श्रीधरस्वामीकृत
पांडवप्रताप
अध्याय सोळावा
जुलमी जरासंधाचा वध
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
नारदाचे श्रीचरण । धर्मराजें प्रेमें वंदून ।
म्हणे तुझ्या मुखेंकरुन । दिव्य निरुपण ऐकिलें ॥ १ ॥
तरी मयसभेसमान पाहें । आणिक स्थान कोठें आहे ।
तें सांगावें लवलाहें । गुरुवर्या योगींद्रा ॥ २ ॥
नारद म्हणे तूं बहुश्रुत । ऐकें सांगेन यथार्थ ।
इंद्रसभा एक सत्य । वरुणसभा दुसरी पैं ॥ ३ ॥
तिसरी कुबेर सभा जाण । यमसभा चवथी पूर्ण ।
पांचवी ब्रह्मसभा सगुण । धर्मसभा सहावी तुझी ॥ ४ ॥
पुष्करमालिनी सभा जाण । इंद्रसभेची नामखूण ।
जी शतयोजनें विस्तीर्ण । उंच जाण तितुकीच ॥ ५ ॥
गगनचुंबित मणिस्तंभ । शातकुंभाचे तुळवट स्वयंभ ।
सूर्यप्रभेसन्निभ । जे दुर्लभ मनुष्यांसी ॥ ६ ॥
तेथें नाहीं रात्रि दिवस । सदा अखंड एक प्रकाश ।
चंद्रसुर्यांचें निःशेष । कार्य तेथें नसेचि ॥ ७ ॥
क्षुधा तृषा रोग मृत्य । नाहीं तेथें अधर्मासत्य ।
इच्छिले भोग बहुत । चिंतितां सर्व पाविजे ॥ ८ ॥
षड्विकार तापत्रय । नाहीं शोक मोह भय ।
महापुण्य गांठीसी होय । तैं ते सभा पडे दृष्टी ॥ ९ ॥
महापुण्यवंत तेथें चढती । तेथें बैसल्या ऋषिपंक्ती ।
अष्टनायिका नृत्य करिती । गाती गंधर्व किन्नर ॥ १० ॥
तैसीच यमसभा जाण । शतयोजनें विस्तीर्ण ।
केवळ जांबूनदसुवर्ण । नवरत्‍नखचित जे ॥ ११ ॥
शक्रसभेहूनि अधिक । यमधर्मसभा सुरेख ।
ऋषिराजयांच्या पंक्ती देख । असंख्यात विराजती ॥ १२ ॥
सगर भगीरथ दशरथ । हे राजश्रेष्ठ वसती जेथ ।
महोत्साह अद्‍भुत । रात्र कीं दिवस समजेना ॥ १३ ॥
वरुणसभा परमसुंदर । सहस्त्र उगवले रोहिणीवर ।
दिव्य मुक्ताफलें अपार । कमावून रचियेले ॥ १४ ॥
रोग मृत्यु आणि शोक । नाहींच तेथें निःशंक ।
दिव्य द्रुम दिव्य फळें देख । सदा तेथें विराजती ॥ १५ ॥
महापुण्य होय गांठीं । तेव्हां ते सभा पडे दृष्टी ।
सकल नागदेवसृष्टी । विराजत सर्वदा ॥ १६ ॥
मूर्तिमंत सप्त समुद्र । भागीरथी मूर्तिमंत पवित्र ।
कृष्णा गोदावरी सरिता समग्र । मूर्तिमंत बैसल्या ॥ १७ ॥
कालिंदी नर्मदा भीमरथी । तापी पयोष्णी सरस्वती ।
सावित्री कावेरी गोमती । विराजती मूर्तिमंत ॥ १८ ॥
आठ नद मूर्तिमंत । सकल तीर्थें वसती तेथ ।
नामें सांगतां बहुत । वाढेल ग्रंथ जाणिजे ॥ १९ ॥
जलचर दशलक्षजाती । तिमिंगल राघव सेवा करिती ।
वारुणी अर्धांगीं महासती । सिंहासनीं वरुण शोभे ॥ २० ॥
आतां कुबेरसभा सुंदर । तेही तैसीच सविस्तर ।
शतयोजनें परिकर । सुवर्णभूमि सभोंवतीं ॥ २१ ॥
अष्ट महासिद्धि नवनिधि । मूर्तिमंत तेथें वर्तती विधीं ।
पृथ्वीच्या धनाची समृद्धी । धनेश्वराचे अधीन ॥ २२ ॥
सौदामिनी गाळून बहुत । चित्रें रेखिलीं पैं तेथ ।
मुक्ताफलांच्या रसें अद्‍भुत । राजहंस काढिले ॥ २३ ॥
नीलरस गाळून मयूर । काढिले गण गंधर्व यक्ष किन्नर ।
पाच गाळून केले कीर । धनेशसभे विराजती ॥ २४ ॥
साठ कोटि गणांसहित । तेथें बैसला उमाकांत ।
सकल राक्षसांसहित । बिभीषण तेथें सेवा करी ॥ २५ ॥
मेरु हिमाचल सर्व पर्वत । रत्‍नशिखरें ज्यांचीं अमित ।
कुबेरास नमस्कारित । मूर्तिमंत पैं तेथें ॥ २६ ॥
आतां त्रिलोकीं दुर्लभ देख । ती ब्रह्मसभा धर्मा ऐक ।
प्रकाशले सहस्त्रार्क । प्रभा देख त्याहूनि ॥ २७ ॥
तया सभेचें सौंदर्य । पांहू न शके दृष्टीं सूर्य ।
देवेंद्र एवढा विबुधवर्य । नयन त्याचे झांकती ॥ २८ ॥
स्तंभाविणें सभा जाण । श्रेष्ठाची ते श्रेष्ठ पूर्ण ।
सकल आनंदाचें सदन । दुःख शोक नसेचि ॥ २९ ॥
त्रिदशांसहित देवेंद्र । द्वारीं राबे तेथें किंकर ।
