ऋषय ऊचुः -
पार्थिवप्रतिमापूजाविधानं ब्रूहि सत्तम ।
येन पूजाविधानेन सर्वाभिष्टमवाप्यते ॥ १ ॥
सूत उवाच -
पृष्टं सुसाधु युष्माभिः सदा सर्वार्थदायकम् ।
सद्यो दुःखस्य शमनं शृणुत प्रब्रवाम वः ॥ २ ॥
अपमृत्युहरं कालमृत्योश्चापि विनाशनम् ।
सद्यः कलत्रपुत्रादिधनधान्यप्रदं द्विजाः ॥ ३ ॥
अन्नादिभोज्यं वस्त्रादि सर्वमुत्पद्यते यतः ।
ततो मृदादिप्रतिमापूजाभीष्टप्रदा भुवि ॥ ४ ॥
पुरुषाणां च नारीणामधिकारोऽत्र निश्चितम् ।
नद्यां तडागे कूपे वा जलान्तर्मृदमाहरेत् ॥ ५ ॥
संशोध्य गन्धचूर्णेन पेषयित्वा सुमण्डपे ।
हस्तेन प्रतिमां कुर्यात्क्षीरेण च सुसंस्कृताम् ॥ ६ ॥
अङ्‌गप्रत्यङ्‌गकोपेतामायुधैश्च समन्विताम् ।
पद्मासनस्थितां कृत्वा पूजयेदादरेण हि ॥ ७ ॥
विघ्नेशादित्यविष्णूनामम्बायाश्च शिवस्य च ।
शिवस्य शिवलिङ्‌गं च सर्वदा पूजयेद्‌द्विज ॥ ८ ॥
षोडशैरुपचारैश्च कुर्यात्तत्फलसिद्धये ।
पुष्पेण प्रोक्षणं कुर्यादभिषेकं समन्त्रकम् ॥ ९ ॥
शाल्यन्नेनैव नैवेद्यं सर्वं कुडवमानतः ।
गृहे तु कुडवं ज्ञेयं मानुषे प्रस्थमिष्यते ॥ १० ॥
दैवे प्रस्थत्रयं योग्यं स्वयम्भोः प्रस्थपञ्चकम् ।
एवं पूर्णफलं विद्यादधिकं वै द्वयं त्रयम् ॥ ११ ॥
सहस्रपूजया सत्यं सत्यलोकं लभेद्‌द्विजः ।
द्वादशाङ्‌गुलमायामं द्विगुणं च ततोऽधिकम् ॥ १२ ॥
प्रमाणमङ्‌गुलस्यैकं तदूर्ध्वं पञ्चकत्रयम् ।
अयोदारुकृतं पात्रं शिवमित्युच्यते बुधैः ॥ १३ ॥
तदष्टभागः प्रस्थः स्यात्तच्चतुष्कुडवं मतम् ।
दशप्रस्थं शतप्रस्थं सहस्रप्रस्थमेव च ॥ १४ ॥
जलतैलादिगन्धानां यथायोग्यं च मानतः ।
मानुषार्षस्वयम्भूनां महापूजेति कथ्यते ॥ १५ ॥
अभिषेकादात्मशुद्धिर्गन्धात्पुण्यमवाप्यते ।
आयुस्तृप्तिश्च नैवेद्याद्धूपादर्थमवाप्यते ॥ १६ ॥
दीपाज्ज्ञानमवाप्नोति ताम्बूलाद्‌भोगमाप्नुयात् ।
तस्मात्स्नानादिकं षट्कं प्रयत्‍नेन प्रसाधयेत् ॥ १७ ॥
नमस्कारो जपश्चैव सर्वाभीष्टप्रदावुभौ ।
पूजान्ते च सदा कार्यौ भोगमोक्षार्थिभिर्नरैः ॥ १८ ॥
सम्पूज्य मनसा पूर्वं कुर्यात्तत्तत्सदा नरः ।
देवानां पूजया चैव तत्तल्लोकमवाप्नुयात् ॥ १९ ॥
तदवान्तरलोके च यथेष्टं भोग्यमाप्यते ।
