिव्या लिङ्‌गोत्पत्तिः श्रुता शुभा ।
श्रुत्वा यस्याः प्रभावं च दुःखनाशो भवेदिह ॥ २ ॥
अनन्तरं च यज्जातं माहात्म्यं चरितं तथा ।
सृष्टेश्चैव प्रकारं च कथय त्वं विशेषतः ॥ ३ ॥
ब्रह्मोवाच
सम्यक् पृष्टे च भवता यज्जातं तदनन्तरम् ।
कथयिष्यामि सङ्‌क्षेपाद्यथा पूर्वं श्रुतं मया ॥ ४ ॥
अन्तर्हिते तदा देवे शिवरूपे सनातने ।
अहं विष्णुश्च विप्रेन्द्र अधिकं सुखमाप्तवान् ॥ ५ ॥
मया च विष्णुना रूपं हंसवाराहयोस्तदा ।
संवृतं तु ततस्ताभ्यां लोकसर्गावनेच्छया ॥ ६ ॥
नारद उवाच
विधे ब्रह्मन् महाप्राज्ञ संशयो हृदि मे महान् ।
कृपां कृत्वाऽतुलां शीघ्रं तं नाशयितुमर्हसि ॥ ७ ॥
हंसवाराहयो रूपं युवाभ्यां च धृतं कथम् ।
अन्यद्‌रूपं विहायैव किमत्र वद कारणम् ॥ ८ ॥
सूत उवाच
इत्येतद्वचनं श्रुत्वा नारदस्य महात्मनः ।
स्मृत्वा शिवपदाम्भोजं ब्रह्मा सादरमब्रवीत् ॥ ९ ॥
ब्रह्मोवाच
हंसस्य चोर्ध्वगमने गतिर्भवति निश्चला ।
तत्त्वातत्त्वविवेकोऽस्ति जलदुग्धविभागवत् ॥ १० ॥
अज्ञानज्ञानयोस्तत्त्वं विवेचयति हंसकः ।
हंसरूपं धृतं तेन ब्रह्मणा सृष्टिकारिणा ॥ ११ ॥
विवेको नैव लब्धश्च यतो हंसो व्यलीयत ।
शिवस्वरूपतत्त्वस्य ज्योतिरूपस्य नारद ॥ १२ ॥
सृष्टिप्रवृत्तिकामस्य कथं ज्ञानं प्रजायते ।
यतो लब्धो विवेकोऽपि न मया हंसरूपिणा ॥ १३ ॥
गमनेऽधो वराहस्य गतिर्भवति निश्चला ।
धृतं वाराहरूपं हि विष्णुना वनचारिणा ॥ १४ ॥
अथवा भवकल्पार्थं तद्‌रूपं हि प्रकल्पितम् ।
विष्णुना च वराहस्य भुवनावनकारिणा ॥ १५ ॥
यद्दिनं हि समारभ्य तद्‌रूपं धृतवान्हरिः ।
तद्दिनं प्रति कल्पोऽसौ कल्पो वाराहसञ्ज्ञकः ॥ १६ ॥
तदिच्छा वा यदा जाता तस्य रूपस्य धारणे ।
तद्दिनं प्रतिकल्पोऽसौ कल्पो वाराहसञ्ज्ञकः ॥ १७ ॥
इति प्रश्नोत्तरं दत्तं प्रस्तुतं शृणु नारद ।
स्मृत्वा शिवपदाम्भोजं वक्ष्ये सृष्टिविधिं मुने ॥ १८ ॥
अन्तर्हिते महादेवे त्वहं लोकपितामहः ।
तदीयं वचनं कर्तुमध्यायन्ध्यानतत्परः ॥ १९ ॥
नमस्कृत्य तदा शम्भुं ज्ञानं प्राप्य हरेस्तदा ।
आनन्दं परमं गत्वा सृष्टिं कर्तुं मनो दधे ॥ २० ॥
विष्णुश्चापि तदा तत्र प्रणिपत्य सदाशिवम् ।
उपदिश्य च मां तात ह्यन्तर्धानमुपागतः ॥ २१ ॥
ब्रह्माण्डाच्च बहिर्गत्वा प्राप्य शम्भोरनुग्रहम् ।
वैकुण्ठनगरं गत्वा तत्रोवास हरिः सदा ॥ २२ ॥
अहं स्मृत्वा शिवं तत्र विष्णुं वै सृष्टिकाम्यया ।
पूर्वं सृष्टं जलं यच्च तत्राञ्जलिमुदाक्षिपम् ॥ २३ ॥
