श्रीधरस्वामीकृत
पांडवप्रताप
अध्याय चोविसावा
दुर्वासऋषींची फजिती
श्रीगणेशाय नम: ॥
जनमेजय म्हणे वैशंपायनास ॥ तुझ्या वदनें अति सुरस ॥
कथा गोड लागे सुधारस ॥ तुच्छ वाटे याहूनि ॥ १ ॥
वैशंपायन म्हणे राया ॥ तुझ्या पूर्वजांची पवित्र चर्या ॥
ऐकतां निरसे तापत्रयमाया ॥ होय काया शीतळ ॥ २ ॥
वंदोनियां कृष्णचरणा ॥ सांगेन अद्भुत कथेची रचना ॥
पांडव वनीं असतां जाणा ॥ कृष्णभजना न विसरती ॥ ३ ॥
प्रत्यहीं लक्षसंख्या ब्राह्मण ॥ नित्य त्यांस षड्रसान्न ॥
धर्मराज देत भोजन ॥ त्रिभुवनीं ख्याति पूर्ण जाहली ॥ ४ ॥
ब्राह्मण येऊन गजपुरासी ॥ कीर्ति सांगती दुर्योधनासी ॥
म्हणती धन्य उपमा पांडवांसी ॥ त्रिजगतीं असेना ॥ ५ ॥
तुम्हीं बाहेर दिलें दवडून ॥ परि त्यांस रक्षितो जगज्जीवन ॥
प्रत्यहीं लक्षसंख्या ब्राह्मण ॥ पंक्तीस जेविती धर्माचे ॥ ६ ॥
ऐकोनि पांडवांची स्तुती ॥ दुर्योधन संतप्त चित्तीं ॥
परिसोनि संतांची स्थिती ॥ निंदक तापती मानसीं ॥ ७ ॥
वसंत ऋतुराज देखोनी ॥ कोकिला करिती मधुर ध्वनी ॥
तो सुंदर स्वर ऐकोनी ॥ वायस मनीं संतापे ॥ ८ ॥
देखोनि पंडित व्युत्पन्न ॥ मूर्खाचें हृदय जाय जळोन ॥
कीं ऐकोनि हरिकीर्तन ॥ भूतप्रेतें वीटती ॥ ९ ॥
तैसा दुर्योधन पापमती ॥ अपाय योजी नाना चित्तीं ॥
तो दुर्वासऋषि महामती ॥ अकस्मात पातला ॥ १० ॥
त्यास देखोन दुर्योधन ॥ करिता जाहला साष्टांग नमन ॥
मनीं कापट्य कल्पून पूर्ण ॥ पांडव छळूं पाहत ॥ ११ ॥
जारणमारणादि अनुष्ठान ॥ तेथें आवडी धरिती कुजन ॥
तैसाच अर्थ कल्पून ॥ सेवा दुर्योधन करीतसे ॥ १२ ॥
जे जे समयीं जें जें मागे ॥ तें तें देऊनि तोषवी अंगें ॥
रात्रीं चार प्रहर जागे ॥ सेवा स्वांगे दावितसे ॥ १३ ॥
भूतप्रेतसाधनालागूनी ॥ कुटिल कपटी जागती श्मशानीं ॥
तैशी बहुत सेवा करूनी ॥ दुर्वासऋषि प्रसन्न केला ॥ १४ ॥
तो म्हणे माग वरदान ॥ येरू बोले कर जोडून ॥
आमुचे दायाद पांडव जाण ॥ त्यांस छळोन येइंजे ॥ १५ ॥
सूर्ये थाली दिली त्यांप्रती ॥ असंख्य जेविती ऋषिपंक्ती ॥
शेवटीं जेवून द्रौपदी सती ॥ थाली पालथी घालित ॥ १६ ॥
थाली पालथी घालितां रात्रीं ॥ मग तेथें अन्न नाहीं निश्चितीं ॥
आपण जावें त्या समयाप्रती ॥ भोजन प्रीतीं मागावें ॥ १७ ॥
ते करिती जरी अनमान ॥ तरी भस्म करावें शापून ॥
तो बोले अत्रिनंदन ॥ अवश्य करणें हें आम्हां ॥ १८ ॥
दुर्योधन दुःशासन दुर्वास ॥ तिघांची एक राशी एक रस ॥
तरी अत्रिनंदन निर्दोष ॥ त्यासी मति ऐशी कां ॥ १९ ॥
एक मासपर्यंत जाण ॥ भक्षिलें कौरवांचें अन्न ॥
दुर्जनांचे अन्नाचा गुण ॥ पांडव छळावे वाटलें ॥ २० ॥
सज्जनांचें सेवितां अत्र ॥ सुबुद्धि उपजे तेणेकरून ॥
असो दुर्वासाचें उतावीळ मन ॥ जाहलें पांडव छळावया ॥ २१ ॥
साठसहस्र शिष्यभार ॥ घेऊनि चालिला अत्रिपुत्र ॥
रात्र जाहली दोन प्रहर ॥ द्वैतवना पातले ॥ २२ ॥
ऐकोनि ब्राह्मणांची गजबज ॥ जागा जाहला धर्मराज ॥
बंधूसह तेजःपुंज ॥ लोटांगण तया घालित ॥ २३ ॥
म्हणे धन्य धन्य आजिचा दिन ॥ जाहलें साधूचें दर्शन ॥
दुर्वास म्हणे तुझें स्तवन ॥ गोड न लागे ये वेळे ॥ २४ ॥
पोटीं क्षुधेचा अनल ॥ प्राण होताती आमुचे विकल ॥
