|
|
|
॥ श्रीवेदेश्वरी ॥
॥ अध्याय चवथा ॥
श्रीशिवराम गुरवेनमः ॥ शिवगीता हे वेदान्त प्रकार । लक्षणें पाहतां येथें चत्वार । विषय संबंध प्रयोजन अधिकार । भिन्न भिन्न बोलिले ॥ १ ॥ प्रथमाध्यायीं हें निरूपण । बोलिलें चारींचेंही लक्षण । त्यांत अधिकारियाचें असाधारण । मुखत्व चहूं अध्यायीं ॥ २ ॥ तृतीयोऽध्याया पर्यंत । विरजा दीक्षेचा संकेत । येणें अधिकार स्पष्ट उमटत । ज्ञानायोग्य पात्र ॥ ३ ॥ आतां चतुर्थोऽध्यायेंकडून । विरजा दीक्षेचें मिषेंकरून । बोलिजेल गुरुभक्तीचें लक्षण । जेणें अनधिकारिया अधिकार ॥ ४ ॥ हे मुमुक्षु साधकां तरी मनींहूनी । आवडीच असे येथींच्या श्रवणीं । परी येर जे संसारी प्राणीं । विनवणी असे तया ॥ ५ ॥ कीं गुरुभक्तीचा हा प्रसम्ग । अतिशय सुगम असे मार्ग । जेणें आचरणें लागवेग । शिवसद्गुरु भेटे ॥ ६ ॥ तुम्हां जीवांचिये कळवळें ।रामें अकर्त्तव्य कीं आरंभिलें । शरीर तेंहीं कष्टविलें । जेवीं कामुक ॥ ७ ॥ असो राम साधना प्रवर्तला । तोचि अर्थ येथें प्रगट केला । तया नुसधियाचि श्रवणाला । गुंतूं नका ॥ ८ ॥ तरीं राम जें जें करील साधन । तैसेंचि तुम्हीं आचरावें ऐकून । तरी तुम्हांसीही शिवगुरूचें दर्शन । होईल बाप हो ॥ ९ ॥ अभ्यासेंवीण करितां श्रवण । नोहेचि शिवगुरूचें दर्शन । जरी मना आवडे कीं व्हावें पवन । तरी अभ्यास करा ॥ १० ॥ कायेनें सेवा वाणीचें भजन । मनासि धारणा ध्यान । ऐसें त्रिविध गुरुभक्तीचें लक्षण । रामचि अंगें आरंभीत ॥ ११ ॥ या गुरुभक्ती ऐसें नाहीं सार । सुलभ आणि रोकडा साक्षात्कार । खळासीही फुटती पाझर । श्रवण करितां ॥ १२ ॥ परी अनंत जन्मीचें सुकृत । असतां आवडीचा उद्‍भवे हेत । असो श्रोतयांसी प्रार्थिजेत । कीं बोलिल्या रीतीं अभ्यासा ॥ १३ ॥ तृतीयाध्याय संपतां क्शणीं । बोलिले असती अगस्ती मुनि । कीं रामा शरण जाईं शूलपाणीं । जीवांचिया ह्ता ॥ १४ ॥ आतां आरंभींच चतुर्थाचे । सूत बोलतसे वाचें । येथें लक्षण गुरुभक्तीचें । शौनकहो ऐका ॥ १५ ॥
सूत उवाच - एवमुक्त्वा मुनिश्रेष्ठ गते तस्मिन् निजाश्रमम् । अथ रामगिरौ रामः पुण्ये गोदावरी तटे ॥ १ ॥
ऐसें बोलोन मुनिश्रेष्ठ अगस्ती । जाता झाला निजाश्रमाप्रति । नंतर गौतमीतीरीं रामगिरी वरुती । राम येता झाला ॥ १६ ॥ रामा हें जीवाचिये कणवें । बोलिलें विरजा दीक्षेसी आघवें । तेआं तुवां निजांगें अनुष्ठावें । थोरीव सांडूनि ॥ १७ ॥ सकळ मननकर्त्यांत वरिष्ठ । यास्तव अगस्ती मुनि श्रेष्ठ । या रीतीं बोलोनियां स्पष्ट । निजाश्रमा जाता झाला ॥ १८ ॥ अगस्तीनें बोलिलें जितुकें । मनीं ठेवुनियां तितुकें । हें मी आचरेन अंगें निकें । येणें मज काय उणीवता ॥ १९ ॥ गोदावरी तीरापासून । रामगिरी पर्वत कोस तीनी । आतां नाम असे तया लागूनी । रामशेज ऐसें ॥ २० ॥ तेथें राम लक्ष्मणासहित । अति हर्षें सत्वर येत । आणि अनुष्ठान आरंभित । तेंचि कैसें अवधारा ॥ २१ ॥
शिवलिंगं प्रतिष्ठाप्य कृत्वा दीक्षां यथाविधि । भूतिभूषितसर्वांगो रुद्राक्षाभरणैर्युतः ॥ २ ॥
तेथें शिवलिंग प्रतिष्ठिलें । विर्जा दीक्षेतें यथाविधि केलें । विभूति लेपनें सर्वांग शोभलें । रुद्राक्ष आभरनासहित ॥ २२ ॥ कायेनें घडावें पूजन । या हेतू स्थूळलिंगाचें करी स्थापन । वाणीनें घडावें स्तवन भजन । यास्तव ब्रह्माण्डलिंग स्थापिले ॥ २३ ॥ ध्यान घडावें अंतरीं मनासीं । यास्तव नामरूप सर्व जगतासी । अस्ति भाति प्रिय रूपासी । स्वानुभवें स्थापिलें ॥ २४ ॥ सच्चिदानंद निर्गुण । जगीं असे नामरूपाधिष्ठान । हें उत्तम शिवलिंगाचें स्थापन । ज्ञानियावीण नव्हे ॥ २५ ॥ सर्व ब्रह्माण्ड हें शिवलिंग पवित्र । वेद गाताती शिवाचें चरित्र । हा मध्य स्थापनेचा प्रकार । स्तवनासी योग्य ॥ २६ ॥ कनिष्ठ हें कायिक सेवेसी । लिंग प्रतिष्ठा प्रतिमा पूजेसी । एवं हें त्रिविध प्रकारेशीं । रामें शिवलिंग स्थापिलें ॥ २७ ॥ आतां जीवानें हें कैसें करावें । तेंहि बोलिजेल चित्त द्यावें । तिहीं प्रकारें सेवन घडावें । श्रीसद्‌गुरूचें ॥ २८ ॥ गुरूचा देह हाचि शिवलिंग । तेथें कायेने सेवा कीजे अंग । हेंचि अर्चन होतएं सांग । गुरुभक्तासी ॥ २९ ॥ गुरुमाहात्म्य जे वेद गाती । तया करुण वचनें करावी स्तुति । सोडवीं सोडवीं मज दीनाप्रति ।तुजवीण तारिता कवणु ॥ ३० ॥ आतां तिसरा ध्यानाचा प्रकारू । तो ती प्रकारें असे साचारू । स्वयें ध्यायिजे निर्विकारु । हें उत्तम ध्यान ॥ ३१ ॥ सर्वांभूती एक सद्गुरु पाहे । दुजें नामरूप कांहीं न साहे । हा ध्यानानाचा प्रकार मध्यम आहे । गुरुभक्तासी ॥ ३२ ॥ गुरुमूर्तीचें मानस पूजन । आनख अवयवांचें ध्यान । हें सामान्य परी अगत्य होणें । गुरुभक्तासी ॥ ३३ ॥ असो ऐसें लिंग प्रतिष्ठून । रामें विरजा दीक्षा घेतली जाण । जे पूर्वीं झाली निरूपण । यथाविधि तैशी ॥ ३४ ॥ सर्वांगीं विभूति भूषित । हें ही त्रिविध ऐका सावचित्त । अखण्डैकरसपूर्ण मी अनंत । सागरीं मनमीन रमे ॥ ३५ ॥ समरसतां वृत्ती सांडून । निर्वृत्तिक तें पूर्ण विज्ञान । मानसीक भस्म लेपन । उत्तम अधिकारिया ॥ ३६ ॥ दृश्यात्मक हे सर्व जगतीं । नामरूपात्मक ह्या आत्मविभूती । येणेशीं भूषित विशेषमति । हें भस्मलेपन मध्यम ॥ ३७ ॥ अग्निहोत्राचें जें भस्म उत्तम । येणें शरीर हें शोभे परम । हेंही भस्म लावी श्रीराम । आतां रुद्राक्षाभरण ऐका ॥ ३८ ॥ सर्व इंद्रियांच्या वृत्ति । ब्रह्माकारेंचि स्फुरती । अस्ति भाति प्रियात्मक दिसती । विषय नारूपेंवीण ॥ ३९ ॥ एवं अक्षांपुढें हा रुद्र आघवा । हाचि उत्तम रुद्राक्ष प्रकार जाणावा । वाणीनें रुद्रचि आठवून भजावा । हा प्रकार मध्यम ॥ ४० ॥ शरीरासी रुद्राक्ष बांधावे । ऐसे हे तिन्ही प्रकार समजावे । एवं विभूति रुद्राक्ष हे धारण करावे । बोलिल्या रीतीं ॥ ४१ ॥
एवंविधोभवद् राम शिवपूजनतत्परः ।
यापरी विधानासहित । तत्पर होऊनी शिवार्चनीं रत । झालासे राम एकांतीं निवांत । कीं कीवें ऐसें करावें ॥ ४२ ॥ राम निजांगें आचरे म्हणोनी । जीवेंची प्रवर्तावें या साधनीं । पुढें ऐका चित्त देऊनी । अर्चन विधि कैसा ॥ ४३ ॥
अभिषिच्य जलैः पुण्यैः गौतमी सिन्धुसंभवैः ॥ ३ ॥ अर्चयित्वा वनपुष्पैः तद्वत् अन्य फलैरपि ।
सागरसंभव गौतमीं जळें । शिवलिंगासी अभिषेक केले । आणि वन्य पुष्पें आणोनि फळें । भावें पूजिलें यथाविधि ॥ ४४ ॥ समुद्रीं जाऊन मिळाली । गौतम ऋषीस्तव उद्भवली । या हेतु सिंधुसंभव गुअतमी बोलिली । तिच्या जळें अभिषेक केला ॥ ४५ ॥ चित्सागरीं मिळे जाऊनी । न्यायाचे युक्तीनें वृत्ति उद्‍भवूनी । एवं वृत्तिजळे लिंग रूपें निर्गुणीं । अभिन्नत्वें शिंचिलें ॥ ४६ ॥ दृश्यपुष्पें स्वतां निर्माण । येणें शिवलिंगाचें केलें पूजन । इकडे चम्चळत्वें तीं दिव्य सुमनें । निश्चळीं समर्पिलीं ॥ ४७ ॥ वनामाजीं फळें जी निर्मित । हे प्रवृत्तिरूप पूजन होत । निवृत्तरूपें सहज कर्मफळें समस्त । निष्कर्त्वें वाहिलीं ॥ ४८ ॥ एवं प्रव्रुत्ति समसमानें । शिवलिंग पूजिलें रामानें । याच रीतीं जीवानें करणें । जया चाड मोक्षाची ॥ ४९ ॥ ऐसा राम रामगिरीवरुता । अनुष्ठानीं झाला प्रवर्तता । ते समयीं सांगि सुमित्रासुता । मी दीक्षित होऊनि बैसलों ॥ ५० ॥ येथें राक्षस विघ्नें करिती । तरी तुवांधनुष्यबाण घेऊनि हातीं । सावध असावें अहोरातीं । आलिया संहार करी ॥ ५१ ॥ असो बोलिल्या रीती हें अर्चन । राम करीतसे प्रतिदिन । आणिकही नेम अथवा कीर्तन । करीतसे ते ऐका ॥ ५२ ॥
भस्मच्छन्नो भस्मशायी व्याघ्रचर्मासने स्थितः ॥ ४ ॥ नाम्नां सहस्रं प्रजपन् नक्तं दिवं अनन्यधीं ।