तद्विशेषान्प्रवक्ष्यामि शृणुत श्रद्धया द्विजाः ॥ २० ॥
विघ्नेशपूजया सम्यग्भूर्लोकेऽभीष्टमाप्नुयात् ।
शुक्रवारे चतुर्थ्यां च सिते श्रावणभाद्रके ॥ २१ ॥
भिषगृक्षे धनुर्मासे विघ्नेशं विधिवद्यजेत् ।
शतं पूजासहस्रं वा तत्संख्याङ्‌कदिनैर्व्रजेत् ॥ २२ ॥
देवाग्निश्रद्धया नित्यं पुत्रदं चेष्टदं नृणाम् ।
सर्वपापप्रशमनं तत्तद्दुरितनाशनम् ॥ २३ ॥
वारपूजां शिवादीनामात्मशुद्धिप्रदां विदुः ।
तीथिनक्षत्रयोगानामाधारं सार्वकामिकम् ॥ २४ ॥
तथा वृद्धिक्षयाभावात्पूर्णब्रह्मात्मकं विदुः ।
उदयादुदयं वारो ब्रह्मप्रभृति कर्मणाम् ॥ २५ ॥
तिथ्यादौ देवपूजा हि पूर्णभोगप्रदा नृणाम् ।
पूर्वभागः पितॄणान्तु निशि युक्तः प्रशस्यते ॥ २६ ॥
परभागस्तु देवानां दिवा युक्तः प्रशास्यते ।
उदयव्यापिनी ग्राह्या मध्याह्ने यदि सा तिथिः ॥ २७ ॥
देवकार्ये तथा ग्राह्यास्थितिऋक्षादिकाः शुभाः ।
सम्यग्विचार्यवारादीन्कुर्यात्पूजाजपादिकम् ॥ २८ ॥
पूजार्यते ह्यनेनेति वेदेष्वर्थस्य योजना ।
पूर्भोगफलसिद्धिश्च जायते तेन कर्मणा ॥ २९ ॥
मनोभावांस्तथाज्ञानमिष्टभोगार्थयोजनात् ।
पूजाशब्दर्थ एवं हि विश्रुतो लोकवेदयोः ॥ ३० ॥
नित्यनैमित्तिकं कालात्सद्यः काम्ये स्वनुष्ठिते ।
नित्यं मासं च पक्षं च वर्षं चैव यथाक्रमम् ॥ ३१ ॥
तत्तत्कर्मफलप्राप्तिस्तादृक्पापक्षयः क्रमात् ।
महागणपतेः पूजा चतुर्थ्यां कृष्णपक्षके ॥ ३२ ॥
पक्षपापक्षयकरी पक्षभोगफलप्रदा ।
चैत्रे चतुर्थ्यां पूजा च कृता मासफलप्रदा ॥ ३३ ॥
वर्षभोगप्रदा ज्ञेया कृता वै सिंहभाद्रके ।
श्रवण्यादित्यवारे च सप्तम्यां हस्तभे दिने ॥ ३४ ॥
माघशुक्ले च सप्तम्यामादित्ययजनं चरेत् ।
ज्येष्ठभाद्रकसौम्ये च द्वादश्यां श्रवणर्क्षके ॥ ३५ ॥
कृतं विष्णुयजनमिष्टसम्पत्करं विदुः ।
श्रावणे विष्णुयजनमिष्टारोग्यप्रदं भवेत् ॥ ३६ ॥
गवादीन्द्वादशानर्थान्साङ्‌गान्दत्त्वा तु यत्फलम् ।
तत्फलं समवाप्नोति द्वादश्यां विष्णुतर्पणात् ॥ ३७ ॥
द्वादश्यां द्वादशान्विप्रान्विष्णोर्द्वादशनामतः ।
षोडशैरुपचारैश्च यजेत्तत्प्रीतिमाप्नुयात् ॥ ३८ ॥
एवं च सर्वदेवानां तत्तद् द्वादशनामकैः ।
द्वादशब्रह्मयजनं तत्तत्प्रीतिकरं भवेत् ॥ ३९ ॥