तुझे उपचार पावले सकल ॥ भोजन आधीं देइंजे ॥ २५ ॥
समय पाहूनि पूजन ॥ चतुरें करावें जाण ॥
कासावीस होताती प्राण ॥ झडकरीं अन्न दे आतां ॥ २६ ॥
इच्छा धरूनि भोजनीं ॥ वेगें येतां मार्ग क्रमूनी ॥
तो अस्ता गेला वासरमणी ॥ म्हणोनि रजनी जाहली ॥ २७ ॥
सत्वर येतों स्नान करून ॥ पात्रीं वाढोनि ठेवा अन्न ॥
विलंब जाहल्या जाण ॥ मग शापीन क्षणार्धें ॥ २८ ॥
ऐकोनि ऋषीचें वचन ॥ धर्म दचकला मनीं पूर्ण ॥
पाहे द्रौपदीचें वदन ॥ म्हणे परम विघ्न ओढवलें ॥ २९ ॥
द्रौपदी म्हणे धर्मराजा ॥ स्नाना जाऊं द्या सत्वर द्विजां ॥
ऐसें बोलतां दुप्रदात्मजा ॥ मुनि उठिले सत्वर ॥ ३० ॥
दुर्वास बोले वचन ॥ आमुचें दिवसा जाहले संध्यानुष्ठान ॥
आतां येतों स्नान करून ॥ द्रौपदी म्हणे अवश्य ॥ ३१ ॥
घेऊन ऋर्षीचे भार ॥ स्नानासी गेला अत्रिपुत्र ॥
मागें धर्मराज दीनवक्त्र ॥ द्रौपदीलागीं बोलतसे ॥ ३२ ॥
कैशी करावी आतां गोष्टी ॥ रिघावें कवणाचिया पाठीं ॥
द्रौपदी म्हणे पडतां संकटीं ॥ यादवराया स्मरावें ॥ ३३ ॥
मग ते पांडवांची पत्नी ॥ उभी टाकली वृंदावनीं ॥
द्वारकेकडे कर जोडूनी ॥ मूर्ति ध्यानीं आठविली ॥ ३४ ॥
म्हणे श्रीरंगा इंदिरावरा ॥ धराधरशयना विश्वंभरा ॥
भक्तमानसचकोरचंद्रा ॥ करुणासमुद्रा गोपाळा ॥ ३५ ॥
नमो अनंतब्रह्मांडनायका ॥ हे दयार्णवा विश्वव्यापका ॥
वैकुंठपते भवमोचका ॥ मदनजनका जगत्पते ॥ ३६ ॥
हे कृष्णा जगदंकुरकंदा ॥ साधुहृदयारविंदमिलिंदा ॥
निजजनचातकजलदा ॥ ब्रह्मानंदा परात्परा ॥ ३७ ॥
कमलोद्भवजनका कमलनयना ॥ कमलनाभा कमलशयना ॥
कमलानायका कमलवदना ॥ कमलसदना कमलप्रिया ॥ ३८ ॥
जय जय श्रीकृष्णा विश्वपालना ॥ विश्वव्यापका विश्वकारणा ॥
विश्वमतिचालका विश्वजीवना ॥ विश्वरक्षणा विश्वेशा ॥ ३९ ॥
जय जय श्रीकृष्णा कमलपत्राक्षा ॥ कंसांतका सर्वसाक्षा ॥
मखपालका निर्विकल्पवृक्षा ॥ कर्माध्यक्षा कर्ममोचका ॥ ४० ॥
लाक्षासदनीं रक्षिलें श्रीहरी ॥ उघडें करितां सभेभीतरीं ॥
उडी घालूनि मुरारी ॥ पूर्ण कैवारी जाहलासी ॥ ४१ ॥
तुजवांचूनि ये संसारीं ॥ तारक कोण आहे कंसारि ॥
या वेळीं सत्त्व राखे हरि ॥ धांव झडकरीं माउलिये ॥ ४२ ॥
भक्तवत्सला अतिउदारा ॥ श्रीकरधरा श्यामसुंदरा ॥
माझे विसांविया सर्वेश्वरा ॥ करावी त्वरा ये वेळे ॥ ४३ ॥
माझे सावळे कृष्णाबाई ॥ बिरडें सुटले वाढितेसमयीं ॥
मज चतुर्भुज केलें लवलाहीं ॥ तैसा ये समयीं धांवें कीं ॥ ४४ ॥
धांवा पुकारीत याज्ञसेनी ॥ उभी राहोनि वृंदावनीं ॥
द्वारकेउजूं बद्धपाणी ॥ स्तवन करी कृष्णाचें ॥ ४५ ॥
तो इकडे द्वारावतीस ते वेळे ॥ ताट रुक्मिणीनें विस्तारिलें ॥
ग्रास घ्यावा तों घननीळे ॥ शब्द ऐकिले भगिनीचे ॥ ४६ ॥
द्रौपदीचे शब्द कोमळ ॥ करुणारसभरित सुढाळ ॥
हृदयीं गहिवरला गोपाळ ॥ ताट दूरी ढकलिलें ॥ ४७ ॥
उभा राहिला चक्रपाणी ॥ तटस्थ पाहे रुक्मिणी ॥
धांव घेतली ते क्षणीं ॥ न बोलतां अति वेगें ॥ ४८ ॥
सत्वर येऊन वनमाळी ॥ उभा ठाकला द्रौपजीजवळी ॥
प्रेमें आलिंगिली पांचाळी ॥ तये वेळीं गोपाळें ॥ ४९ ॥
नेत्र उघडोनि द्रौपदी पाहे ॥ तों पुढें घनश्याम उभा आहे ॥
दृढ धरूनियां पाय ॥ मुख पाहे श्रीहरीचें ॥ ५० ॥