अतोऽण्डमभवत्तत्र चतुर्विंशतिसञ्ज्ञकम् ।
विराड्‌रूपमभूद्विप्र जलरूपमपश्यतः ॥ २४ ॥
ततः संशयमापन्नस्तपस्तेपे सुदारुणम् ।
द्वादशाब्दमहं तत्र विष्णुध्यानपरायणः ॥ २५ ॥
तस्मिंश्च समये तात प्रादुर्भूतो हरिः स्वयम् ।
मामुवाच महाप्रीत्या मदङ्‌गं संस्पृशन्मुदा ॥ २६ ॥
विष्णुरुवाच
वरं ब्रूहि प्रसन्नोऽस्मि नादेयो विद्यते तव ।
ब्रह्मञ्छम्भुप्रसादेन सर्वं दातुं समर्थकः ॥ २७ ॥
ब्रह्मोवाच
युक्तमेतन्महाभाग दत्तोऽहं शम्भुना च ते ।
तदुक्तं याचते मेऽद्य देहि विष्णो नमोऽस्तु ते ॥ २८ ॥
विराड्‌रूपमिदं ह्यण्डं चतुर्विंशतिसञ्ज्ञकम् ।
न चैतन्यं भवत्यादौ जडीभूतं प्रदृश्यते ॥ २९ ॥
प्रादुर्भूतो भवानद्य शिवानुग्रहतो हरे ।
प्राप्तं शङ्‌करसम्भूत्या ह्यण्डं चैतन्यमावह ॥ ३० ॥
इत्युक्ते च महाविष्णुः शम्भोराज्ञापरायणः ।
अनन्तरूपमास्थाय प्रविवेश तदण्डकम् ॥ ३१ ॥
सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् ।
स भूमिं सर्वतः स्पृक्त्वा तदण्डं व्याप्तवानिति ॥ ३२ ॥

प्रविष्टे विष्णुना तस्मिन्नण्डे सम्यक्स्तुतेन मे ।
सचेतनमभूदण्डं चतुर्विंशतिसञ्ज्ञकम् ॥ ३३ ॥
पातालादि समारभ्य सप्तलोकाधिपः स्वयम् ।
राजते स्म हरिस्तत्र वैराजः पुरुषः प्रभुः ॥ ३४ ॥
कैलासनगरं रम्यं सर्वोपरि विराजितम् ।
निवासार्थं निजस्यैव पञ्चवक्त्रश्चकार ह ॥ ३५ ॥
ब्रह्माण्डस्य तथा नाशे वैकुण्ठस्य च तस्य च ।
कदाचिदेव देवर्षे नाशो नास्ति तयोरिह ॥ ३६ ॥
सत्यं पदमुपाश्रित्य स्थितोऽहं मुनिसत्तम ।
सृष्टिकामोऽभवं तात महादेवाज्ञया ह्यहम् ॥ ३७ ॥
सिसृक्षोरथ मे प्रादुरभवत्पापसर्गकः।
अविद्यापञ्चकस्तात बुद्धिपूर्वस्तमोपमः । ३८ ॥
ततः प्रसन्नचित्तोऽहमसृजं स्थावराभिधम् ।
मुख्यसर्गं च निःसङ्‌गमध्यायं शम्भुशासनात् ॥ ३९ ॥
तं दृष्ट्‍वा मे सिसृक्षोश्च ज्ञात्वा साधकमात्मनः ।
सर्गोऽवर्तत दुःखाढ्यस्तिर्यक्स्रोता न साधकः ॥ ४० ॥
तं चासाधकमाज्ञाय पुनश्चिन्तयतश्च मे ।
अभवत्सात्त्विकः सर्ग ऊर्ध्वस्रोता इति द्रुतम् ॥ ४१ ॥
देवसर्गः प्रतिख्यातःसत्योऽतीव सुखावहः ।
तमप्यसाधकं मत्वाऽचिन्तयं प्रभुमात्मनः ॥ ४२ ॥
प्रादुरासीत्ततःसर्गो राजसः शङ्‌कराज्ञया ।
अवाक्स्रोता इति ख्यातो मानुषः परसाधकः ॥ ४३ ॥
महादेवाज्ञया सर्गस्ततो भूतादिकोऽभवत् ।
इति पञ्चविधा सृष्टिः प्रवृत्ता वै कृता मया ॥ ४४ ॥
त्रयःसर्गाः प्रकृत्याश्च ब्रह्मणः परिकीर्तिताः ।
तत्राद्यो महतः सर्गो द्वितीयः सूक्ष्मभौतिकः ॥ ४५ ॥