कर्कटे सोमवारे च नवम्यां मृगशीर्षके ।
अम्बां यजेद्‌भूतिकामः सर्वभोगफलप्रदाम् ॥ ४० ॥
आश्वयुक्छुक्लनवमी सर्वाभीष्टफलप्रदा ।
आदिवारे चतुर्दश्यां कृष्णपक्षे विशेषतः ॥ ४१ ॥
आर्द्रायां च महार्द्रायां शिवपूजा विशिष्यते ।
माघकृष्णचतुर्दश्यां सर्वाभीष्टफलप्रदा ॥ ४२ ॥
आयुष्करी मृत्युहरा सर्वसिद्धिकरी नृणाम् ।
ज्येष्ठमासे महार्द्रायां चतुर्दशीदिनेपि च ॥ ४३ ॥
मार्गशीर्षार्द्रकायां वा षोडशैरुपचारकैः ।
तत्तन्मूर्तिशिवं पूज्य तस्य वै पाददर्शनम् ॥ ४४ ॥
शिवस्य यजनं ज्ञेयं भोगमोक्षप्रदं नृणाम् ।
वारादिदेवयजनं कार्तिके हि विशिष्यते ॥ ४५ ॥
कार्तिके मासि सम्प्राप्ते सर्वान्देवान्यजेद्‌बुधः ।
दानेन तपसा होमैर्जपेन नियमेन च ॥ ४६ ॥
षोडशैरुपचारैश्च प्रतिमाविप्रमन्त्रकैः ।
ब्राह्मणानां भोजनेन निष्कामार्तिकरो भवेत् ॥ ४७ ॥
कार्तिके देवयजनं सर्वभोगप्रदं भवेत् ।
व्याधीनां हरणं चैव भवेद्‌भूतग्रहक्षयः ॥ ४८ ॥
कार्तिकादित्यवारेषु नृणामादित्यपूजनात् ।
तैलकार्पासदानात्तु भवेत्कुष्ठादिसङ्‌क्षयः ॥ ४९ ॥
हरीतकीमरीचीनां वस्त्रक्षीरादिदानतः ।
ब्रह्मप्रतिष्ठया चैव क्षयरोगक्षयो भवेत् ॥ ५० ॥
दीपसर्षपदानाच्च अपस्मारक्षयो भवेत् ।
कृत्तिकासोमवारेषु शिवस्य यजनं नृणाम् ॥ ५१ ॥
महादारिद्र्यशमनं सर्वसम्पत्करं भवेत् ।
गृहक्षेत्रादिदानाच्च गृहोपकरणादिना ॥ ५२ ॥
कृत्तिकाभौमवारेषु स्कन्दस्य यजनान्नृणाम् ।
दीपघण्टादिदानाद्वै वाक्सिद्धिरचिराद्‌भवेत् ॥ ५३ ॥
कृत्तिकासौम्यवारेषु विष्णोर्वै यजनं नृणाम् ।
दध्योदनस्य दानं च सत्सन्तानकरं भवेत् ॥ ५४ ॥
कृत्तिकागुरुवारेषु ब्रह्मणो यजनाद्धनैः ।
मधुस्वर्णाज्यदानेन भोगवृद्धिर्भवेन्नृणाम् ॥ ५५ ॥
कृत्तिकाशुक्रवारेषु गजतुण्डस्य याजनात् ।
गन्धपुष्पान्नदानेन भोग्यवृद्धिर्भवेन्नृणाम् ॥ ५६ ॥
वन्ध्या सुपुत्रं लभते स्वर्णरौप्यादिदानतः ।
कृत्तिकाशनिवारेषु दिक्पालानां च वन्दनम् ॥ ५७ ॥
दिग्गजानां च नागानां सेतुपानां च पूजनम् ।
त्र्यम्बकस्य च रुद्रस्य विष्णोः पापहरस्य च ॥ ५८ ॥

ज्ञानदं ब्रह्मणश्चैव धन्वन्तर्यश्विनोस्तथा ।
रोगापमृत्युहरणं तत्कालव्यात्रशान्तिदम् ॥ ५९ ॥