सुहास्यवदन अति उदार ॥ मुकुटकुंडलें मकराकार ॥
आकर्णनेत्र सुकुमार ॥ निढळीं केशर विराजे ॥ ५१ ॥
सर्वालंकारीं मनोहर ॥ उभा देखिला जगदुद्धार ॥
द्रौपदी म्हणे ऋषीश्वर ॥ स्नाना गेले गोविंदा ॥ ५२ ॥
श्रीरंग म्हणे द्रौपदीमाये ॥ मज बहु क्षुधा लागली आहे ॥
धावोनि आलों लवलाहें ॥ ताट दूर करोनियां ॥ ५३ ॥
द्रौपदी म्हणे कमलाधवा ॥ ऋषींलागीं केला तुझा धांवा ॥
जगज्जीवना केशवा ॥ आतां बाहूं कोणासी ॥ ५४ ॥
कृष्ण म्हणे झडकरी ॥ कांहीं तरी पाहें गृहांतरीं ॥
थाली मज दावीं लौकरी ॥ कांहीं तरी असेल आत ॥ ५५ ॥
द्रौपदी सद्गद बोले वचन ॥ थाली म्यां पालथी घातली धुऊन ॥
कृष्ण म्हणे कांहीं भक्षिल्याविण ॥ माझें मन तृप्त नव्हे ॥ ५६ ॥
थाली मज पाहूं दे आधीं ॥ ते आणोनि दाखवी द्रौपदी ॥
तो एक भाजीचें पान कृपानिधी ॥ दावी हात करोनियां ॥ ५७ ॥
जगत्पालक जगन्नाथ ॥ द्रौपदीपुढें ओढवी हात ॥
येरीनें घातलें त्वरित ॥ म्हणे मी तृप्त इतुकेन ॥ ५८ ॥
तें शाखादल लवलाहीं ॥ मुखीं घाली क्षीराब्धीचा जांवई ॥
ढेंकर दिधला ते समयीं ॥ म्हणे धालें त्रिभवन हो ॥ ५९ ॥
आतां पाचारा ब्राह्मण ॥ द्रौपदी पाहे आश्रमांत येऊन ॥
तों अन्नाचे पर्वत देखिले पूर्ण ॥ जेणें त्रिभुवन जेवून उरे ॥ ६० ॥
तो गंगातीरीं ऋषिमंडळी ॥ अघमर्षणीं गंगाजळीं ॥
तेथें प्रकटोनि वनमाळी ॥ भोजनशाला रचियेल्या ॥ ६१ ॥
द्रौपदी आणि पांडव ॥ दुसरे निर्मूनि माधव ॥
दुर्वासादि ऋषि सर्व ॥ जेवावया बैसवी ॥ ६२ ॥
घमघमीत सुवासान्न ॥ देवही लाळ घोंटिती देखोन ॥
वसंत करी प्रदक्षिण ॥ म्हणे हें अन्न कैंचें मज ॥ ६३ ॥
देवें अमृत दिधलें आणोन ॥ तरी त्रषि म्हणती नेदू हें अन्न ॥
ब्रह्मादिकांस दुर्लभ पूर्ण ॥ प्रीतींकरून जेविती ॥ ६४ ॥
रत्नजडित आडणिया तळीं ॥ त्यावरी कनकाचीं ताटें मांडिलीं ॥
बैसावया सुवर्णपीठें दिधलीं ॥ समसमान सर्वांसी ॥ ६५ ॥
पृथक् पृथक् ठाणविया ॥ वरी रत्नदीपिका लावोनियां ॥
कांचनाचिया झारिया ॥ उदकें भरिल्या सुवासें ॥ ६६ ॥
जैसा सोमकांताचा पर्वत ॥ तैसा वाढलासे शुभ्र भात ॥
सुवर्णाचल अद्भुत ॥ तैसें वरान्न दिसतसे ॥ ६७ ॥
पंचभक्ष्य परमान्न ॥ साठ पत्रशाखा सुवासें पूर्ण ॥
मृतमधुदुग्धसरोवरें जाण ॥ दधि शर्करा अपार ॥ ६८ ॥
जैसें अलातचक्र फिरताहे ॥ तैशी द्रौपदी वाढूनि जाय ॥
चुडे झळकती विद्युत्प्राय ॥ उजेड पडे ऋषींवरी ॥ ६९ ॥
प्रार्थना करीतसे कृष्ण ॥ भीम विनवी कर जोडून ॥
स्वामी सावकाश कीजे भोजन ॥ उशीर बहु जाहला कीं ॥ ७० ॥
तृप्त जाहले ऋषि समस्त ॥ म्हणती सदा काळ रहावें येथ ॥
सद्भक्तांचें अन्न पुनीत ॥ द्रौपदीहस्तें जेविजे ॥ ७१ ॥
आयुष्य असावें कल्पवरी ॥ सदा रहावे धर्माचे घरीं ॥
ऐसें बोलोनि ऋषीश्वरीं ॥ करप्रक्षालन केलें पैं ॥ ७२ ॥
सकल ऋषी आंचवले ॥ त्रयोदशगुणी विडे घेतले ॥
सर्वही सुगंधे चर्चिले ॥ मग निजले नावेक ॥ ७३ ॥
मंत्राक्षता द्यावयासी ॥ उठले मागुती जों ऋषी ॥
तो पांचाळीसहित हषीकेशी ॥ गुप्त जाहले पांडवही ॥ ७४ ॥
तों सहदेव पातला वेगेंशीं ॥ म्हणे स्वामी चलावें भोजनासी ॥
पात्रे वाढून तुम्हांसी ॥ बोलावू मी पातलों ॥ ७५ ॥
मग बोले अत्रिनंदन ॥ परम चांडाल दुर्योधन ॥