एकादश रुद्र द्वादश मित्र । हस्त जोडून उभे पुढें ॥ ३० ॥
अमृताहून कोटिगुण देख । गोड तेथिल उदक ।
वृक्षच्छायेचें पाहतां सुख । ब्रह्मानंद उचंबळे ॥ ३१ ॥
चंद्र सूर्य आणि कृशान । धुंधुरप्राय तेथें संपूर्ण ।
तेथींचें वर्णितां महिमान । सहस्र्तवदन मौनावे ॥ ३२ ॥
तेथींचा पाहतां परिमल । लाळ घोंटी मलयाचल ।
वसंत तेथें सर्वकाळ । प्रदक्षिणा करीतसे ॥ ३३ ॥
सिंहासनीं कमलासन । मानसपुत्र सप्त जाण ।
पुढें उभे कर जोडून । पाड काय इतरांचा ॥ ३४ ॥
अपार ऋषींचे भार । वेदघोषें गर्जती निरंतर ।
पुढें उभे सनत्कुमार । कर जोडून सर्वदा ॥ ३५ ॥
चार्‍ही सभा कथिल्या जाण । तेथील स्वामी येथें येऊन ।
कुबेर यम इंद्र वरुण । सेवा करिती नीचत्वें ॥ ३६ ॥
गुणत्रय पंचभूतें । मूर्तिमंत पाहें तेथें ।
पंचप्राण इंद्रिये समस्तें । मूर्तिमंत ते ठायीं ॥ ३७ ॥
चार्‍ही वेद शास्त्रें पुराणें । मूर्तिमंत देखिलीं नयनें ।
चौदा विद्यांचीं तेथें स्थानें । चौसष्ट कला मूर्तिमंत ॥ ३८ ॥
ओंकारासहित मातृका । सप्तकोटि मंत्र देखा ।
छंद रहस्यें बीजें ऐका । मूर्तिमंत तये ठायीं ॥ ३९ ॥
इतुकीं नानागोष्टी बोलून । रंजविती कमलासन ।
गायत्री मूर्तिमंत पूर्ण । वाचा जाण प्रत्यक्ष पैं ॥ ४० ॥
दया क्षमा आणि शांती । मूर्तिमंत तेथें वर्तती ।
दिवस पक्ष अयनें वसती । ऋतु संवत्सर मूर्तिमंत ॥ ४१ ॥
नक्षत्रे वार आणि तिथी । मास मुहूर्त घटिका वर्तती ।
कल्प महाकल्प वसती । मूर्तिमंत तये ठायीं ॥ ४२ ॥
मरुद्‌गण आणि पितृगण । आदित्य वसु रुद्र जाण ।
यक्ष राक्षस गुह्यक पूर्ण । सहपरिवारें नांदती ॥ ४३ ॥
लक्ष्मीसहित नारायण । उमेसहित पंचानन ।
वसती तेथें अनुदिन । गजानन सरस्वती ॥ ४४ ॥
अठ्यायशीं सहस्त्र ऋषीश्वर । जितुकें आकारा आलें समग्र ।
तितुकें तेय्हें आहे साचार । किती पसारा बोलावा ॥ ४५ ॥
ज्यांसी परनारी मतेसमान । परद्रव्य मानिती जैसें तृण ।
परनिंदा नाहीं मनांतून । सत्यलोका ते जाती ॥ ४६ ॥
जन्मादारभ्य सत्यवंत । वेदरत गायत्रीभक्त ।
सदाचारी शुचिष्मंत । ब्रह्मसभे वसती ते ॥ ४७ ॥
जे पूर्ण ब्रह्मचारी । छळितां न येती क्रोधावरी ।
ज्यांहीं आयुष्य वेंचिलें परोपकारीं । तेचि आधिकारी सभे या ॥ ४८ ॥
गोरक्षणीं वेंचिती प्राण । ब्राह्मणकार्या देहदान ।
प्रयागीं पावले मरण । तेचि येथें पावती ॥ ४९ ॥
जे अनन्य गुरुभक्त । जे मातापितयांसी भजत ।
शांत दांत आणि विरक्त । सत्यलोकवासी ते ॥ ५० ॥
साधु संत ब्राह्मण । यांसी आदरें देती अभ्युत्थान ।
परोपकारीं वेंचिती धन । बैसती जाण सभेसी त्या ॥ ५१ ॥
अन्नसत्र उदकदान । दरिद्रियांचें घडविती लग्न ।
सदा मुखीं हरिस्मरण । सत्यलोकीं राहती ते ॥ ५२ ॥
ऐशा पांचही सभा वर्णून । नारद पावला अंतर्धान ।
धर्म म्हणे धन्य धन्य । नारदस्वामी जगदगुरु ॥ ५३ ॥
जनमेजयासी हे पावन । कथा सांगे वैशंपायन ।
बरवें ऐकें सावधान । कथा पुण्यश्लोकाची ॥ ५४ ॥
कमलोद्‍भवनंदन नारदऋषी । एकदा आला यमसभेसी ।
सूर्यसुतें सन्मानूनि त्यासी । पूजा केली आदरें ॥ ५५ ॥
तों यमसभेस पंडुराज । नारदें देखिला तेजःपुंज ।
जो पुण्यदेह पावोनि सहज । सुखरुप बैसलासे ॥ ५६ ॥
पंडुराज म्हणे नारदासी । जरी स्वामी मृत्युलोका जासी ।
तरी शक्रप्रस्थीं मम पुत्रांसी । इतुकीच आज्ञा सांगिजे ॥ ५७ ॥
जरी कराल राजसूय यज्ञ । तरी इंद्रसभे मी बैसेन ।
यम करितो मज बहुमान । परि माझें मन विटे येथें ॥ ५८ ॥
येथें जीवांसी जाचणी होत । कुंभीपाकादियातना अमित ।
तेणें खेद पावत सदा चित्त । न घडे परमार्थसाधन ॥ ५९ ॥
जरी राजसूय यज्ञ पुत्र करी । तरी पुरंदर आपुल्या शेजारीं ।