भस्म लावून भस्मीं निजावें । व्याघ्रचर्मासनींच असावें । शिवसहस्रनाम अखण्ड जपावें । दिवा कीं रात्री ॥ ५३ ॥ पूर्वाध्यायी भस्मप्रकार । सांगितला असे सविस्तर । या अध्यायींही त्रिविध विचार । बोलिला किंचित ॥ ५४ ॥ विज्ञानरूप भस्म मनासी । सर्व विभूति स्तवन वाचेसी । दृश्य भस्म लावीं अम्गासी । येणें रीतीं भस्मच्छन्न ॥ ५५ ॥ निद्रा जरी आली राघवा । वाणी मनासी विज्ञानी विसांवा । भस्मावरीच देह पडावा । भस्मशायी ऐसा ॥ ५६ ॥ सर्वदां स्थित व्याघ्रासनीं । याचेही प्रकार असती दोनी । देह सदां जागृती शयनीं । व्याघ्रांबरावरी ॥ ५७ ॥ द्वैतभयद्‍रूप व्याघ्र मारिला । ऐक्यबोधचर्म काधिता झाला । तेथें वृत्ति समरसून बैसे उगला । हा प्रकार दुसरा ॥ ५८ ॥ ऐसा भस्मयुक्त व्याघ्रासनीं । रामा ऐसें जीवें प्रवर्तावें साधनीण् । तरी शिवगुरु प्रत्यक्ष भेटे नयनीं । सदृढ निश्चयें ॥ ५९ ॥ आतां सहस्रनामापा कैसा जप । राम करीतसे प्रलाप । तेणेंचि रीति जीव जो किंचिज्ञ अल्प । येणें करुना भाकावी ॥ ६० ॥ अगा हे प्रभु शिवगुरु समर्था । मज कां न स्वीकारिसी अनाथा । वेद गातसे जया परमार्था । तेंचि अंगें न करिसी ॥ ६१ ॥ या भवापासून सोडविता । कोण असे शिवगुरु परता । मोक्षपाणि नाम हें असतां । उपेक्षिसी कैसा ॥ ६२ ॥ ब्रह्मादिक जरी रुसले । तरी अनन्या सद्‌गुरूनें संरक्षिले ।स द्‌गुरु रुसतां न जाय रक्शिलें । कवणाचेनि ॥ ६३ ॥ मी अज्ञान्डोहीं पदिलों असें । येतात भांतीचे उमासे । उभा राहून तूं पाहसी कैसें । कौतुक अनन्याचें ॥ ६४ ॥ मी कामधेनूचें वासरूं । भवब्याघ्रें धरिलें सधरु । तुज मायेसी पडिला विसरू । कैसा तो नेणें ॥ ६५ ॥ गुरुमाये तूं शुखशयनी । मज बाळका टाकिलें मायाविपिनीं । हें श्लाघ्य वाटे तुजलागूनी । कसें तें नेणो ॥ ६६ ॥ माय उपेक्श्तां जनक रक्षी । उभयीं त्यागितां राजा निरीक्षी । तिघीं अव्हेरितां देव तया लक्षी । कृपाळूपणें ॥ ६७ ॥ मजला तूंचि माता तूंचि पिता । तूंचि प्रेम तूंचि देवता । तूं जरी होसी उपेक्षिता । तरी मज त्राता नाहीं ॥ ६८ ॥ चातकासी न वर्षे घन । चकोरा नुगवे रोहिणी रमण । तरी काय असे तयालागून । दुसरा उपाय ॥ ६९ ॥ तैसा तूं शिवगुरु कृपा न करिसी । तरी मज काय उपाय अनन्यासी । धांवे पावे करुणा नये कैशी । अतिकृपाळू तूं असतां ॥ ७० ॥ विश्वचक्षु तूंच होशी । अश्रोत्र परी सूक्ष्म ऐकसी । अमनस्क परी ओळखिसी । धांवे पावे करुणा न ये कैशी ॥ ७१ ॥ तरी काय माझें अंतर न कळें । कीं करुणाशब्द कर्णा नातळे । कीं मी शिणतों न देखती डोळे । कीं धारिष्ट पाहशी ॥ ७२ ॥ की दीनवरी कोप धरिला । किंवा उगाचि आळस केला । कीं कृपेचा लेश सरला । हें न कळे मज ॥ ७३ ॥ अथवा ब्रीद जेंहोतें बांधिलें । तें कोण वैरियें हरोनि नेलें । कीं निजकरुणेचें आजि केलें । उद्यापन ॥ ७४ ॥ असो न करा कृपा जरी । तरी मी पाउलें न सोडीं अंतरीं । स्वसुखावीण वृथा संसारीं । वांचून काय ॥ ७५ ॥ एका जन्मीं जरी न पावसी । तरी पावेन शत जन्मेंशी । हे प्रतिज्ञा केलीसे मानसीं अन्यथा नव्हे ॥ ७६ ॥ ऐसा हा निर्धार दीनाचा । विहीत वाटेल तें करावें साचा । मज तुझ्या वियोगें अवकाश क्षणाचा । कल्पप्राय वाटे ॥ ७७ ॥ व्याघ्र समुदायीं वत्स पडिलें । पाहून कामधेनूनें उपेक्षिलें । तेणेंचि रीतीं वाटतें झालें । उपेक्शितां तुवां ॥ ७८ ॥ तरी आतां ऐसें न करावें । आपुलिया दीना उद्धरावें । ब्रादालागीं सत्य करावें । सद्‍गुरुराया ॥ ७९ ॥ हे शिव शंकर सदाशिवा । उमाकांता वामदेवा । हे वृषभवाहना देवाधिदेवा । विसांवा सर्व जीवांसी ॥ ८० ॥ ऐसा अनन्य बुद्धीनें श्रीराम । जपत असे सहस्रनाम । हा सदा वाचेचा धर्म । करुणा भाकीतसे ॥ ८१ ॥ आतां कायेचा निर्धार कैसा । दंडळीना पर्वता ऐसा । तोंचि अवधारावें मानसा । धैर्यवंत पुरुषें ॥ ८२ ॥
मासमेकं फलाहारो मासं पर्णाशनः स्थितः ॥ ५ ॥ मासमेकं जलाहारो मासं च पवनाशनः ।