हरिभक्तांची छळणा करून ॥ तपश्चर्ये आचवलों ॥ ७६ ॥
दुर्जनांची बुद्धि ऐकिजे ॥ हरिभक्तांचें छळण कीजे ॥
साधूंचा अंत पाहिजे ॥ ही द्वारें अनर्थाचीं ॥ ७७ ॥
पूर्वी अंबऋषीचें केलें छलन ॥ पाठीं लागलें सुदर्शन ॥
परम चांडाळ दुर्योधन ॥ तेणें बुद्धि चेतविली ॥ ७८ ॥
दुर्वास म्हणे सहदेवातें ॥ माझा आशीर्वाद सांगा धर्मातें ॥
विजयकल्याण हो तुम्हांतें ॥ शत्रु क्षयातें पावती ॥ ७९ ॥
वत्रचूडेमंडित महासती ॥ माझा आशीर्वाद सांगा तिजप्रती ॥
तुज साह्य असेल सर्वाथीं ॥ जो कां श्रीपति सर्वदा ॥ ८० ॥
ब्राह्मण गेले तेथून ॥ सहदेव आला परतोन ॥
मग येऊनि जगज्जीवन ॥ प्रकट भेटला पांडवां ॥ ८१ ॥
आलिंगोनि पांडवांप्रती ॥ हृदयीं धरिली द्रौपदी सती ॥
म्हणे तुम्ही पडल्या संकटावतीं ॥ मी श्रीपति रक्षीन ॥ ८२ ॥
ब्रह्मानंद यादवेंद्र ॥ आज्ञा मागोन सर्वेश्वर ॥
द्वारकेसी गेला श्रीकरधर ॥ अभंग साचार न विटे ॥ ८३ ॥
असो यावरी द्वैतवनीं ॥ असतां पांडव याज्ञसेनी ॥
तो जगद्गुरू येऊनी ॥ व्यासदेव भेटला ॥ ८४ ॥
शत्रुविध्वंसासी कारण ॥ अर्जुना करीं तूं तीर्थाटन ॥
शिव आणि शचीरमण ॥ अस्त्रें शस्त्रें देतील बहु ॥ ८५ ॥
ऐसें बोलोनि अर्जुनासी ॥ व्यास गेला बदरिकाश्रमासी ॥
अर्जुन उद्विग्न मानसीं ॥ तपोवनासी जावया ॥ ८६ ॥
गुरूबुद्धि विशेष जाणोन ॥ तीर्थाटना निघाला अर्जुन ॥
हिमालयपर्वत ओलांडून ॥ इंद्रकीलपर्वता पावला ॥ ८७ ॥
तेथें वृक्षपर्णें भक्षून ॥ घोर तप करी अर्जुन ॥
दुसरे मासीं जल सेवून ॥ धूम्रपान तृतीयमासीं ॥ ८८ ॥
चवथे मासीं वायुआहार ॥ एकांगुष्ठावरी पार्थवीरा ॥
ऊर्ध्य बाहु करूनि तीव्र ॥ तप आचरे कौंतेय तो ॥ ८९ ॥
जैसा माध्याह्नींचा चंडकिरण ॥ तपें तेजस्वी तैसा अर्जुन ॥
भोवते तपस्वी ब्राह्मण ॥ पार्थतेज साहू न शकती ॥ ९० ॥
व्योमकेशाप्रत्रि जाऊन ॥ ऋषी सांगती वर्तमान ॥
अर्जुनाच्या तपस्तेजेंकरून ॥ सहस्त्रकिरण झाकोळला ॥ ९१ ॥
ऐसें ऐकोनि मृडानीभर्ता ॥ येता जाहला इंद्रकीलपर्वता ॥
किरातरूपं जाहला धरिता ॥ अतिविशाल तेजस्वी ॥ ९२ ॥
रूप पालटोनि शक्ती ॥ संगे वना आली हैमवती ॥
भूतपाळे असंख्य निघती ॥ उमाधवा वेष्टित ॥ ९३ ॥
तो मूकनामें दैत्य बलविशेष ॥ त्याप्रति बोले व्योमकेश ॥
तूं धरोन वराहवेष ॥ अर्जुनासन्मुख जाई पैं ॥ ९४ ॥
मग आज्ञा वंदून तो असुर ॥ वराहवेषें धांवे भयंकर ॥
मुसांडी घेऊन सत्वर ॥ पार्थावरी चौताळला ॥ ९५ ॥
मेघनादाहून घोष गहन ॥ सूकर करितां ऐके अर्जुन ॥
गांडीवास सित चढवून ॥ लाविला बाण चापासी ॥ ९६ ॥
पवनवेगे सूकर जात ॥ पाठीं लागला वीर पार्थ ॥
तो किरातरूपें उमाकांत ॥ वेगें धांवत आडवा ॥ ९७ ॥
पार्थास म्हणे उमावर ॥ म्यां पिटीत आणिला सूकर ॥
संधानीं लक्षिला साचार ॥ तूं त्यास मारूं नको ॥ ९८ ॥
तें न मानीच अर्जुन ॥ धांवोनि चापासी लाविला बाण ॥
वर्षी भेदितां जाण ॥ सुकरे प्राण सोडिला ॥ ९९ ॥
परमपुरुषार्थी सुभद्रारमण ॥ किरातास पुसे तूं कोण ॥
स्त्रियेसहित निर्भय पूर्ण ॥ येकला वनीं विचरसी ॥ १०० ॥
किरात म्हणे येच भूमीं ॥ वसती करितों सदा आम्ही ॥
तूं कोण आहेस अधर्मी ॥ सूकर माझा वधिला कां ॥ १०१ ॥