ठाव देऊनि निर्धारीं । नानापरी सुख देई ॥ ६० ॥
मग बोले विरिंचिनंदन । अवश्य मी धर्मासी सांगेन ।
मग तत्काल उठला तेथून । वीणा वाहूनि ऊर्ध्वंपंथें ॥ ६१ ॥
मस्तकीं शोभे जटाभार । गौरवर्ण जैसा शीतकर ।
यज्ञोपवीत रुळे सुंदर । उत्तरीयवस्त्र झळकतसे ॥ ६२ ॥
क्षीरसमुद्रीं धुतलें । तैसें आवरणवस्त्र शोभलें ।
द्वादश टिळे सतेज मिरवले । सिद्धपादुका पदयुगुलीं ॥ ६३ ॥
दिव्यगंध दिव्यसुमनीं । जो सदा पूजिजे देवगणीं ।
ऐसा महाराज नारदमुनी । शक्रप्रस्थाप्रति आला ॥ ६४ ॥
धर्में देखिला नारदमुनी । साष्टांगें नमिला प्रेमेंकरुनी ।
दिव्यसिंहासनीं बैसवूनी । षोडशोपचारें पूजिला ॥ ६५ ॥
जोडूनियां दोन्ही कर । धर्म उभा राहिला समोर ।
म्हणे आजि माझें भाग्य थोर । दृष्टीं देखिला नारदमुनि ॥ ६६ ॥
नारद म्हणे ते वेळां । मज पंडुराज स्वर्गीं भेटला ।
तेणें निरोप तुम्हांस सांगितला । राजसूय यज्ञ करा वेगीं ॥ ६७ ॥
त्या पुण्येंकरुनि सहज । शक्राचे शेजारीं बैसेल पंडुराज ।
तुम्ही पुत्र त्याचे तेजःपुंज । करावें काज एवढें ॥ ६८ ॥
ऐसें धर्मरायास सांगोन । ऊर्ध्वपंथें गेला ब्रह्मनंदन ।
धर्मराज बंधूंस बोलावून । विचार करीत बैसला ॥ ६९ ॥
म्हणे सफल न होतां पितृवचन । व्यर्थ काय मग वांचून ।
त्याचें वृथा गेलें धर्मदान । तपाचरण कायसें ॥ ७० ॥
वृथा दवडितां पितृवचनार्थ । तो पुत्र नव्हे प्रत्यक्ष जंत ।
तो वांचोनि भूभार व्यर्थ । अनुपकारी अभाग्य ॥ ७१ ॥
पितृवचनीं उपजे त्रास । सदगुरुशीं करी द्वेष ।
कुशब्द बोले मातेस । तो अल्पायुषी जाणिजे ॥ ७२ ॥
सत्पुरुषांची करी निंदा । अपमानी जो ब्रह्मवृंदा ।
विद्याबलें जो प्रवर्ते वादा । तो अल्पायुषी जाणिजे ॥ ७३ ॥
भक्त देखतां करी उपहास । साधूंसी लावी नसते दोष ।
सदगुरुहूनि म्हणे मी विशेष । तो अल्पायुषी जाणिजे ॥ ७४ ॥
निंदी सदा तीर्थें क्षेत्रें । असत्य मानी हरिहरचरित्रें ।
सर्वदा निंदी वेदशास्त्रें । तो अल्पायुषी जाणिजे ॥ ७५ ॥
कायावाचामनें । परपीडाहिंसा करणें ।
भूतद्रोह करुं जाणे । तो अल्पायुषी जाणिजे ॥ ७६ ॥
निंदी महापुरुषांचे ग्रंथ । नसतेच काढी कुतर्कार्थ ।
भाग्यविद्यागर्वें उन्मत्त । तो अल्पायुषी जाणिजे ॥ ७७ ॥
श्रीहरीचें गुणकीर्तन । अव्हेरी जो न करी श्रवण ।
टाकी विष्णुभक्ति उच्छेदून । त्यासी अधःपतन सुटेना ॥ ७८ ॥
मी विष्णुभक्त मोठा । म्हणोनि निंदी जो नीलकंठा ।
तपस्वी देखोनि करी चेष्टा । त्यासी अधःपतन सुटेना ॥ ७९ ॥
शिवभक्त होऊनि निर्मळ । जो विष्णुनिंदा करी चांडाळ ।
नसते कुमार्ग स्थापी जो खळ । त्यासी अधःपतन सुटेना ॥ ८० ॥
होतां साधूंचा अपमान । संतोष वाटे मनांत पूर्ण ।
करी वृद्धांचे मानखंडन । त्यासी अधःपतन सत्य होय ॥ ८१ ॥
सभेमाजी दुरुक्ति बोले । जेणें भल्याचें हृदय पोळे ।
मत्सरविष्ठेनें मन माखलें । त्यासी अधःपतन सुटेना ॥ ८२ ॥
निर्नासिक जों दर्पण न पाहे । तोंवरीच रुपाचा अभिमान वाहे ।
म्हणे माझे रुपास तुलितां नये । रतिवरही शोधितां ॥ ८३ ॥
मी एक जाणता सर्वज्ञ । ऐसा वाहे सदा अभिमान ।
शतमूर्खाहूनि नीच पूर्ण । कर्मे करी आपणचि ॥ ८४ ॥
आतां असोत हे बोल । जो पितृवचन न करी सफल ।
तोचि अभागी केवल । महाखल जाणावा ॥ ८५ ॥
नारदें सांगितले येऊन । कीं राजसूय यज्ञ करावा पूर्ण ।
तों बोलिले भीमार्जुन । अत्युत्तम वचनातें ॥ ८६ ॥
पृथ्वीचे राजे जिंकून । द्रव्य आणावें बळेंकरुन ।
तरी सिद्धीस पावे सकल यज्ञ । बहुत कठिण कार्य दिसे ॥ ८७ ॥
तरी द्वारकानाथ श्रीकृष्ण । जो आनकदुंदुभीचें हृदयरत्‍न ।
जो जगदगुरु आलियाविण । कार्यसाधन नव्हेचि ॥ ८८ ॥