मास एक फल भक्षण । दुजे मासी खात असे पर्ण । तिसरे मासीं करी जलपान । वायुआहार चौथिया ॥ ८३ ॥ येथें कोणी कल्पना करिती । कीं उभयतां शिव राम एक चिन्मूर्ति । असतां चार मास कासया लोटती । क्षणार्धांत दर्शन व्हावें ॥ ८४ ॥ हें वास्तवीक परी जीवासी कळावें । कीं हे दुराराध्य गुरुदर्शन जाणावें । आणि अतिसायासें जे वस्तूसी पावावें । तेथें अतिशय प्रेम उठें ॥ ८५ ॥ अनायासें ज्या वस्तऊची प्राप्ति । ते ते अहाच वाटे चित्ताप्रति । तैसा गुरु जरी भेते शीघ्रगति । तरी अत्यम्त प्रेम नव्हे ॥ ८६ ॥ ऐसें हें रामासे असे ठावें । आणि जाणिजे तें सदाशिवें । यास्तव दर्शन न व्हावें । सद्गुरूचें शिष्यासी ॥ ८७ ॥ चार मास लोटले म्हणोनि । श्रीराम तळमळीना मनीं । अथवा मुखावरी न ये ग्लानी । हर्षयुक्त सदां ॥ ८८ ॥ परिणामीं साध्य वाटे जया । तरी श्रम न वाटे करितां उपाया । हें सत्य सत्य केलें न जाय वांया । ऐसें साधकें समजावें ॥ ८९ ॥ तस्मात् धैर्यचि असावें । प्राणांत साधन न सोडावें । तया कृपा करिजेल गुरुदेवें । येथें संशय न धरावा ॥ ९० ॥ असो श्रीराम अनुष्ठी होऊन साधक । अनुष्ठान हें निश्चयात्मक । त्यांत सांगितलें वाचिक कायिक । आतां मानसीक ऐका ॥ ९१ ॥ मानसिक म्हणजे करावें ध्यान । श्रीसद्‌गुरूचे< दंडायमान । त्या सद्‍गुरूचीं स्वरूपें दोन । एक मूर्त दूजे अमूर्त ॥ ९२ ॥ आरंभीं मूर्तिमान सद्गुरूचें । ध्यान साधकां घदावें साचें । यास्तव राम ध्यान करी शिवाचें । अति हर्षेंकडूनी ॥ ९३ ॥
शान्तो दान्तः प्रसन्नात्मा ध्यायनेनेवं महेश्वरम् ॥ ६ ॥ हृत्पंकजे समासीनं उमादेहार्धधारिणम् ।
शांत दांत प्रसन्न होत्सातां चित्त । राम महेश्वराचें ध्यान करित । हृदयकमळीं उमेसहित । असे स्थित सदाशिव ॥ ९४ ॥ मनीं किंचितही नसे तळमळ । विकाररहित सदां निश्चळ । ऐसा शाम्त होऊनि केवळ । ध्यान करिता झाला ॥ ९५ ॥ इंद्रियवृत्ति सर्व आंवरून । जया नांव बोलिजे दमन । ऐसा दांत्अ होत्साता करी ध्यान । एकाग्रभावें ॥ ९६ ॥ आतां शिवगुरूची होय प्राप्ति । सुटिका होईल जीवाप्रति । यास्तव हर्षें कोंदाटली चित्तवृत्ति । निःसंशयपणें ॥९७ ॥ ऐसा होत्साता श्रीराम । ध्यान करीतसे सप्रेम । हृदयकमळीं स्थापिली परम । श्रीमूर्ति शिवाची ॥ ९८ ॥ अर्धांगी उमा लावण्यखाणी । महेश्वर शोभे कमलासनीं । तेजें आकाश गेलें व्यापोनी । किरणेंशीं सूर्य जैसा ॥ ९९ ॥
चतुर्भुजं त्रिनयनं विद्युत्पिंग जटाधरम् ॥ ७ ॥ कोटिसूर्यप्रतिकाशं चन्द्रकोटिसुशीतलम् ।
चतुर्भुज आणि त्रिनयन । जटा विद्युत्प्राय पिंगटवर्ण । कोटिसूर्यापरी प्रकाश गहन । परी शीतल चंद्रकोटिसम ॥ १०० ॥
सर्वाभरणसंयुक्तं नागयज्ञोपवीतिनम् । व्याघ्रचर्मांबरधरं वरदाभयधारिणम् ॥ ८ ॥
सर्वांभरणेशी संयुक्त । नागासहित शोभे यज्ञोपवीत । व्याघ्रचर्मांबरधारी वरदहस्त । अभयप्रद निजभक्तां ॥ १ ॥
व्याघ्रचर्मोत्तरीयं च सुरासुरनमस्कृतं । पंचवक्त्रं चंद्रमौलिं त्रिशुलडमरूधरम् ॥ ९ ॥
दुजें उत्तरीय वस्त्र व्याघ्रांबर । सुरासुर करिती नमस्कार । मस्तकीं शोभे चंद्र पंचवक्त्र । त्रिशुल डमरू हस्तकीं ॥ २ ॥ ऐसा मूर्तिमंत शिवशंकरु । जगद्‍वंद्य जगद्‌गुरु । राघव ध्यातसे निरंतरु । जीवाच्या कणवें ॥ ३ ॥ मायावेषें हें रूप धरूनि ।बोधितसे मुमुक्षुलागुनी । ऐक्य बोध होतां समाधानी । मोक्ष पावती शिष्यवर्ग ॥ ४ ॥ तरी बोलिल्यारीती सगुणमूर्ति । ध्यानीं धरील जो सुमति । तो येचि देहीं पावेल मुक्ति । सद्गुरु उपदेशें ॥ ५ ॥ मूर्तिमान सद्गुरूचें ध्यान । करितां मूर्तिचें होय सातत्यपण । हळुहळु मग करावें आपण । निर्गुण रूपतें ॥ ६ ॥ तेंचि करण्याची हतवटी । कैशी ते ऐका सावध गोष्टी । नखशिख मूर्तिवरी असतां दृष्टी । तें आधींचरणीं आणावी ॥ ७ ॥ उभय पाउलें अतिसुंदर । वाळे नुपुरादि अलंकार । तेथेंचि दृष्टि करावी स्थिर । आल्हादयुक्त मनें ॥ ८ ॥ मग गुल्फापासून जानूपर्यंत । जंघा दोनी सुशोभित । पीतांबरेंशीं आच्छादीत । ध्यावें कांहीं काळ ॥ ९ ॥ तया पुढें उरु दोनी वस्त्राच्छादित । गुह्यस्थान जघन सुशोभित । तेथेंचि रमवावें चित्त । आवडी ऐसें ॥ ११० ॥ पुढें कतिदेश सलक्षण । कटिसूत्र पहावें दैदीप्यमान । तेथेंचि वर्तुळ नाभिस्थान । सान कमलापरी ॥ ११ ॥ तेथून वरुती हृदयस्थान । उभय बाहू लंबायमान । दिव्य कंठीं मालादि भूषण । धवधवीत पहावें ॥ १२ ॥ नंतर मुखनासिकादि मस्तक । आकर्णनयन कुगुट समौक्तिक । हास्यवदन परम सौम्य सम्यक । अति हर्षें ध्यावें ॥ १३ ॥ मग सवही मुखाकृती सोडून । नुसधें हास्यावरी ठेवावें मन । तेंचि पुढें सच्चित्‌घन । आकाशापरी करावें ॥ १४ ॥ पूर्वोत्तरादि दशदिशा । प्रकाशमय कांतिविशेषा । पोकळ अंत नाहीं ऐशा । एकतान अवलोकाव्या ॥ १५ ॥ दृश्यावीण ओतप्रोत । तया गगनीं वृत्ति क्रीडत । क्षणा उमसे क्षणा नासत । परी तें स्वरूप अविनाश ॥ १६ ॥ तेंचि अमूर्त गुरूचें निजरूप । जेथून माया उठे सह स्ंकल्प । तेंचि श्लोकार्धें बोलिके अल्प । श्रीराम जें ध्यातसे ॥ १७ ॥
नित्यंच शाश्वतं शुद्धं ध्रुवमक्षरमव्ययम् ॥ १० ॥
तेंचि नित्य तेंचि शाश्वत । तयासी धुवत्वाचा संकेत । अक्शर अव्यय सदोदित । परी अविषय वृत्तीसी ॥ १८ ॥ शब्दादि विषयचि जेथें नसतां । तें गोचर कैसें इंद्रियां समस्तां । वृत्तिमात्र व्यापी अनंता । परी येतां न ये वृत्तीसी ॥ १९ ॥ विद्युल्लता जैशी आकाशी । वृत्ति उमटे आटे स्वरूपीं तैशी । तोचि ध्याता ओळखी एक देशी । ओतप्रोत तें ध्येय ॥ १२० ॥ उत्पत्ति स्थिति लय वृत्तीसी । परी तिहीं माजी ते अविनाशी । आदि अंतीं स्थिति असे जैशी ।तैशींच मध्येंही ॥ २१ ॥ याचि हेतूतें स्वरूप नित्य । उद्‍भवे नासे तें अनित्य । जितुकें उपाधीचें असे कृत्य । तेंचि नासे येर उरे ॥ २२ ॥ काल कर्मासी अतीत । या हेतू बोलिलें शाश्वत । येर साकार तितुकें अशाश्वत । बोलावें न लगे ॥ २३ ॥ मायारहित पूर्णपणीं । तेंचि शुद्ध बुद्ध चिन्मात्रखाणी । जेथें कदां त्रिपुटीची उभवणी । नव्हेचि नव्हे ॥ २४ ॥ तेंचि स्वरूप ध्यायील जो ध्याता । तो तेंचि अंगें होतसे तत्वतां । याचि हेतू मुळीं तया अनंता । ध्रुव ऐसें बोलिलें ॥ २५ ॥ उपाधि नसतां तें न नासे । यास्तव अक्षर बोलिलें असे । सर्वांसि वृद्धि क्षय होतां अपैसें । जैसें तैसें तें अव्यय ॥ २६ ॥ एवं ऐसा अमूर्ति गुरु । तोचि मूर्तिमान मागें बोलिला प्रकारु । उभयरूपें ध्यातसे रघुवीरु । तरी तुम्हीही द्या ऐसा ॥ २७ ॥ पहा पहा तुम्हां जीवांसाठी । श्रीराम अनुदिनीं होतसे कष्टी । तुम्ही आचराल जरी हे हातवटी । तरे कष्ट हरती रामाचे ॥ २८ ॥
एवं नित्यं प्रजपतो गतं मासचतुष्टयम् ॥ ११ ॥
एवं ध्यान मूर्तामूर्त शिवाचें । तेवेंच अनुष्ठान वाचिक कायेचें । ऐसेंचि अनुष्ठितां लोटले साचे । मास चतुष्टय ॥ २९ ॥ आतां शिवगुरूच्या भेटीचा समयो । शिष्यहृदयींचा होईल अज्ञानक्षयो । तो सावध ऐकून करारे निश्चयो । कीं रामा ऐसें आपण करूं ॥ १३० ॥ रामासी जेवीं शिवगुरु भेटला । तेवींच सद्गुरु भेटेल तुम्हांला । परी सोडूं नका साधनाला । कठीण म्हणोनी ॥ ३१ ॥ कायेनें करावी सद्गुरु सेवा । वाणीनें भजावें गुरुसहस्र नांवा । मूर्तामूर्त सद्गुरु ध्यावा । अंतःकरणीं ॥ ३२ ॥ असो जयाचा भाग्योदय थोर । तयासीच मति होय दृढतर । अभागी पामर करिती अव्हेर । सहस्र वेळा सांगतां ॥ ३३ ॥ आतां ऐका शिवरामाची भेटी । होईल कैशी ते बोलिजेल गोष्टी । शौनकहो अति आवडी असो द्या पोटीं । श्रवण मननाची ॥ ३४ ॥
अथ जातो महानादः प्रलयाम्बुदभीषणः ॥ १२ ॥ समुद्रमथनोद्‌भ्त मन्दरावनिभृद्‍ध्वनिः ।
चारी मास लोटलिया वरी । महानाद दाटला अंबरी । प्रलयांबुद गर्जने परी । कर्कशरूप ॥ ३५ ॥ जेवीं सुरासुरीं मथन करितां । मंदर पर्वत टाकिला आतौता । नाद उद्‍भवला अवनी वरुता । तयाचेही शतगुनें ॥ ३६ ॥
रुद्रबाणाग्निसंदीप्तभ्रश्यत्‌त्रिपुरविभ्रमः ॥ १२ ॥ तमाकर्ण्य संभ्रान्तो यावत्पश्यति पुष्करम् ।
रुद्र बाणाग्नीचे संयोगें । त्रिपुर बहुधा जळूं लागे । संतप्त झालें तेवीं लागवेगें । कुंठीत मति रामाची ॥ ३७ ॥ जेवीं सद्गुरु वचनेंकडून । पाषांडाचें कुंठित मन । अथवा गुरुवचन बाणाग्न । येणें देहत्रिपुर तापे ॥ ३८ ॥ ऐशी ते महाध्वनि ऐकूनि । भ्रांति पडे श्रीरामालागूनी । तो महाशब्द नायकवे कर्णीं । कवणासीही ॥ ३९ ॥ गंगादि तीरीम् जे गजादि पशुजाती । अथवा कमळें टवटवीत जळावरती । तो नाद ऐकतां जाऊन बुडती । अथवा जळीं ॥ १४० ॥ अथवा वनीं ग्रामीं जे जे जीव । त्यांचे गलाले जीवभाव । निर्व्यापार जाहले सर्व । जेवीं चित्रें रेखिलीं ॥ ४१ ॥ सद्‍गुरुबोधें सच्छिष्यासी । शक्तिपात होतां निश्चळ मानसीं । तैशी दशा झाली सर्वांसी । तया महाशब्दें ॥ ४२ ॥