तूं गर्व बहुत करिसी ॥ तरी युद्ध करीं मजशीं ॥
आमुच्या वना तूं कां आलासी ॥ मानववेषें सुकुमारा ॥ १०२ ॥
योद्धा म्हणविशी निपुण ॥ तरी टाकीं मजवरी स्वेच्छ बाण ॥
अर्जुने मांडिलें वज्रठाण ॥ शर दारुण सोडित ॥ १०३ ॥
असंख्यात सोडिले बाण ॥ परी शिवाअंगीं न रुपती जाऊन ॥
सुमनवृष्टि होतां जाण ॥ इभ जैसा न गणीच ॥ १०४ ॥
तृण शिला पडतां सबल ॥ अचल न सोडी जैसें स्थल ॥
तैसें पार्थाचें बाणजाल ॥ जाश्वनीळ मानीना ॥ १०५ ॥
जें जें पार्थ सोडी अस्त्र ॥ मुख पसरोन ग्रासी त्रिनेत्र ॥
कुंतीचा जो तृतीयपुत्र ॥ विस्मित होऊन पाहतसे ॥ १०६ ॥
मग सुभद्रामनोरंजन ॥ म्हणे तूं सांग रुद्र कीं शचीरमण ॥
किरात न बोले एकही वचन ॥ अपार बाण ग्रासित ॥ १०७ ॥
बाणजाल सोडितां बहुत ॥ परम त्रासला वीर पार्थ ॥
बाण सरले समस्त ॥ अक्षय्य भाता रिता पैं ॥ १०८ ॥
म्हणे अग्निदत्त अक्षय्य तूणीर ॥ बाण कां आजि सरले समग्र ॥
हा कोण पुरूष निर्धार ॥ न कळे पार जयाचा ॥ १०९ ॥
मग गांडीवदंडेंकरून ॥ मारीत उठला अर्जुन ॥
तो रुद्रें पसरोनि वदन ॥ चापही गिळिलें तेधवां ॥ ११० ॥
मग दिव्य खड्ग घेऊन ॥ शिवास ताडी अर्जुन ॥
तेंही गिळिलें न लागता क्षण ॥ मग अर्जुने वृक्ष टाकिले ॥ १११ ॥
वृक्ष सरले संपूर्ण ॥ शिला पर्वत घाली उचलोन ॥
हाणितां मुष्टिप्रहारेंकरून ॥ मल्लयुद्धासी मिसळले ॥ ११२ ॥
चार घटिकांपर्यंत ॥ शिवें युद्ध केलें अद्भुत ॥
अर्जुन जाहला मूर्च्छागत ॥ मग उमाकांत काय करी ॥ ११३ ॥
कृपाकरें कुरवाळून ॥ सावध केला अर्जुन ॥
प्रत्यक्ष दशभुज पंचानन ॥ प्रकट जाहला तेधवां ॥ ११४ ॥
म्हणे प्राणसखया पार्था ॥ प्रसन्न जाहलों माग आतां ॥
विजयी होई सर्वथा ॥ शत्रुसंग्रामीं सर्वदा तूं ॥ ११५ ॥
पार्थें घातलें लोटांगण ॥ स्कंदतातें दिधलें आलिंगन ॥
मग श्वेतवाहनें पूजून ॥ दिव्य स्तवन मांडिलें ॥ ११६ ॥
पंचवदना विरूपाक्षा ॥ विश्वंभरा कर्माध्यक्षा ॥
भक्तवल्लभा सर्वसाक्षा ॥ मायाचक्रचालका ॥ ११७ ॥
गंगाधरा हिमनगजामाता ॥ गजास्यजनका विश्वनाथा ॥
विष्णुवल्लभा प्रतापवंता ॥ त्रिपुरांतका त्रिलोचना ॥ ११८ ॥
विशालभाला कर्पूरगौरा ॥ नीलग्रीवा सुहास्यवक्त्रा ॥
दक्षमखदलना विश्वेश्वरा ॥ गजांतका स्मरारे ॥ ११९ ॥
हे भवभवांतका भवनिवारा ॥ भोगिभूषणा महाभयहरा ॥
हेमगर्भभक्तजनप्रियकरा ॥ अंधकसंहारा वृषभध्वजा ॥ १२० ॥
तारकारिजनका त्र्यंबका ॥ गुणातीता तापत्रयहारका ॥
हे पशुपते दोषत्रयनिवारका ॥ पंचमुकुटा पुरातना ॥ १२१ ॥
पंचवदनें ऐकूनि ऐसें स्तवन ॥ हृदयीं आलिंगिला फाल्गुन ॥
विजय म्हणे माझे अपराध संपूर्ण ॥ क्षमा करीं दयाळा ॥ १२२ ॥
गिळिलें होतें चाप तूणीरा ॥ शिवें दिधलें काढून समग्र ॥
मग पाशुपत ब्रह्मास्त्र ॥ किरीटीलागीं दिधलें ॥ १२३ ॥
स्नान करून अर्जुन ॥ न्यासमंत्रविधिपूर्वक जाण ॥
अत्यादरें शिवपूजन ॥ बीभत्सु करिता जाहला ॥ १२४ ॥
मग म्हणे उमाकांत ॥ जे निर्बल युद्ध टाकोनि पळत ॥
त्यांवरी हीं अस्त्रें टाकितां यथार्थ ॥ जाळितील त्रिभुवना ॥ १२५ ॥
तरी पुढें युद्ध मांडेल दारुण ॥ गुरुसुतगुरु कानीन ॥
त्यांवरीच प्रेरीं हीं गहन ॥ आणिकां योग्य न होती ॥ १२६ ॥