मग श्रीकृष्णासी दिव्यपत्र । पाठवी धर्मराज पंडुपुत्र ।
दूत धाडिले सत्वर । द्वारकाधीशा बोलावूं ॥ ८९ ॥
तों जरासंधाचे बंदीं नृपती । पडिले बावीससहस्त्र छत्रपती ।
त्यांहीं पत्रें लिहिलीं श्रीपतीप्रती । आम्हांस जगत्पते सोडवीं ॥ ९० ॥
दोहींकडोन आलीं पत्रें । तीं स्वयें वाचिलीं राजीवनेत्रें ।
मग काय केलें स्मरारिमित्रें । तें चरित्र परिसा पां ॥ ९१ ॥
मनी विचार करी कमलोद्‍भवपिता । आधीं जावें शक्रप्रस्था ।
भेटूनियां पंडुसुतां । कार्य तत्वतां साधावें ॥ ९२ ॥
ऐसें बोलोनि कंसारी । वेगें आरुढला रथावरी ।
पवनवेगें ते अवसरीं । शक्रप्रस्था पातला ॥ ९३ ॥
पुढें धांवूनि धर्मराजें । वंदिलीं हरीचीं चरणांबुंजें ।
वर्तमान जाहलें सहजें । ते सर्व कथिलें हरीप्रति ॥ ९४ ॥
स्वर्गाहूनि पंडुनृपती । सांगोनि पाठवी नारदाहातीं ।
राजसूय यज्ञ करा निश्चितीं । तरी कैशी गति करावी ॥ ९५ ॥
कर्ता करविता पाहीं । तुजविण दुजा नाहीं ।
आम्हां रक्षिसी सर्वांठायीं । उडी घालूनि निजांगें ॥ ९६ ॥
यावरी बोले पद्माक्षीरमण । पृथ्वीचे राजे सर्व जिंकून ।
बळें हिरोनि आणावें धन । मग यज्ञ संपूर्ण होईल ॥ ९७ ॥
बावीससहस्त्र राजे जिंकिले । जरासंधें बंदीं घातले ।
तरी त्यास मारिल्यावेगळें । यज्ञ नव्हे तुमचा हा ॥ ९८ ॥
जरासंध सतरा वेळ । मथुरेसी पावला परम सबळ ।
परी त्याचा मरणकाळ । समीप आला यावरी ॥ ९९ ॥
धर्म म्हणे घननीला । जरासंध कैसा जन्मला ।
ते कथा मज दयाळा । किंचित आतां मज सांगावी ॥ १०० ॥
मग हरि म्हणे ऐक सुमति । मगधदेशींचा नृपति ।
बृहद्रथ नामें महारथी । जयाची कीर्ति त्रिभुवनीं ॥ १०१ ॥
काशीश्वराचिया उदरीं । जावळ्या जाहल्या दोघी कुमारी ।
सुलक्षणा एक निर्धारीं । गुणसुंदरी ते दुसरी पैं ॥ १०२ ॥
स्वयंवरीं बृहद्रथें जिंकोन । स्त्रिया केल्या दोघी सुगुण ।
परि नव्हे पुत्रसंतान । तेणें उद्विग्न बृहद्रथ ॥ १०३ ॥
उदंड केले प्रयत्‍न । परि नव्हेचि पुत्रसंतान ।
मग स्त्रियांस संगें घेऊन । राजा हिंडे वनांतरीं ॥ १०४ ॥
मग पूर्वपुण्येंकरुन । अकस्मात झालें ऋषिदर्शन ।
चंडकौशिक नामाभिधान । जो तपोधन तेजस्वी ॥ १०५ ॥
नमस्कार घाली बृहद्रथ । नेत्रोदकें चरण क्षलित ।
केश वसनें चरण पुशित । मग संवादत स्नेहेंशीं ॥ १०६ ॥
आवडी देखोनि निर्मळ । बोले चंडकौशिक स्नेहाळ ।
तुझे पुरवीन मनोरथ सकल । माग कांहीं एधवां ॥ १०७ ॥
तेव्हां बृहद्रथ बोले वचन । पोटीं नाहीं पुत्रसंतान ।
कुलीं दीपक पाजळून । करीं प्रकाश ऋषिवर्या ॥ १०८ ॥
ऋषि बोले आनंदोन । तुज होईल पुत्रसंतान ।
बलाद्‍भुत कीर्ति पूर्ण । पृथ्वीमाजी जयाची ॥ १०९ ॥
आम्रच्छायेस ऋषि बैसला । तों पक्वफल पडलें ते वेळां ।
वायु पक्षी यांहीं ढका लाविला । नाहीं त्यासी तत्वतां ॥ ११० ॥
तें उचलोनियां कृपाकर । प्रसाद देत ऋषीश्वर ।
तुज होईल दिव्यपुत्र । देईं स्तियांसी भक्षावया ॥ १११ ॥
प्रसाद घेऊन नमन करित । परतोन स्वस्थलासी येत ।
दोघी स्त्रियांची भीड बहुत । फल देत चिरोनि ॥ ११२ ॥
अर्ध अर्ध भाग दिधला । दोघींसीं गर्भसंभव जाहला ।
नवमास भरतां ऐकेचि वेळां । प्रसुत जाहल्या दोघीही ॥ ११३ ॥
अर्ध अर्ध शरीर ते अवसरीं । जन्मत दोघींचे उदरीं ।
जैसें कर्वतिले करीं । उभेंचि समसमान ॥ ११४ ॥
दोघांसही असे प्राण । परि बोलावया नाहीं वदन ।
मातांनीं हृदयें पिटून । शरीरें धरणीं टाकिलीं ॥ ११५ ॥
कपाळ पिटित बृहद्रथ । म्हणे कर्माची गति विपरीत ।
मग वस्त्रें गुंडाळोनि गुप्त । नगराबाहेर टाकिलीं ॥ ११६ ॥
निशा जाहली अर्ध नेमस्त । तों जरा यक्षिणी आली तेथ ।