लवणायसतैलानां माषादीनां च दानतः ।
त्रिकटुफलगन्धानां जलादीनां च दानतः ॥ ६० ॥
द्रवाणां कठिनानां च प्रस्थेन पलमानतः ।
स्वर्गप्राप्तिर्धनुर्मासे ह्युषःकाले च पूजनम् ॥ ६१ ॥
शिवादीनां च सर्वेषां क्रमाद्वै सर्वसिद्धये ।
शाल्यन्नस्य हविष्यस्य नैवेद्यं शस्तमुच्यते ॥ ६२ ॥
विविधान्नस्य नैवेद्यं धनुर्मासे विशिष्यते ।
मार्गशीर्षेऽन्नदस्यैव सर्वमिष्टफलं भवेत् ॥ ६३ ॥
पापक्षयं चेष्टसिद्धिं चारोग्यं धर्ममेव च ।
सम्यग्वेदपरिज्ञानं सदनुष्ठानमेव च ॥ ६४ ॥
इहामुत्र महाभोगानन्ते योगं च शाश्वतम् ।
वेदान्तज्ञानसिद्धिं च मार्गशीर्षान्नदो लभेत् ॥ ६५ ॥
मार्गशीर्षे ह्युषःकाले दिनत्रयमथापि वा ।
यजेद्देवान्भोगकामो नाधनुर्मासिको भवेत् ॥ ६६ ॥
यावत्सङ्‌गवकालं तु धनुर्मासो विधीयते ।
धनुर्मासे निराहारो मासमात्रं जितेन्द्रियः ॥ ६७ ॥
आमध्याह्नं जपेद्विप्रो गायत्रीं वेदमातरम् ।
पञ्चाक्षरादिकान्मन्त्रान्पश्चादासुप्तिकं जपेत् ॥ ६८ ॥
ज्ञानं लब्ध्वा च देहान्ते विप्रो मुक्तिमवाप्नुयात् ।
अन्येषां नरनारीणां त्रिःस्नानेन जपेन च ॥ ६९ ॥
सदा पञ्चाक्षरस्यैव विशुद्धं ज्ञानमाप्यते ।
इष्टमन्त्रान्सदा जप्त्वा महापापक्षयं लभेत् ॥ ७० ॥
धनुर्मासे विशेषेण महानैवेद्यमाचरेत् ।
शालितण्डुलभारेण मरीचप्रस्थकेन च ॥ ७१ ॥
गणनाद्‌द्वादशं सर्वं मध्वाज्यकुडवेन हि ।
द्रोणयुक्तेन मुद्‌गेन द्वादशव्यञ्जनेन च ॥ ७२ ॥
घृतपक्वैरपूपैश्च मोदकैः शालिकादिभिः ।
द्वादशैश्च दधिक्षीरैर्द्वादशप्रस्थकेन च ॥ ७३ ॥
नारिकेलफलादीनां तथा गणनया सह ।
द्वादशक्रमुकैर्युक्तं षट्त्रिंशत्पत्रकैर्युतम् ॥ ७४ ॥
कर्पूरखुरचूर्णेन पञ्चसौगन्धिकैर्युतम् ।
ताम्बूलयुक्तं तु यदा महानैवेद्यलक्षणम् ॥ ७५ ॥
महानैवेद्यमेतद्वै देवतार्पणपूर्वकम् ।
वर्णानुक्रमपूर्वेण तद्‌भक्तेभ्यः प्रदापयेत् ॥ ७६ ॥
एवं चौदननैवेद्याद्‌भूमौ राष्ट्रपतिर्भवेत् ।
महानैवेद्यदानेन नरः स्वर्गमवाप्नुयात् ॥ ७७ ॥
महानैवेद्यदानेन सहस्रेण द्विजर्षभाः ।
सत्यलोके च तल्लोके पूर्णमायुरवाप्नुयात् ॥ ७८ ॥
सहस्राणां च त्रिंशत्या महानैवेद्यदानतः ।
तदूर्ध्वलोकमाप्यैव न पुनर्जन्मभाग्भवेत् ॥ ७९ ॥