अर्जुने करितां अस्त्रग्रहण ॥ कुंभिनी गजबजली भयेंकरून ॥
सकलरायां अंगीं ज्वरशहारे दारुण ॥ कंप सुटला दुष्टांसी ॥ १२७ ॥
धन्य धन्य मी कृतकृत्य ॥ ऐसें मानोनि वीर पार्थ ॥
पुढतपुढती नमित ॥ विरूपाक्षासी आदरें ॥ १२८ ॥
यावरी अष्टदिक्पाल ॥ विजय पहावया आले सकल ॥
शचीसहित आखंडल ॥ स्तविती तेव्हां पार्थातें ॥ १२९ ॥
यम दंडास्त्र देत ॥ वरुण मंत्र देत विधियुक्त ॥
प्रसारणाकुंचनसहित ॥ वरुणें पाश दिधले ॥ १३० ॥
कुबेर प्रस्वापनास्त्र देत ॥ कृशानु शक्ति ओपी अद्भुत ॥
लोकप्राणेशं समर्पित ॥ वेग अत्यंत स्यंदनाचा ॥ १३१ ॥
बिडौजा म्हणे पार्था ॥ तूं अमरावतीस येई तत्त्वतां ॥
मातलि सारथि आणि रथा ॥ न्यावयालागीं पाठवितों ॥ १३२ ॥
पार्थास देऊनि वरदाना ॥ दिक्पाल गेले स्वस्थाना ॥
तों मातलि घेऊन स्यंदना ॥ गगनपंथें घेतसे ॥ १३३ ॥
भूतळीं उतरला सूर्यनारायण ॥ कीं वैकुंठींहून उतरला सुपर्ण ॥
तैसा तो उत्तम रथ घेऊन ॥ मातलि आला पार्थापाशीं ॥ १३४ ॥
म्हणे शक्रात्मजा शक्रें ये वेळे ॥ तुम्हां स्वपद पहावया बोलाविलें ॥
मग अर्जुने स्नानदान केलें ॥ शुचिष्मंत होऊनि ॥ १३५ ॥
उदयाचलीं उगवला मित्र ॥ तैसा रथीं शोभला कृष्णमित्र ॥
वृत्रशत्रु पहावया सत्वर ॥ सुभद्रावर चालिला ॥ १३६ ॥
तंव सहस्त्रांची सहस्त्र विमानें ॥ अंतरिक्षी देखिलीं कुंतीनंदनें ॥
जैशी जलसागरीं गहनें ॥ जहाजे सत्वर धांवती ॥ १३७ ॥
कीं पृथ्वीवरी पुरें पट्टनें ॥ दिसती श्रीयुक्त विराजमानें ॥
स्वर्गवासी राजे नयनें ॥ पार्थवीरें विलोकिले ॥ १३८ ॥
मनुष्यांसी तारे दिसत ॥ परि ते स्वर्गस्थ मूर्तिमंत ॥
तों अमरावती देखे पार्थ ॥ ऐरावत द्वारीं उभा असे ॥ १३९ ॥
कर्पूराऐसा शुद्ध श्वेत ॥ कीं दुसरा कनकाद्रि मूर्तिमंत ॥
तो सहज चालतां ऐरावत ॥ उर्वी लवत भारें ज्याचे ॥ १४० ॥
हिर्याऐसे चार दंत ॥ विशाल जैसा मलयपर्वत ॥
वरी उद्यानें विराजत ॥ सरोवरे उचंबळती ॥ १४१ ॥
जवळ देखिलें नंदनवन ॥ लागलें कल्पद्रुमांचें वन ॥
जे मनुष्यांसी दुर्लभ पूर्ण ॥ ते तरु तेथें विराजती ॥ १४२ ॥
कामधेनूंची खिल्लारें ॥ चिंतामणींचीं धवलारें ॥
चंद्रसूर्यांऐसे तेजाकारें ॥ पाषाण तेथें मिरवती ॥ १४३ ॥
ऐसें तें शक्रपद वरिष्ठ ॥ निर्जरांचा जेथें थाट ॥
तेथें अर्जुन पावला सुभट ॥ शक्रादरेंकरोनियां ॥ १४४ ॥
महापुण्याच्या कोट्यनुकोटी ॥ शुद्ध असती ज्याचे गांठीं ॥
त्याचे अमरावती पडे दृष्टीं ॥ ते पाहे किरीटी प्रीतीनें ॥ १४५ ॥
तेथें वेदांच्या प्रत्यक्ष मूर्ती ॥ शास्त्रें पुराणें प्रत्यक्ष दिसती ॥
सर्वदा शक्रा स्तविती ॥ थोरवी किती वर्णावी ते ॥ १४६ ॥
जवळी आला पार्थवीर ॥ पुरुहूतें देव धाडिले समोर ॥
पार्थें शक्रास नमस्कार ॥ साष्टांग केला तेधवां ॥ १४७ ॥
पुढें सप्रेम धांवोन ॥ अमरेशें दिधलें आलिंगन ॥
करून मस्तकीं अवघ्राण ॥ मांडीवरी बैसविला ॥ १४८ ॥
हृदयींच्या परम आर्तें ॥ मुख कुरवाळिलें अमरनाथें ॥
विजयमूर्ति पाहतां शक्रातें ॥ तृप्ति नव्हे सर्वाशी ॥ १४९ ॥
आपले निजासनावरी ॥ शक्रें बैसविला शेजारीं ॥
अष्टनायिका ते अवसरीं ॥ नृत्य करिती चपलत्वें ॥ १५० ॥
ज्यांचे अंगींचा सुवास पूर्ण ॥ भोंवता धांवे एक योजन ॥