तावदेव महातेजो समस्यासीत्पुरो द्विजण् ॥ १३ ॥ तेजसा तेन संभ्रान्तो नापश्यत्स दिशो दश ।
जेथवर नाद उठिला । तेथवरी प्रकाशही दाटला । द्विजहो येथें दृष्टान्त सुचला । ऐका सांगूं सूत म्हणे ॥ ४३ ॥ समाधिकाळीं साधकासी । कषाय दाटे ज्ञानदृष्टीसी । तेवेंच रामाचे स्वकीय नेत्रासी । प्रकाश थोर दाटला ॥ ४४ ॥ तया तेजेंकडूनि भ्रांत । दृष्टि असे चाचरी जात । दशदिशा कांहींच न दिसत । तेव्हां पदार्थ तरी कैंचे ॥ ४५ ॥
अंधीकृतेक्षणस्तूर्णं मोहं यातो नृपात्मजः ॥ १४ ॥ विचिन्त्य तर्कयामास दैत्यमायां द्विजेश्वराः ।
नेत्रांसी पडिली झांपडे । पाहतांचि न ये करितां तांतडी । अंतःकरणेंचि झालीं वेडीं । दशरथात्मजाचीं ॥ ४६ ॥ जेवीं साधक शून्य संदेहीं । पडतां तर्क न फुटती कांहीं । तेवीं रामासी दशा झाली पाही । कांहीं सुचेना ॥ ४७ ॥ मग बळेंमनासी देऊनि धीर । म्हणें हें काय असे न कळे प्रकार । तर्किता झाला कीं हे दुर्धर । राक्शसी माया ॥ ४८ ॥ विश्वामित्राचे याग रक्षणीं । राक्षसी माया देखिली नयनीं । तेवींच येथेंही मजलागूनी । दैत्य विघ्न करूण् आले ॥ ४९ ॥ बैसलों जेव्हां अनुष्ठाना । तेव्हां सांतलें होतें लक्ष्मणा । कीं सज्ज करून धनुष्यबाणा । सावध असावें ॥ १५० ॥ तरी तें काय बाळ तान्हुलें । त्यादैत्य कैसे जाती आटोपले । किंवा जाऊन असेल निजेलें । अथवा त्यागिलें धनुष्य ॥ ५१ ॥ योगी शून्यातें ब्रह्म भावी । कीं दृश्यत्व लेखी ब्रह्मानुभवी । श्रीरामालागीं दशा तेवीं । शिवदर्शना म्हणे दैत्यमाया ॥ ५२ ॥
अथोत्थाय महावीरः सज्जं कृत्वा स्वकं धनुः ॥ १५ ॥ अविध्यन्निशितैर्बाणैः दिव्यास्त्रैरभिमंत्रितैः ।
केवळ भावून नाहीं राहिला । धनुषय्ही सज्ज करिता झाला । जैसा उत्थानीं दांत खावूं लागला । कामादिकांवरी ॥ ५३ ॥ तेवीं प्रकर बाण विंधूनी । दिव्यास्त्रें योजि अभिमंत्रूनी । तेंचि ऐका सावधपनीं । अस्त्रें कोणकोणती ॥ ५४ ॥
आग्नेयं वारुणं सौम्यं मोहनं सौरपार्वतम् ॥ १६ ॥ विष्णुचक्रं महाचक्रं कालचक्रं च वैष्णवम् । रौद्रं पाशुपतं ब्राह्मं कौबेरं कुलिशालिनम् ॥ १७ ॥ भार्गवादि बहूनि अस्त्राणि अयं प्रायुक्तं राघवः ।
अग्नि वरुण आणि सोमास्त्र । मोहन सूर्यास्त्र पर्वतास्त्र । विष्णुचक्र महाचक्र । कालचक्र वैष्णवास्त्रें ॥ ५५ ॥ रुद्रास्त्र आणि पाशुपतास्त्र । ब्रह्मास्त्र इंद्रास्त्र वायु अस्त्र । भार्गवादि बहुत अस्त्र । सोडीतसे राघव ॥ ५६ ॥ जेवीं साधक ब्र्ह्मरूप असोनि । दृश्य नामरूपात्मक सत्य मानी । प्रवर्ते तयाचे अपलापनीं । तेवीं राम मारूं पाहे ॥ ५७ ॥ रज्जूवरी सर्प नसतां । मरे कैसा वाळू मंत्रितां । निष्फळ होती साधनें करितां । तेवींच रामबाण व्यर्थ ॥ ५८ ॥
तस्मिन्तेजसि शस्त्राणि चास्त्राण्यस्य महीपतेः ॥ १८ ॥ विलीनस्य महाभ्रस्य करका एव नीरघौ ।
रामाचें शस्त्रास्त्र संपूर्ण । त्या महातेजीं झाले लीन । जैसा मेघोदकाच्या गारा जाती विघरून । समुद्रीं पडतांचि ॥ ५९ ॥
ततः क्षणेन जज्वाल धनुस्तस्य कराच्च्युतम् ॥ १९ ॥ तूणिरं चांगुलित्राणं गोधिकापि महीपते ।
तत्क्षणींच रघुपतीचें । सशित धनुष्य पडिलें करींचें । दह्यमान होऊन वेष्टण अंगुलीचें त्यासहित भाताही गळे ॥ ६० ॥
तद्‍दृष्ट्वा लक्ष्मणो भीतः पपात भुवि मूर्च्छितः ॥ २० ॥ अथ किंचित्करो रामो जानुभ्यामवमों गतः ।