वैकारिकस्तृतीयश्च इत्येते प्रकृतास्त्रयः ।
एवं चाष्टविधाः सर्गाः प्रकृतेर्वेकृतैः सह ॥ ४६ ॥
कौमारो नवमः प्रोक्तः प्राकृतो वैकृतश्च सः ।
एषामवान्तरो भेदो मया वक्तुं न शक्यते ॥ ४७ ॥
अल्पत्वादुपयोगस्य वच्मि सर्गं द्विजात्मकम् ।
कौमारः सनकादीनां यत्र सर्गो महानभूत् ॥ ४८ ॥
सनकाद्याः सुता मे हि मानसा ब्रह्मसंमिताः ।
महावैराग्यसम्पन्ना अभवन्पञ्च सुव्रताः ॥ ४९ ॥
मयाज्ञप्ता अपि च ते संसारविमुखा बुधाः ।
शिवध्यानैकमनसो न सृष्टौ चक्रिरे मतिम् ॥ ५० ॥
प्रत्युत्तरं च तैर्दत्तं श्रुत्वाऽहं मुनिसत्तम ।
अकार्षं क्रोधमत्युग्रं मोहमाप्तश्च नारद ॥ ५१ ॥
कुद्धस्य मोहितस्याथ विह्वलस्य मुने मम ।
क्रोधेन खलु नेत्राभ्यां प्रापतन्नश्रुबिन्दवः ॥ ॥ ५२ ॥
तस्मिन्नवसरे तत्र स्मृतेन मनसा मया ।
प्रबोधितोहं त्वरितमागतेना हि विष्णुना ॥ ५३ ॥
तपः कुरु शिवस्येति हरिणा शिक्षितोऽप्यहम् ।
तपोकारीमहद्घोरं परमं मुनिसत्तम ॥ ५४ ॥
तपस्यतश्च सृष्ट्यर्थं भ्रुवोर्घ्राणस्य मध्यतः ।
अविमुक्ताभिधाद्देशात्स्वकीयान्मे विशेषतः ॥ ५५ ॥
त्रिमूर्तीनां महेशस्य प्रादुरासीद्घृणानिधिः ।
अर्द्धनारीश्वरो भूत्वा पूर्णाशःसकलेश्वरः ॥ ५६ ॥
तमजं शङ्‌करं साक्षात्तेजोराशिमुमापतिम् ।
सर्वज्ञं सर्वकर्तारं नीललोहितसञ्ज्ञकम् ॥ ५७ ॥
दृष्ट्‍वा नत्वा महाभक्त्या स्तुत्वाहं तु प्रहर्षितः ।
अवोचं देवदेवेशं सृज त्वं विविधाः प्रजाः ॥ ५८ ॥
श्रुत्वा मम वचःसोथ देवदेवो महेश्वरः ।
ससर्ज स्वात्मनस्तुल्यान्‌रुद्रो रुद्रगणान्बहून ॥ ५९ ॥
अवोचं पुनरेवेशं महारुद्रं महेश्वरम् ।
जन्ममृत्युभयाविष्टाःसृज देव प्रजा इति ॥ ६० ॥
एवं श्रुत्वा महादेवो मद्वचः करुणानिधिः ।
प्रहस्योवाच मां सद्यः प्रहस्य मुनिसत्तम ॥ ६१ ॥
महादेव उवाच
जन्ममृत्युभयाविष्टा नाहं स्रक्ष्ये प्रजा विधे ।
अशोभनाः कर्मवशा विमग्ना दुःखवारिधौ ॥ ६२ ॥
अहं दुःखोदधौ मग्ना उद्धरिष्यामि च प्रजाः ।
सम्यक्ज्ञानप्रदानेन गुरुमूर्तिपरिग्रहः ॥ ६३ ॥
त्वमेव सृज दुःखाढ्याः प्रजाःसर्वाः प्रजापते ।
मदाज्ञया न बद्धस्त्वं मायया सम्भविष्यसि ॥ ६४ ॥
ब्रह्मोवाच
इत्युक्त्वा मां स भगवान्सुश्रीमान्नीललोहितः ।
सगणः पश्यतो मे हि द्रुतमन्तर्दधे हरः ॥ ६५ ॥
इति श्रीशिवमहापुराणे द्वितीयायां
रुद्रसंहितायांप्रथमखण्डे सृष्ट्युपक्रमे
रुद्रावताराविर्भाववर्णनो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