तीं जोडोनि जों पाहात । तों अभेद शरीर जाहलें ॥ ११७ ॥
जाहलें अभेद वज्रशरीर । बत्तीसलक्षणी राजकुमार ।
टाहो फोडितां सत्वर । स्नेह उपजला जरेतें ॥ ११८ ॥
मग यक्षिणीरुप पालटोनी । जाहली ते दिव्य नितंबिनी ।
रोदन सुस्वर ऐकोनी । राजा धांवोनि येत तेथें ॥ ११९ ॥
दोघी स्त्रिया धांवत । दोघींस पान्हा स्तनीं फुटत ।
तों दिव्यरुप जरा तेथ । खेळवित बालकासी ॥ १२० ॥
शक्तिरुपिणी ते जरा । म्हणे बृहद्रथा राजेश्वरा ।
पुत्र नेईं आपुल्या घरा । देतें मी वरा तुजलागीं ॥ १२१ ॥
जरेनें बाळ जडिला शुद्ध । म्हणोनि नाम जरासंध ।
मी यक्षिणी देवी प्रसिद्ध । मजला सर्व पूजिती ॥ १२२ ॥
माझें चित्र रेखूनि भिंतीसीं । पूजावे प्रतिश्रावणमासीं ।
अपुत्रिका स्त्रियांसी । पुत्र होतील वरदानें ॥ १२३ ॥
मग पुत्र देऊन राजेश्वरा । गुप्त जाहली ते जरा ।
स्त्रियांसमवेत मंदिरा । प्रवेशला बृहद्रथ ॥ १२४ ॥
पुत्रोत्साह द्वादश दिवस । लागले मंगलतूर्यांचे घोष ।
भांडारें फोडून विशेष । धनें वसनें वांटीतसे ॥ १२५ ॥
विप्र करिती जातक । तों आला चंडकौशिक ।
सामोरा धांवे नृपनायक । आणि मिरवीत सन्मानें ॥ १२६ ॥
पूजा जाहलिया समस्त । मग चंडकौशिक बोलत ।
बृहद्रथा तुझा हा सुत । जिंकील समस्त पृथ्वीतें ॥ १२७ ॥
हा नाटोपेचि सुरासुरां । बंदीं घालील नृपवरां ।
परी श्रीकृष्णाशीं द्वेष करितां पुरा । नाश पावेल तत्काल ॥ १२८ ॥
ऐसें सांगोनि कौशिक ऋषी । गेला आपुल्या आश्रमासी ।
पुढें थोर जाहलिया जरासंधासी । पित्यानें राज्य दिधलें ॥ १२९ ॥
प्रधानास निरवून सुत । दोघी स्त्रिया घेऊनि बृहद्रथ ।
तप करुन अद्‍भुत । स्वर्गसदना पावला ॥ १३० ॥
इकडे जरासंध सबल । पृथ्वीचे नृप जिंकिले सकल ।
पांडव आणि यादवकुल । एवढें वेगळेंकरुनियां ॥ १३१ ॥
हा कंसाचा होय श्वशुर । येणें घेऊनियां दलभार ।
सत्रा वेळ वेढिलें मथुरापुर । युद्ध अपार जाहलें पैं ॥ १३२ ॥
वरुणपाश घेऊन ते वेळां । बलरामें सत्रा वेळ धरिला ।
मग कालयवनास घेऊन आला । भस्म जाहला तोही पुढें ॥ १३३ ॥
याकरितां धर्मा जाण । जरासंधाचें जवळी मरण ।
आलें असे त्यास कारण । राजसूय यज्ञ आरंभीं ॥ १३४ ॥
मग शिष्य करुन भीमार्जुन । गुरु जगदगुरु स्वयें होऊन ।
सडेच त्रिवर्ग निघोन । जाते झाले तेधवां ॥ १३५ ॥
चंद्र सूर्य हुताशन । तैसे तेजस्वी तिघे जण ।
देश पर्वत नद्या उल्लंघोन । मगधपुरासी पातले ॥ १३६ ॥
दुर्ग ढांसळोनि बळें । आडमार्गें ग्रामांत गेले ।
तों महाद्वारीं देखिलें । भेरी निशाण अद्‍भुत ॥ १३७ ॥
समरीं मारुनियां दैत्य । त्यांचीं चर्में काढोनि त्वरित ।
भेरी तीन केल्या अद्‍भुत । शतयोजनें नाद जाय ॥ १३८ ॥
तो नाद ऐकतां कानीं । शत्रु भयभीत समरांगणीं ।
गर्भ त्यागिती शत्रुकामिनी । नादध्वनिऐकतांचि ॥ १३९ ॥
धर्मानुजें तये क्षणीं । भेरी टाकिल्या फोडूनी ।
पुढें गंधमालाविक्रय देखोनी । घेत हिरोनि बळेंचि ॥ १४० ॥
गंध चर्चूनि तिघे जणीं । पुष्पमाला कंठीं घालूनी ।
आडमार्गें राजसदनीं । प्रवेशले तत्काल ॥ १४१ ॥
याग संपादूनि समस्त । जरासंध स्वस्थ बैसत ।
भोंवते बहुत पंडित । चर्चा करिती यागाच्या ॥ १४२ ॥
तों देखिले तिघे ब्राह्मण । जरासंध करी त्यास नमन ।
तों ते न बोलती धरिलें मौन । आशीर्वचन न देती ॥ १४३ ॥
जरासंधाचे होमशाळे जाऊन । उगेच बैसले तिघे जण ।
राजा म्हणे कैसे ब्राह्मण । कांहींच वचन न बोलती ॥ १४४ ॥
तिघांस कनकासनें देत । मधुपर्कपूजा समर्पित ।
म्हणती पूजा नेघों निश्चित । इच्छा नसे कांहीं आम्हां ॥ १४५ ॥
उगेच बैसले तटस्थ । मध्यरात्र जाहली तेथ ।