तेव्हां राम स्तब्धत्वें राहिला । तें पाहून लक्श्मण अति भ्याला । तत्क्षणी भूमीसी मूर्च्छित पडिला । शंभुमाया मोहें ॥ ६१ ॥ पुढें काय जो झाला वृत्तान्त । तो कांहींच नेणें सुमित्रासुत । इकडे राम विचारूण् लागे मनांत । कीं म्यांहें काय केलें ॥ ६२ ॥ माझिये अनुष्ठान समाप्तीचा काळ । हें शिवगुरूची प्रसन्नतेची वेळ । म्यां हें काय भाविलें बरळ । दैत्यमाया म्हणोनी ॥ ६३ ॥ उगेंचही मनीं नाहीं भाविलें । दैत्य म्हणोनि शस्त्रास्त्र सोडिलें । केवढें मजपासून अंतर पडलें । तस्मात् मी थोर अपराधी ॥ ६४ ॥ जेवीं दोरें लुटितां धांवणें आलें ।\ तया चोर म्हणून युद्ध केलें । तैसेंच मजलागीं अघटित घडलें । हा अपराध शिव क्षमा करो ॥ ६५ ॥ यास्तव जानू भूमीवरी टेंकुनी । प्रवर्तला साष्टांग नमनीं । हें प्रभो अपराध क्षमोनी । पाहीं दीनातें ॥ ६६ ॥
मीलिताक्षो भयविष्टः शंकरं शरणं गतः ॥ २१ ॥ स्वरेणाप्युच्चरन्नुच्चैः शंभोर्नामसहस्रकम् ।
नेत्र झांकून भयभीत झाला । हे शंभो मी शरण असे तुजला । शिवसहस्रनाम उच्चारूं लागला । अट्टाहास स्वरें ॥ ६७ ॥ घर पुसत आली कामधेनु । नोळखितां मारिला म्यां पाशाणु । तैसा मी अन्यायी परी आलों शरणु । अपराध क्षमा करी ॥ ६८ ॥ हरहर शंकर सदाशिवा । करुणार्णवा देवाधिदेवा । अपराध माझा न पहावा । कनवाळूपणे ॥ ६९ ॥ बाळक लाथ मारी नेणतां । तयावरी क्षोभे काय माता । तैसा मी अति अन्यायी असतां । तूं क्षमार्ह असशी ॥ १७० ॥ ऐसा उच्चस्वरें बद्धांजली । अनंत नामें उच्चारी वहिली । अपराध क्षमूनियां केली । पाहिजे कृपा ॥ ७१ ॥
शिवं च दण्डवत् भूमौ प्रणनाम पुनः पुनः ॥ २२ ॥ पुनश्च पूर्ववच्चासीत् शब्दो दिग्मंडलं ग्रसन ।
तों मागुतीं पूर्ववत् । ध्वनि उठला माहा अद्‍भुत । तेणें स्वरें दिग्मंडल दाटत । आकाशही नादावलें ॥ ७३ ॥
चचाल वसुधा गोरं पर्वताश्च चकम्पिरे ॥ २३ ॥ ततः क्षाणेन शीतांशु शीतलं तेज आपतत् ।
घोरें पृथ्वीं कंप असे होत । आणि कांपूं लागले सर्वही पर्वत । हें पाहून श्रीराम स्तवित । नेत्र नुघडितां ॥ ७४ ॥ हे सद्गुरु शिव परात्परा । हें क्रूर भीषण आवरा । अति सौम्य रूप होऊन मज लेंकुरा । कुरवाळावें ॥ ७५ ॥ भयंकर रूप असतां क्षणभरी । श्रीराम स्तवितां करुणोत्तरीं । अति शीतल सौम्य रूप धरी । चंद्रासमान ॥ ७६ ॥
उन्मीलिताक्षो रामस्तु यावदेतत् प्रपश्यति ॥ २४ ॥ तावद्ददर्श वृषभं सर्वालंकारसंयुतम् ।
मग हळुहळु नेत्र उघडी । जेथवर दृष्टीची होय प्रौढी । तेथवरी देखतसे परवडी । वृषभ महाथोर ॥ ७७ ॥ ऐसा नंदी परम सुंदर । युक्त असती सर्व अलंकार । देखतां श्रीराम आनंदे थोर । म्हणे भाग्योदय जीवाचा ॥ ७८ ॥
पीयूशं अथनोद्‍भूत नवनीतस्य पिण्डवत् ॥ २५ ॥ प्रोतस्वर्णं मरकतच्छायश्रृंगद्वयान्वित ।
अमृत मथूनि काढिलें नवनीत । त्याचेपरी शुद्धवर्ण श्वेत । सुवर्णकवचें आच्छादिलीं शोभत । श्रृंगें दिनीं ॥ ७९ ॥
नीलरत्‍नेक्षनं र्‍हस्वकण्ठकम्बलभूषितम् ॥ २६ ॥ र‍त्नपल्याणसंयुक्तं निबद्धं श्वेतचामरैः ।
नीलरत्‍नापरी नेत्राचें पाहणें । कीं इंद्रनीलचि जोडिले दोन । कंठही सान शोभायमान । कंबल कंठातळीं लोंबे ॥ १८० ॥ अथवा वशण्ड उच्च वरुती । कीं अलंकार मौक्तिकादि शोभती । झूल जे असे पाठीवरुती रत्‍नजडित शोभे ॥ ८१ ॥ रत्‍नें मुक्ताफळेंसि जडित । दैदीप्यमान लखल्कहित । आणि चामरें उभयभागीं श्वेत । बांधिलीं असतीं ॥ ८२ ॥
घंटिकाघर्घरीशब्दैः पूरयन्तं दिशो दश ॥ २७ ॥ तत्रासीनं महादेवं शुद्धस्फटिकविग्रहम् ।
लहान मोठ्या घंटा वाजती । तेणें शब्दें दशदिशा नादावती । ऐसा नंदी सुशोभित अत् । देखे श्रीराम ॥ ८३ ॥ मायायोगें देह धरिला । विग्रह स्फटिकापरी शोभला । तया नांदीवरुती बैसला । देखे श्रीराम ॥ ८४ ॥
कोटिसूर्यप्रतिकाशं कोटिशीतांशुशीतलम् ॥ २८ ॥ व्याघ्रचर्माम्बरधरं नागयज्ञोपवीतिनम् ।
कोटि सूर्यापरी दिव्य प्रकास्य् । शीतल जैसा कोटि शीतांशु । व्याघ्रचर्मांबरधारी नाग हा विशेषु । यज्ञोपवीत जया ॥ ८५ ॥ प्रकाशयुक्त देदीप्यमान । परी देह ज्याचा नव्हे उष्ण । देखतांचि शीतल होय मन । चंद्र पाहतां चकोर जेवीं ॥ ८६ ॥
सर्वालंकारसंयुक्तं विद्युत्पिंगजटाधरम् ॥ २९ ॥ नालकण्ठं व्याघ्रचर्मोत्तरीयंचन्द्रशेखरम् ।
