सूत उवाच -
शृणुध्वमृषयः प्राज्ञाः शिवक्षेत्रं विमुक्तिदम् ।
तदागमांस्ततो वक्ष्ये लोकरक्षार्थमेव हि ॥ १ ॥
पञ्चाशत्कोटिविस्तीर्णा सशैलवनकानना ।
शिवाज्ञया हि पृथिवी लोकं धृत्वा च तिष्ठति ॥ २ ॥
तत्र तत्र शिवक्षेत्रं तत्र तत्र निवासिनाम् ।
मोक्षार्थं कृपया देवः क्षेत्रं कल्पितवान्प्रभुः ॥ ३ ॥
परिग्रहादृषीणां च देवानां च परिग्रहात् ।
स्वयम्भूतान्यथान्यानि लोकरक्षार्थमेव हि ॥ ४ ॥
तीर्थे क्षेत्रे सदा कार्यं स्नानदानजपादिकम् ।
अन्यथा रोगदारिद्र्यमूकत्वाद्याप्नुयान्नरः ॥ ५ ॥
अथास्मिन्भारते वर्षे प्राप्नोति मरणं नरः ।
स्वयम्भूस्थानवासेन पुनर्मानुष्यमाप्नुयात् ॥ ६ ॥
क्षेत्रे पापस्य करणं दृढं भवति भूसुराः ।
पुण्यक्षेत्रे निवासे हि पापमण्वपि नाचरेत् ॥ ७ ॥
येन केनाप्युपायेन पुण्यक्षेत्रे वसेन्नरः ।
सिन्धोः शतनदीतीरे सन्ति क्षेत्राण्यनेकशः ॥ ८ ॥
सरस्वती नदी पुण्या प्रोक्ता षष्टिमुखा तथा ।
तत्तत्तीरे वसेत्प्राज्ञः क्रमाद्‌ब्रह्मपदं लभेत् ॥ ९ ॥
हिमवद्‌ गिरिजा गङ्‌गा पुण्या शतमुखा नदी ।
तत्तीरे चैव काश्यादिपुण्यक्षेत्राण्यनेकशः ॥ १० ॥
तत्र तीरं प्रशस्तं हि मृगे मृगबृहस्पतौ ।
शोणभद्रो दशमुखः पुण्योभीष्टफलप्रदः ॥ ११ ॥
तत्र स्नानोपवासेन पदं वैनायकं लभेत् ।
चतुर्वींशमुखा पुण्या नर्मदा च महानदी ॥ १२ ॥
तस्यां स्नानेन वासेन पदं वैष्णवमाप्नुयात् ।
तमसा द्वादशमुखा रेवा दशमुखा नदी ॥ १३ ॥
गोदावरी महापुण्या ब्रह्मगोवधनाशिनी ।
एकविंशमुखा प्रोक्ता रुद्रलोकप्रदायिनी ॥ १४ ॥
कृष्णवेणी पुण्यनदी सर्वपापक्षयावहा ।
साष्टादशमुखा प्रोक्ता विष्णुलोकप्रदायिनी ॥ १५ ॥
तुङ्‌गभद्रा दशमुखा ब्रह्मलोकप्रदायिनी ।
सुवर्णमुखरी पुण्या प्रोक्ता नवमुखा तथा ॥ १६ ॥
तत्रैव सुप्रजायन्ते ब्रह्मलोकच्युतास्तथा ।
सरस्वती च पम्पा च कन्या श्वेतनदी शुभा ॥ १७ ॥
एतासां तीरवासेन इन्द्रलोकमवाप्नुयात् ।
सह्याद्रिजा महापुण्या कावेरीति महानदी ॥ १८ ॥
सप्तविंशमुखा प्रोक्ता सर्वाभीष्टप्रदायिनी ।
तत्तीराः स्वर्गदाश्चैव ब्रह्मविष्णुपदप्रदाः ॥ १९ ॥
शिवलोकप्रदा शैवास्तथाऽभीष्टफलप्रदाः ।
नैमिषे बदरे स्नायान्मेषगे च गुरौ रवौ ॥ २० ॥
ब्रह्मलोकप्रदं विद्यात्ततः पूजादिकं तथा ।
सिन्धुनद्यां तथा स्नानं सिंहे कर्कटगे रवौ ॥ २१ ॥
केदारोदकपानं च स्नानं च ज्ञानदं विदुः ।
गोदावर्यां सिंहमासे स्नायात्सिंहबृहस्पतौ ॥ २२ ॥

शिवलोकप्रदमिति शिवेनोक्तं तथा पुरा ।