सहस्राणां च षट्त्रिंशज्जन्मनैवेद्यमीरितम् ।
तावन्नैवेद्यदानं तु महापूर्णं तदुच्यते ॥ ८० ॥
महापूर्णस्य नैवेद्यं जन्मनैवेद्यमिष्यते ।
जन्मनैवेद्यदानेन पुनर्जन्म न विद्यते ॥ ८१ ॥
ऊर्जे मासि दिने पुण्ये जन्मनैवेद्यमाचरेत् ।
सङ्‌क्रान्तिपातजन्मर्क्षपौर्णमास्यादिसंयुते ॥ ८२ ॥
अब्दजन्मदिने कुर्याज्जन्मनैवेद्यमुत्तमम् ।
मासान्तरेषु जन्मर्क्षपूर्णयोगदिनेपि च ॥ ८३ ॥
मेलने च शनेर्वापि तावत्साहस्रमाचरेत् ।
जन्मनैवेद्यदानेन जन्मार्पणफलं लभेत् ॥ ८४ ॥
जन्मार्पणाच्छिवः प्रीतः स्वसायुज्यं ददाति हि ।
इदं तज्जन्मनैवेद्यं शिवस्यैव प्रदापयेत् ॥ ८५ ॥
योनिलिङ्‌गस्वरूपेण शिवो जन्मानिरूपकः ।
तस्माज्जन्मनिवृत्त्यर्थः जन्मपूजा शिवस्य हि ॥ ८६ ॥
बिन्दुनादात्मकं सर्वं जगत्स्थावरजङ्‌गमम् ।
बिन्दुः शक्तिः शिवो नादः शिवशक्त्यात्मकं जगत् ॥ ८७ ॥
नादाधारमिदं बिन्दु बिन्द्वाधारमिदं जगत् ।
जगदाधारभूतौ हि बिन्दुनादौ व्यवस्थितौ ॥ ८८ ॥
बिन्दुनादयुतं सर्वं सकलीकरणं भवेत् ।
सकलीकरणाज्जन्म जगत्प्राप्नोत्यसंशयः ॥ ८९ ॥
बिन्दुनादात्मकं लिङ्‌गं जगत्कारणमुच्यते ।
बिन्दुर्देवी शिवो नादः शिवलिङ्‌गं तु कथ्यते ॥ ९० ॥
तस्माज्जन्मनिवृत्त्यर्थं शिवलिङ्‌गं प्रपूजयेत् ।
माता देवी बिन्दुरूपा नादरूपः शिवः पिता ॥ ९१ ॥
पूजिताभ्यां पितृभ्यां तु परमानन्द एव हि ।
परमानन्दलाभार्थं शिवलिङ्‌गं प्रपूजयेत् ॥ ९२ ॥
सा देवी जगतां माता स शिवो जगतः पिता ।
पित्रोः शुश्रूषके नित्यं ‌कृपाधिक्यं हि वर्धते ॥ ९३ ॥
कृपयान्तर्गतैश्वर्यं पूजकस्य ददाति हि ।
तस्मादन्तर्गतानन्दलाभार्थं मुनिपुङ्‌गवाः ॥ ९४ ॥
पितृमातृस्वरूपेण शिवलिङ्‌गं प्रपूजयेत् ।
भर्गः पुरुषरूपो हि भर्गा प्रकृतिरुच्यते ॥ ९५ ॥
अव्यक्तान्तरधिष्ठानं गर्भः पुरुष उच्यते ।
सुव्यक्तान्तरधिष्ठानं गर्भः प्रकृतिरुच्यते ॥ ९६ ॥
पुरुषत्वादिगर्भो हि गर्भवाञ्जनको यतः ।
पुरुषात्प्रकृतौ युक्तं प्रथमं जन्म कथ्यते ॥ ९७ ॥
प्रकृतेर्व्यक्ततां यातं द्वितीयं जन्म कथ्यते ।
जन्म जन्तुर्मृत्युजन्म पुरुषात्प्रतिपद्यते ॥ ९८ ॥
अन्यतो भाव्यतेऽवश्यं मायया जन्म कथ्यते ।
जीर्यते जन्मकालाद्यत्तस्माज्जीव इति स्मृतः ॥ ९९ ॥