राजा मनीं चकित पहात । न कळे मनोगत तिघांचें ॥ १४६ ॥
राजा म्हणे द्विज हो सांगा । काय इच्छा असेल तें मागा ।
हरि म्हणे युद्धभिक्षा देईं वेगा । तिघांमधून एकातें ॥ १४७ ॥
राजा पाहे हस्त विलोकून । देखे गोधांगुलीचें चिन्ह ।
म्हणे हे नव्हेत ब्राह्मण । महाक्षत्रिय दिसताती ॥ १४८ ॥
जरासंध बोले वचन । म्यां भिक्षा दिधली तुम्हांलागून ।
परि तुम्ही तिघे जण । आहां कोण तें सांगा ॥ १४९ ॥
म्हणाल जरी भले ब्राह्मण । तरी राजमार्गासी टाकून ।
नगरदुर्ग ढांसळून । भेरी निशाणें फोडिलीं ॥ १५० ॥
आम्हीं केलें असोनि नमन । नाहीं दिलें आशीर्वचन ।
कदापि नव्हां श्रेष्ठवर्ण । वेषधारी दिसतसा ॥ १५१ ॥
काय कारण कल्पून । येथें आलां सांगा वचन ।
तुम्हांमध्यें गुरु कोण । बोला कापट्यसागर हो ॥ १५२ ॥
मग बोले तो श्रीरंग । जे आमुचे सखे जिवलग ।
त्यांच्या ग्रामांत शुद्ध मार्ग । पाहोनि येतों महाद्वारें ॥ १५३ ॥
जे कां शत्रु दुर्जन । विष्णुद्वेषी दुरात्मे पूर्ण ।
त्यांचे नगरदुर्ग पाडून । आडमार्गें प्रवेशतों ॥ १५४ ॥
जरासंध बोले उत्तर । तुम्हां आम्हांत कासयाचें वैर ।
मग बोले यादवेश्वर । ऐक द्वेषिया दुर्जना ॥ १५५ ॥
सकल राजे करुन बंधस्थ । जाळूं पाहतोसी होमांत ।
ऐसा तूं हिंसक पतित । तुजशीं युद्ध करुं आतां ॥ १५६ ॥
बेवीस सहस्त्र नृपति । जे धर्मात्मे छत्रपति ।
ते तूं जिंकोनि क्षितिपति । बंदीं घातले दुर्जना ॥ १५७ ॥
जो ब्राह्मणांचा उपहास करी । साधुसंतांशीं द्वेष धरी ।
गुरुवचन अव्हेरी । तोचि वैरी आमुचा ॥ १५८ ॥
जे निंदिती विष्णुचरित्रें । अपमानिती सत्पात्रें ।
अपूज्य पूजिती आदरें । तेचि वैरी आमुचे ॥ १५९ ॥
कमला आणि चक्रपाणी । भेटों इच्छिती धर्मसदनीं ।
कार्पण्यलोभें विघडी दोनी । तोचि वैरी आमुचा ॥ १६० ॥
भगवद्‌बक्तांचा द्वेष करी । वेदमर्यादा अव्हेरी ।
जो सर्वांभूतीं द्वेष धरी । तोचि वैरी आमुचा ॥ १६१ ॥
आतां युद्धास उठें वेगेंकरुन । नाहीं तरी नेऊं ओढून ।
याज्ञिक घेती पशूचा प्राण । तेविं चूर्ण करुं तुझें ॥ १६२ ॥
ऐसें बोलतां मुकुंद । क्रोधावला जरासंध ।
म्हणे हा गोवळा गोविंद । ओळखिला महाकपटी ॥ १६३ ॥
माझा कंस जामात । कपटें मारिला मथुरेंत ।
कालयवन नेऊन गुहेंत । भस्म केला कापट्यें ॥ १६४ ॥
हा म्यां ओळखिला पार्थ । हा भीम होय यथार्थ ।
क्रोधें जरासंध कांपत । काय बोलत तयांसी ॥ १६५ ॥
तरणीच्या किरणांवरी देखा । कैशा चढती पिपीलिका ।
कल्पांतविजू मशका । गिळवेल कैशी नेणवे ॥ १६६ ॥
चढोनि प्रलयाग्नीच्या शिखरीं । पतंग कैसा नृत्य करी ।
ऊर्णनाभीच्या तंतूभीतरीं । महागज कैसा गुंतेल ॥ १६७ ॥
तृणाचिया पाशेंकरुन । केविं बांधिजेल पंचानन ।
खगेंद्रासी अळी धरुन । केविं नेईल आकाशीं ॥ १६८ ॥
दीपकतेजेंकरुन । केविं अहाळेल चंडकिरण ।
तैसें मज महावीरास जिंकून । जय कैसा पावाल ॥ १६९ ॥
जिंकिले पृथ्वीचे पार्थिव । धरुन आणीन यादव सर्व ।
मशकप्राय पांडव । आणीन क्षण न लगतां ॥ १७० ॥
हे पशु माझिये नयनीं । बांधीन एकेचि दावणीं ।
यज्ञामाजी घालोनी । बलिदान अर्पीन ॥ १७१ ॥
मज सिंहाचिये दरीआंत । तिघे करी आले अकस्मात ।
आतां जावया कैंचा पंथ । आला मृत्यु जवळी तुम्हां ॥ १७२ ॥
खद्योत आपुलें तेज पूर्ण । दावी केविं गुरुलागून ।
मृगेंद्रापुढें येऊन । मार्जारे उड्डाण मांडिलें ॥ १७३ ॥
कीं सज्ञान पंडितापुढें । बोलावया आलीं महामूढें ।
जंबूक आपले पवाडे । व्याघ्रापुढें दावित पैं ॥ १७४ ॥
वायसें ब्रिद बांधोन । नारदापुढें मांडलें गायन ।
मूषक बहुत मिळोन । वासुकीसी धरुं आले ॥ १७५ ॥
तैसी आगळीक करुन । मजवरी आलेति तिघे जण ।