ज्यांचिया पदनखांवरून ॥ भमर रुंजी घालिती ॥ १५१ ॥
पद्मिणी नागिणी सुंदरी ॥ वर्णिती बहुत लोकांतरीं ॥
त्या दासीपणें निर्धारीं ॥ शचीनायकापाशीं सर्वदा ॥ १५२ ॥
असो त्यांचें नृत्य गायन ॥ पाहून तोषला अर्जुन ॥
पांच संवत्सर संपूर्ण ॥ राहिला तेथें कौंतेय ॥ १५३ ॥
सकल विद्या अस्त्रें शस्त्रें ॥ जे अनुच्छिष्ट मंत्र यथाविधि यंत्रें ॥
चौसष्टिकला पार्थवीरें ॥ चतुर्दश विद्या अभ्यासिल्या ॥ १५४ ॥
चित्रसेन गंधर्वापासून ॥ गायन नृत्यकला संपूर्ण ॥
तांडव अनालस्येंकरून ॥ यथासांग अभ्यासी ॥ १५५ ॥
राग उपराग भार्यांसहित ॥ मूर्छना सारी कल्पित ॥
पुढें राग मूर्तिमंत ॥ आळवितां उभे ठाकती ॥ १५६ ॥
कोणे एके दिवशीं ॥ नृत्या निघाली उर्वशी ॥
अर्जुन विलोकितां तिजसी ॥ परम संतोष वाटला ॥ १५७ ॥
उर्वशीचें मन नयन ॥ वेधले पार्थमुख पाहोन ॥
दुसरे दिवशीं सहस्रनयन ॥ चित्ररथाप्रति सांगत ॥ १५८ ॥
अर्जुनाचिये सेवेसी ॥ वेगें पाठवीं उर्वशी ॥
गंधर्व बोधोन तियेसी ॥ निशीमाजी धाडिलें ॥ १५९ ॥
ते श्रृंगारसरोवरमराळिका ॥ जे सकल प्रमदांची नायिका ॥
नयनकटाक्षें देखा ॥ मूर्च्छित तापसां पाडित ॥ १६० ॥
द्विजराजमुखी परम सगुण ॥ मृगराजकटी विराजमान ॥
करिराजसम जिचें गमन ॥ पार्थापाशीं त्वरें आली ॥ १६१ ॥
धनंजय निजला निजसदनी ॥ तो जाणविलें सेवकें येऊनी ॥
उर्वशी आली हंसगमनी ॥ दर्शनालागीं तुमच्या ॥ १६२ ॥
तो उर्वशीस देखोन ॥ पार्थ दिधलें अभ्युत्थान ॥
म्हणे माते आपलें आगमन ॥ काय निमित्त जाहलें ॥ १६३ ॥
उर्वशी सांगे वर्तमान ॥ शक्रे पाठविलें मजलागून ॥
तूं बोलसी माते म्हणोन ॥ जाहलें क्षीण तेणें मी ॥ १६४ ॥
अर्जुन म्हणे जैशी शारद्वती ॥ माता माद्री किंवा कुंती ॥
कीं रमा शची आम्हांप्रती ॥ त्याच पंक्तींत माये तूं ॥ १६५ ॥
तुझे मी धरितों चरण ॥ स्वस्थळा जाई परतोन ॥
उर्वशी बोले शापवचन ॥ नपुंसकत्व पावसी तूं ॥ १६६ ॥
स्त्री ना पुरुष निर्धार ॥ होशील एक संवत्सर ॥
स्त्रियांमध्ये वास निरंतर ॥ तुज घडेल मम शापें ॥ १६७ ॥
उर्वशी गेली परतोन ॥ पार्थ सांगे शक्रास येऊन ॥
गेली ती मज व्यर्थ शापून ॥ मग शचीरमण बोलत ॥ १६८ ॥
हा हितरूपी शाप निर्धार ॥ तुज कार्या येईल एक संवत्सर ॥
अज्ञातवास करितां साचार ॥ विराटगृहीं जाण पां ॥ १६९ ॥
ऐकोन पार्थ संतोषला ॥ तो लोमशऋषि तेथें आला ॥
शक्रें सन्मानूनि बैसविला ॥ काय बोलिला मुनि तो ॥ १७० ॥
तुझे आसनीं बैसला पार्थ ॥ कोण पुण्य आचरला बहुत ॥
शक्र म्हणे हा माझा सुत ॥ मज समान तेजस्वी ॥ १७१ ॥
विष्णु आणि हा जिष्णु जाण ॥ बद्रिकाश्रमीं तप करून ॥
अवतरले नरनारायण ॥ भूभार सर्व उतरावया ॥ १७२ ॥
इंद्र म्हणे लोमशऋषी ॥ तुवां जावें द्वैतवनासी ॥
इतुकें सांगें धर्मासी ॥ मजपाशीं पार्थ आहे ॥ १७३ ॥
संपूर्ण विद्या शिकवून ॥ पाठवितों तुझे भेटीलागून ॥
लोमश द्वैतवन लक्षून ॥ येता जाहला भूतळीं ॥ १७४ ॥
इकडे व्यासशिष्य संजय जाण ॥ धृतराष्ट्रस सांगे वर्तमान ॥
सकलविद्याप्रवीण ॥ पार्थ जाहला शक्रापाशीं ॥ १७५ ॥
प्रसन्न जाहला उमारमण ॥ शस्त्रास्त्रें दिधलीं संपूर्ण ॥
सकल देवांनीं वरदान ॥ बहुसाल दिधलें तया ॥ १७६ ॥