जन्यते तन्यते पाशैर्जीवशब्दार्थ एव हि ।
जन्मपाशनिवृत्त्यर्थं जन्मलिङ्‌गं प्रपूजयेत् ॥ १०० ॥
भं वृद्धिं गच्छतीत्यर्थाद्‌भगः प्रकृतिरुच्यते ।
प्राकृतैः शब्दमात्राद्यैः प्राकृतेन्द्रियभोजनात् ॥ १०१ ॥
भगस्य दं भोगमिति शब्दार्थो मुख्यतः श्रुतः ।
मुख्यो भगस्तु प्रकृतिर्भगवाञ्छिव उच्यते ॥ १०२ ॥
भगवान्भोगदाता हि नाऽन्यो भोगप्रदायकः ।
भगस्वामी च भगवान्भर्ग इत्युच्यते बुधैः ॥ १०३ ॥
भगेन सहितं लिङ्‌गं भगं लिङ्‌गेन संयुतम् ।
इहामुत्र च भोगार्थं नित्यभोगार्थमेव च ॥ १०४ ॥
भगवन्तं महादेवं शिवलिङ्‌गं प्रपूजयेत् ।
लोकप्रसविता सूर्यस्तच्चिह्नं प्रसवाद्‌भवेत् ॥ १०५ ॥
लिङ्‌गे प्रसूतिकर्तारं लिङ्‌गिनं पुरुषो यजेत् ।
लिङ्‌गार्थगमकं चिह्नं लिङ्‌गमित्यभिधीयते ॥ १०६ ॥
लिङ्‌गमर्थं हि पुरुषं शिवं ‌गमयतीत्यदः ।
शिवशक्त्योश्च चिह्नस्य मेलनं लिङ्‌गमुच्यते ॥ १०७ ॥
स्वचिह्नपूजनात्प्रीतश्चिह्नकार्यं न विद्यते ।
चिह्नकार्यं तु जन्मादि जन्माद्यं विनिवर्तते ॥ १०८ ॥
प्राकृतः पुरुषश्चापि बाह्याभ्यन्तरसम्भवैः ।
षोशशैरुपचारैश्च शिवलिङ्‌गं प्रपूजयेत् ॥ १०९ ॥
एवमादित्यवारे हि पूजा जन्मनिवर्तिका ।
आदिवारे महालिङ्‌गं प्रणवेनैव पूजयेत् ॥ ११० ॥
आदिवारे पञ्चगव्यैरभिषेको विशिष्यते ।
गोमयं ‌गोजलं ‌क्षीरं दध्याज्यं पञ्चगव्यकम् ॥ १११ ॥
क्षीराद्यं च पृथक्च्चैव मधुना चेक्षुसारकैः ।
गव्यक्षीरान्ननैवेद्यं प्रणवेनैव कारयेत् ॥ ११२ ॥
प्रणवं ध्वनिलिङ्‌गं तु नादलिङ्‌गं स्वयम्भुवः ।
बिन्दुलिङ्‌गं तु यन्त्रं स्यान्मकारं तु प्रतिष्ठितम् ॥ ११३ ॥
उकारं चरलिङ्‌गं स्यादकारं ‌गुरुविग्रहम् ।
षड्लिङ्‌गपूजया नित्यं जीवन्मुक्तोनसंशयः ॥ ११४ ॥
शिवस्य भक्त्या पूजा हि जन्ममुक्तिकरी नृणाम् ।
रुद्राक्षधारणात्पादमर्धं वै भूतिधारणात् ॥ ११५ ॥
त्रिपादं मन्त्रजाप्याच्च पूजया पूर्णभक्तिमान् ।
शिवलिङ्‌गं च भक्तं च पूज्यं मोक्षं लभेन्नरः ॥ ११६ ॥
य इमं पठतेऽध्यायं शृणुयाद्वा समाहितः ।
तस्यैव शिवभक्तिश्च वर्धते सुदृढा द्विजाः ॥ ११७ ॥
इति श्रीशिवमहापुराणे प्रथमायां विद्येश्वरसंहितायां
पार्थिवपूजाप्रकारादिवर्णनं नाम षोडशोऽध्यायः