मंडूक जैसे उडोन । चंद्रासी पाडूं इच्छिती ॥ १७६ ॥
यावरी काय बोले कंसारी । जो भवगजविदारक केसरी ।
तुझी सुकृतवात निर्धारीं । सरलीं आतां सर्वही ॥ १७७ ॥
आयुष्यतैल सरलें पूर्ण । भीम म्यां हातीं धरिला व्यजन ।
प्राणज्योति जाईल विझोन । समय जवळी पातला ॥ १७८ ॥
देहदीपपात्र रितें । पडेल येथेंचि पालथें ।
हें फल रोकडेंच येथें । पावशील तूं आतां ॥ १७९ ॥
वांचावें ऐसें असेल मनांत । तरी बंदींचे राजे करीं मुक्त ।
द्वेष सांडोनि समस्त । सुखें राज्यीं वर्तें तूं ॥ १८० ॥
आतां नृप सोडीं झडकरी । नाहीं तरी युद्ध करीं ।
जरासंध म्हणे निर्धारीं । किती बोलसी गोवळ्या ॥ १८१ ॥
तुवां कधीं युद्ध केलें । कपटेंचि कंसासी मारिलें ।
अर्जुन तरी बाळ कोंवळें । विद्या शिकतें द्रोणापाशीं ॥ १८२ ॥
भीम कांहीं तगेल मजशीं । तोहि जड बहु आळशी ।
आयुष्य सरलें निश्चियेंसीं । म्हणोनि आलां चालत ॥ १८३ ॥
मग भीम म्हणे ऊठ मशका । कळेल आतां तुझा आवांका ।
मग जरासंधें राज्य देखा । पुत्रा सहदेवा दिधलें ॥ १८४ ॥
प्रधानासी निरविला सुत । भीम मल्लगांठी दृढ घालित ।
सिंह मागें पुढें न पाहत । धांवे जैसा मृगावरी ॥ १८५ ॥
किरीट काढून दोघे जणीं । वीरगुंठी बांधिल्या ओढूनी ।
भीमें मस्तक कृष्णचरणीं । ठेऊनि म्हणे यश देईं ॥ १८६ ॥
कृतांताची बैसे दांतखिळी । ऐसी दोघांहीं फोडिली आरोळी ।
जरासंध आणि भीम बळी । मिसळले तेव्हां मल्लयुद्धा ॥ १८७ ॥
परस्पर बळें थडका देती । वर्मकला रगडोनि धरिती ।
वज्रमुष्टि गुडघे हाणिती । भिरकाविती एकमेकां ॥ १८८ ॥
झिंजा धरुनि पाडिती । आसडोनि बळें आपटिती ।
कोंपरघायें हाणिती । न्याहो उमटे अंबरीं ॥ १८९ ॥
मुष्टिघाय वाजती सबळ । दणाणती सप्तपाताळ ।
शेष कूर्म वराह सकळ । सांवरुनि धरिती पैं ॥ १९० ॥
लत्ताप्रहाराचे घाय थोर । दणाणत वरी अंबर ।
विमानें पळाविती सुरवर । दिशाकुंजर दचकती ॥ १९१ ॥
किंशुक फुलत वसंतकाळीं । तैसे आरक्त दिसती ते वेळीं ।
बाप रे भीम महाबळी । बोले वनमाळी क्षणाक्षणां ॥ १९२ ॥
तेरा दिवसपर्यंत । भिडती दोघे बलवंत ।
देव विमानी चकित । लोक तटस्थ पाहती ॥ १९३ ॥
कार्तिकशुद्धप्रतिपदादिनीं । युद्ध मांडलें दोघे जणीं ।
त्रयोदशी गेली क्रमोनी । मग चतुर्दशीचे रात्रीं पैं ॥ १९४ ॥
काडी चिरुन अच्युत । भीमास दावी संकेत ।
सांधा चिरीं त्वरित । जरेनें जो सांधिला ॥ १९५ ॥
चीर चिरिजे जेवीं करें । तैसा उभा चिरिला वृकोदरें ।
दोन्ही खंडें एकसरें । भिरकावूनि दिधलीं ॥ १९६ ॥
परि पुनः होऊनि सांधासांध । उभा ठाकला जरासंध ।
भीमार्जुन आणि मुकुंद । आश्चर्य करिती देखोनि ॥ १९७ ॥
मग वैकुंठपुरविलासी । संकेत दावी भीमासी ।
खंडें विषम टाकीं वेगेंसीं । न जुळती पुढती कदाही ॥ १९८ ॥
घेऊनि खर्जुरिकापत्र । चिरुन दाखवी शतपत्रनेत्र ।
भीमें युद्ध केलें एक प्रहर । पुढती तैसाचि चिरियेला ॥ १९९ ॥
विषम खंडें टाकितां जाणा । जरासंध मुकला प्राणा ।
सुमनसंभार तेचि क्षणां । सुरवर आनंदे वर्षती ॥ २०० ॥
भीमें फोडिली विजयहांक । डळमळिले तीन्ही लोक ।
पार्थ आणि द्वारकानायक । प्रीतीं भेटती भीमातें ॥ २०१ ॥
कृष्णदृष्टीं जाहलें मरण । मागाध पावला वैकुंठभुवन ।
जरासंधाचें प्रेत बीभत्स पूर्ण । नगरद्वारीं पडियेलें ॥ २०२ ॥
सहदेव पातला होऊन सदगद । स्नेहें अलिंगित मुकुंद ।
म्हणे जैसा प्रर्‍हाद । तैसा सुखी राहें तूं ॥ २०३ ॥
तुजवरी येईल जें विघ्न । तें मी निजांगे वारीन ।
उत्तरक्रिया करीं संपूर्ण । पितयाची यथाविधि ॥ २०४ ॥
राजसूय यज्ञालागीं पाहीं । सखया तूं सत्वर येईं ।