तुझे पुत्रांचें कर्मस्मरण ॥ रात्रंदिवस करितो सुभद्रारमण ॥
केव्हां मांडेल घोर रण ॥ घेईन प्राण शत्रूचा ॥ १७७ ॥
वस्त्रहरण आठवून ॥ गदा घेऊन भीमसेन ॥
वधावया उदित पूर्ण ॥ परि धर्मराज आवरी तया ॥ १७८ ॥
जैसा वारणचक्रांत येऊन ॥ एकला संहारी पंचानन ॥
कीं एकला विष्णुवाहन ॥ असंख्य संहारी विखार ॥ १७९ ॥
तैसा एक सुटतो वृकोदर ॥ करील असंख्य वीरांचा संहार ॥
तुझे पुत्रांविषयीं थोर ॥ धुसधुसीत अंतरीं ॥ १८० ॥
नकुल सहदेव बलाद्भुत ॥ रणसमयाची वाट पाहता ॥
ऐसा ऐकतां वृत्तांत ॥ धृतराष्ट्र उद्विग्न जाहला ॥ १८१ ॥
असो इकडे द्वैतारण्यांत ॥ धर्म भीम माद्रीसुत ॥
रात्रंदिवस चिंता करिता ॥ वाट पाहत पार्थाची ॥ १८२ ॥
पांच संवत्सर जाहले संपूर्ण ॥ कां अजून नयेच अर्जुन ॥
माझे जिवलगासी आलिंगन ॥ केव्हां देईन मी आतां ॥ १८३ ॥
भीम म्हणे पार्थाविण ॥ आम्ही दिसतों अवघे दीन ॥
जैसें दीपाविण सदन ॥ कीं नासिकाविण वदन पैं ॥ १८४ ॥
प्राणाविण शरीर ॥ कीं जीवनाविण सरोवर ॥
तेविं पार्थाविण आम्ही समग्र ॥ दीन बलहीन दिसतों पैं ॥ १८५ ॥
धर्मभीमांचे नयनां ॥ अश्रू येती क्षणक्षणां ॥
आठवूनि पार्थाचिया गुणा ॥ चिंताग्रस्त द्रौपदी ॥ १८६ ॥
भीम म्हणे धर्मालागून ॥ तुझें टाळितां नये नेमवचन ॥
नाहीं तरी गजपुरा जाऊन ॥ कौरव मारीन सर्वही ॥ १८७ ॥
कपटद्यूतपणेंकरून ॥ केवढें पाडिलें दुर्धर व्यसन ॥
त्रयोदश वर्षें संपूर्ण ॥ कधीं होतील नेणवे ॥ १८८ ॥
दुःशासनाचे हृदय फोडून ॥ केव्हां करीन रक्तपाना ॥
त्याचा सव्य हस्त उपडून ॥ दावीन केव्हां द्रौपदीसी ॥ १८९ ॥
दुर्योधन अंकावरी बैस ॥ सभेत बोलिला द्रौपदीस ॥
त्याचा अंक कधीं निःशेष ॥ चूर्ण करीन गदाघायें ॥ १९० ॥
धिक् गांडीव सायकासन ॥ धिक् हे गदा काय रक्षून ॥
अरण्यातील शुष्क हीन ॥ शत्रूंनी नांव ठेविलें आम्हां ॥ १९१ ॥
असो चिंताग्रस्त मानसीं ॥ धर्म भीम अहर्निशीं ॥
तो वृहदश्वा महाऋषी ॥ धर्मापाशीं पातला ॥ १९२ ॥
करून तयाचें पूजन ॥ धर्म सांगे आपुलें वर्तमान ॥
आम्ही वनवासें पीडलों पूर्ण ॥ दुःख दारुण आमुचें ॥ १९३ ॥
आम्हांसारिखे कष्टी ॥ सांगा कोण असती सृष्टीं ॥
पूर्वीही ऐशी गोष्टी ॥ कवणास जाहली नसेल ॥ १९४ ॥
मग वृहदश्वा म्हणे धर्मासी ॥ तुमचे कष्टांची लेखा कायशी ॥
नैषधरायाचे कष्टांसी ॥ गणती नाहीं धर्मराय ॥ १९५ ॥
तेणेंही द्यूत खेळोन ॥ हारविलें राज्य संपूर्ण ॥
सेवून एकाकी घोरविपिन ॥ बहुत क्लेश पावला ॥ १९६ ॥
तूं बंधुस्त्रीसमवेत ॥ सुखी असशी वनांत ॥
मुनिजन सदा वेष्टित ॥ अन्नसत्र तुजपाशी ॥ १९७ ॥
धर्म म्हणे जी आतां ॥ सांगावी नळाची कथा ॥
वृहदश्वा म्हणे समस्तां ॥ सावध ऐका प्रीतीनें ॥ १९८ ॥
द्रौपदी आणि पांडव ॥ सावध ऐकती ऋषी सर्व ॥
वैशंपायन म्हणे नरदेव ॥ कथा अपूर्व ऐक हे ॥ १९९ ॥
ब्रह्मानंद म्हणे श्रीधर ॥ कथा सुरस रसाळ फार ॥
श्रवण करोत पंडित चतुर ॥ सप्रेमचित्तें करोनियां ॥ २०० ॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ वनपर्वव्यासभारत ॥
त्यातील सारांश यथार्थ ॥ चोविसाव्यांत कथियेला ॥ २०१ ॥
इति श्रीधरकृतपांडवप्रतापे वनपर्वणि चतुर्विंशोऽध्याय: ॥ २४ ॥
अध्याय चोविसावा समाप्त
GO TOP
| 