यमुनाशोणयोः स्नायाद्‌ गुरौ कन्यागते रवौ ॥ २३ ॥
धर्मलोके दन्तिलोके महाभोगप्रदं विदुः ।
कावेर्यां च तथा स्नायात्तुलागे तु रवौ गुरौ ॥ २४ ॥
विष्णोर्वचनमाहात्म्यात्सर्वाभीष्टप्रदं विदुः ।
वृश्चिके मासि सम्प्राप्ते तथार्के गुरुवृश्चिके ॥ २५ ॥
नर्मदायां नदीस्नानाद्विष्णुलोकमवाप्नुयात् ।
सुवर्णमुखरीस्नानां चापगे च गुरौ रवौ ॥ २६ ॥
शिवलोकप्रदमिति ब्राह्मणो वचनं यथा ।
मृगमासि तथा स्नायाज्जाह्नव्यां मृगगे गुरौ ॥ २७ ॥
शिवलोकप्रदमिति ब्रह्मणो वचनं यथा ।
ब्रह्मविष्ण्वोः पदे भुक्त्वा तदन्ते ज्ञानमाप्नुयात् ॥ २८ ॥
गङ्‌गायां माघमासे तु तथाकुम्भगते रवौ ।
श्राद्धं वा पिंडदानं वा तिलोदकमथापि वा ॥ २९ ॥
वंशद्वयपितॄणां च कुलकोट्युद्धरं विदुः ।
कृष्णवेण्यां प्रशंसन्ति मीनगे च गुरौ रवौ ॥ ३० ॥
तत्तत्तीर्थे च तन्मासि स्नानमिन्द्रपदप्रदम् ।
गङ्‌गां वा सह्यजां वापि समाश्रित्य वसेद्‌बुधः ॥ ३१ ॥
तत्कालकृतपापस्य क्षयो भवति निश्चितम् ।
रुद्रलोकप्रदान्येव सन्ति क्षेत्राण्यनेकशः ॥ ३२ ॥
ताम्रपर्णी वेगवती ब्रह्मलोकफलप्रदे ।
तयोस्तीरे हि सन्त्येव क्षेत्राणि स्वर्गदानि च ॥ ३३ ॥
सन्ति क्षेत्राणि तन्मध्ये पुण्यदानि च भूरिशः ।
तत्र तत्र वसन्प्राज्ञस्तादृशं च फलं लभेत् ॥ ३४ ॥
सदाचारेण सद्वृत्त्या सदा भावनयापि च ।
वसेद्दयालुः प्राज्ञो वै नान्यथा तत्फलं लभेत् ॥ ३५ ॥
पुण्यक्षेत्रे कृतं पुण्यं बहुधा ऋद्धिमृच्छति ।
पुण्यक्षेत्रे कृतं पापं महदण्वापि जायते ॥ ३६ ॥
तत्कालं जीवनार्थश्चेत्पुण्येन क्षयमेष्यति ।
पुण्यमैश्वर्यदं प्राहुः कायिकं वाचिकं तथा ॥ ३७ ॥
मानसं च तथा पापं तादृशं नाशयेद्‌‍‌द्विजाः ।
मानसं वज्रलेपं तु कल्पकल्पानुगं तथा ॥ ३८ ॥
ध्यानादेव हि तन्नश्येन्नान्यथा नाशमृच्छति ।
वाचिकं जपजालेन कायिकं कायशोषणात् ॥ ३९ ॥
दानाद्धनकृतं नश्येन्नाऽन्यथा कल्पकोटिभिः ।
क्वचित्पापेन पुण्यं च वृद्धिपूर्वेण नश्यति ॥ ४० ॥
बीजांशश्चैव वृद्ध्यंशो भोगांशः पुण्यपापयोः ।
ज्ञाननाश्यो हि बीजांशो वृद्धिरुक्तप्रकारतः ॥ ४१ ॥
भोगांशो भोगनाश्यस्तु नान्यथा पुण्यकोटिभिः ।
बीजप्ररोहे नष्टे तु शेषो भोगाय कल्पते ॥ ४२ ॥
देवानां पूजया चैव ब्रह्मणानां च दानतः ।
तपोधिक्याच्च कालेन भोगः सह्यो भवेन्नृणाम् ।
तस्मात्पापमकृत्वैव वस्तव्यं सुखमिच्छता ॥ ४३ ॥
इति श्रीशिवमहापुराणे प्रथमायां विद्येश्वरसंहितायां
शिवक्षेत्रवर्णनं नाम द्वादशोऽध्यायः