सहदेवें हरीस ते समयीं । अपार संपत्ति ओपिल्या ॥ २०५ ॥
राजसूय यज्ञ होऊनि उरे । ऐशीं दिधलीं द्रव्यभांडारें ।
नवरत्‍नांचें एकसरें । पर्वतचि ओपिले ॥ २०६ ॥
असो जरासंधाचा स्यंदन । त्रिभुवनीं नाहीं ऐसा अन्य ।
त्यावरी बैसला रमारमण । चंडकिरण तेविं दिसे ॥ २०७ ॥
पूर्वीं वधावया वृत्रासुर । जो सहस्त्राक्षा देत श्रीधर ।
तो शक्रें आपला प्राणमित्र । म्हणोनि दिधला बृहद्रथा ॥ २०८ ॥
त्यावरी जरासंध बैसोन । पृथ्वीचे भूभुज जिंकोन ।
विजयी जाहला संपूर्ण । ख्याति केली त्रिभुवनीं ॥ २०९ ॥
तो रथ आणून त्वरा । सहदेवें अर्पिला श्रीधरा ।
त्यावरी बैसोनि सत्वरा । कृष्णभीमार्जुन चालिले ॥ २१० ॥
स्मरण करितांचि जाण । ध्वजीं बैसे येऊन सुर्पण ।
उच्चैःश्रव्याचे बंधु जाण । चार्‍ही अश्व जुंपिले ॥ २११ ॥
बंदींचे नृप ते क्षणीं । सोडवीत चक्रपाणी ।
तो सदगद होऊन लोटांगणीं । शरण येती श्रीरंगा ॥ २१२ ॥
रत्‍नपुष्पांजलि घेऊनि । अर्पिते जाहले कृष्णचरणीं ।
एक मस्तक पदीं ठेवूनी । प्रक्षालिती नेत्रोदकें ॥ २१३ ॥
प्राणदातया इंदिरावरा । जलदवर्णा जलजनेत्रा ।
आज्ञा कांहीं द्यावी मज किंकरा । ते वंदूं मुकुटीं आपुल्या ॥ २१४ ॥
हरि म्हणे ऐका वचन । शक्रप्रस्थीं राजसूय यज्ञ ।
सत्वर यावें तनमनधन । घेऊनियां धर्मभेटी ॥ २१५ ॥
समस्त राजे संगें घेऊन । निघती भीम कृष्णार्जुन ।
शक्रप्रस्थास येऊन । धर्मराजास भेटले ॥ २१६ ॥
प्रेमें साष्टांग नमस्कार । धर्मासी घालिती नृपवर ।
क्षेमलिंगनीं क्षीराब्धिजावर । संतोषवीत युधिष्ठिरा ॥ २१७ ॥
भीमार्जुनांस धर्म । भेटोनि बोले सप्रेम ।
स्वामी माझा सर्वोत्तम । सर्वही यश तयाचें ॥ २१८ ॥
बंधमुक्त नृप पूर्ण । धर्मास देती आलिंगन ।
अपार द्रव्यसंभार आणून । प्रीतीनें पुढें ठेविती ॥ २१९ ॥
पुढें यावें राजसूययज्ञा । गौरवून देत धर्म आज्ञा ।
नमस्कारुन जगन्मोहना । राजे स्वस्थाना पावले ॥ २२० ॥
श्रीकृष्ण म्हणे धर्मालागून । तुझे कुलीं हे दीप भीमार्जुन ।
मागधसदनीं पाजळोन । शत्रुतम निरसिलें ॥ २२१ ॥
कृपापल्लवें झांकून । मागुते आणिले सांभाळून ।
धर्म धरी दृढ चरण । जाहलों धन्य तुझेनि ॥ २२२ ॥
हरि म्हणे धर्मराया । बंधु पाठवीं पृथ्वी जिंकाया ।
उर्वीकामधेनु दोहूनियां । करभारदुग्ध काढावें ॥ २२३ ॥
आरंभावा राजसूय यज्ञ । मी सवेंचि येतों द्वारकेहून ।
वसुदेवदेवकींचे चरण । झडकरी वंदूनियां ॥ २२४ ॥
पांडव घालिती लोटांगणा । जगदगुरुस करिती प्रदक्षिणा ।
जा हे न बोलवे वचना । यावें लौकरी गोविंदा ॥ २२५ ॥
पुढिले प्रसंगीं सुधारस । वर्षेल स्वामी वेदव्यास ।
तें वैशंपायन जनमेजयास । निरोपित सप्रेम ॥ २२६ ॥
संस्कृत इक्षुरस अपार । त्याची प्राकृत हे साखर ।
सुजन सुकुमार सेवणार । प्रेमरसीं मिळवूनियां ॥ २२७ ॥
ब्रह्मानंदा पांडुरंगा । श्रीधरहृदयशतपत्रभृंगा ।
तुझी कीर्ति वंद्य त्रिजगा । वर्णितां न सरे कल्पांतीं ॥ २२८ ॥
महागंगा व्यासभारत । श्रीधर दीन तृषाक्रांत ।
अवघी न प्राशवे अदभुत । अंजलीनें किंचित घेतलें ॥ २२९ ॥
तैसें हें सार निवडून । पांडवप्रताप गोड जीवन ।
प्राशितां शीतल होऊन । ब्रह्मानंद जाहला ॥ २३० ॥
सुरस पांडवप्रताप ग्रंथ । सभापर्व व्यासभारत ।
त्यांतील सारांश यथार्थ । षोडशाध्यायीं कथियेला ॥ २३१ ॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रतापग्रंथ । सभपर्वटीका श्रीधरकृत ।
सभावर्णन जरासंधप्राणांत । नृपवरमोचन कथन केलें ॥ २३२ ॥
॥ इति श्रीधरकृतपांडवप्रतापेसभापर्वणि षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥
अध्याय सोळावा समाप्त
GO TOP
| 