सर्वालंकारेशी संयुक्त । विद्युत्प्राय जटा पिंघट शोभत । नीलकंठ उत्तरीय वस्त्र रुळत । व्याघ्रचर्माचें ॥ ८७ ॥ सर्व अलंकारामाजीं अलंकार । शोभतसे मस्तकीं चंद्र । यास्तव नाम चंद्रशेखर । आल्हादकर मुमुक्षूसी ॥ ८८ ॥ चकोरा होतां चंद्रदर्शन । तृप्ति पावतसे आपण । तेवीं पाहतां मुमुक्षुजन । समाधान पावती ॥ ८९ ॥ शिष्याचें बंधरूप विष हरी । तें आपुलें ठेवी कंठा माझारीं । या हेतु नीलकंठ नामधारी । सद्‍गुरुनाथु ॥ १९० ॥
नानाविधायुधोद्‍भासि दशबाहुं त्रिलोचनम् ॥ ३० ॥ युवानं पुरुषश्रेष्ठं सच्चिदानंदविग्रहम् ।
सच्चिदानंद पूर्ण ब्रह्म । तेथे कैंचा देहाचा उद्‍गम । परी मुमुक्षूचा भाग्योदय परम । कृपें गुरु देहधारी ॥ ९२ ॥ कीं तें सच्चिदानंदत्व गोठलें । शिवगुरुरूपें आकारासी आलें । याचि हेतूस्तव असे बोलिलें । सच्चिदानंदविग्रह ॥ ९३ ॥ क्षराक्षरातीत जो स्पष्ट । याआंच नांवें पुरुषश्रेष्ठ । प्रबोधशक्तिपटुतर अवीट । तरुण बोलिलें या हेतू ॥ ९४ ॥ दृश्यभास शून्य साक्षी । या तिहीं नेत्रीं सर्वदां निरीक्षी ।तो त्रिनयन निजपद अपरोक्षीं । बैसवीं साध्कां ॥ ९५ ॥ प्रबोधशक्तीचे अनेक प्रकार । हेचि दहाही शोभती कर । नाना पाषांडांचा व्हावा संहार । यास्तव नाना आयुधें धरी ॥ ९६ ॥ ऐसा सद्गुरु सदाशिव । नंदीवरी बैसला स्वयमेव । देखता झाला श्रीराघव । आणिक पुढें तें काय ऐका ॥ ९७ ॥
तत्रैव च सुखासीनं पूर्णचन्द्रनिभाननाम् ॥ ३१ ॥ नीलेन्दीवरदामाभाद् उद्यन्मरकतप्रभाम् ।
तया पुढेंहि नंदीवरुती । सुखें स्थित असे पार्वती । पूर्ण चंद्रापरी वदनकाम्ति । तेचि ज्ञप्ति शोभायमान ॥ ९८ ॥ किंचित नील श्वेत चंद्राचेपरी । तप्त सुवर्णासम निर्धारी । दैदीप्यमान प्रभा फांके अंबरीं । व्याओऊन दशदिश ॥ ९९ ॥
मुक्ताभरणसंयुक्तां रात्रिं ताराञ्चितामिव ॥ ३२ ॥ विन्ध्यक्षितिधरोत्तुंग कुचभारभरालसाम् ।
अंबरी तारागनांच्या पंक्ति । तेवीं वस्त्रालंकारां मुक्तें शोभतीं । जे देखतांचि बद्धतेची समाप्ति । होय मुमुक्षूच्या ॥ २०० ॥ विंध्याद्रि ऐसे दोन पर्वत । हृदयीं शोभती कुच उन्नत । ते असती वस्त्राच्छादित । तेणें अतिशय लावण्यशोभा ॥ १ ॥
सदसत्संशयाविष्ट मध्यदेशान्तराम्बरम् ॥ ३३ ॥ दिव्यभरणसंयुक्तां दिव्यगन्धानुलेपनम् ।
कटिदेश वस्त्राच्छादित सान । तो सदसत्संशशयापन्न । जैशी माया आहे नाहींशी अनिर्वचन । नाम रूपें आच्छादित ॥ २ ॥ दिव्यभरणेशीं युक्त । दिव्यगंध सर्वांग चर्चित । जेवीं माया तन्मात्रासहित । तेवीं शोभे जगदंबा ॥ ३ ॥
दिव्यमालाम्बरधरां नीलेन्दीवरलोचनम् ॥ ३४ ॥ अलकोद्‍भासिवदनां ताम्बूलग्रासशोभिताम् ।
दिव्य माला अंबरावरी । दिव्य नीलकमलनेत्री । तक्तवर्ण तांबुलवक्त्रीं । आणि केसांची बट शोभे ॥ ४ ॥
शिवलिंगनसंजात पुलकोद्‍भासिविग्रहाम् ॥ ३५ ॥ सच्चिदानन्द रूपाध्यां जगन्मातरमाम्बिकाम् । सौंदर्यसारसंदोहां ददर्श रघुनन्दनः ॥ ३६ ॥
दिव्य तरुवरी जैशी लता । तेवीं शिवासी वेष्टून राहे तत्वतां । सर्वांगीं होतसे पुलकांकिता । स्पर्शमात्रें कडूनी ॥ ५ ॥ आरंभी सच्चिदानंदरूपी । अंबिका माया उद्‍भवे नामरूपी । जगकार्यासी कारणरूपी । जगन्माता बोलिजे ॥ ६ ॥ मायेचें सत्व सुंदरत्व होअऊन गोळा । त्या सारांशाची उद्भवली हें बाळा । ऐसी पार्वती देखिलीं डोळां । श्रीरघुनंदनें ॥ ७ ॥ आणिकही दिक्पाळ समस्त । देवही असती शिवासी वेष्टित । ते पाहतां श्रीराम त्वरित । वेगाळले नयनीं ॥ ८ ॥
स्वस्ववाहनसंयुक्तान् नानायुधलसत्करान् । बृहद्‍रथन्तरादीनि सामानि परिगायतः ॥ ३७ ॥ स्वस्वकान्तासमायुक्तान् दिक्पालान्वरितः स्थितान् ।
आपुलाले वाहनीं बैसती । नाना निजायुधें शोभती हातीं । सर्वही सामगायनें करिती । इन्द्रादि दिक्पाळ ॥ ९ ॥ आपुलाल्या कांता घेऊनी । बैसले असती स्व स्व वाहनीं । शिवाभोंवतीं स्तविती वदनीं । शिवालागीं सर्व ॥ २१० ॥ आणिकही ऐका कोण कोण । त्यांचिया रूपासहित कीजे वर्णन । सूत म्हणे शौनकालागून । अवधान असों द्या ॥ ११ ॥
अग्रगं गरुडारूधं शंखचक्रग्अदाधरम् ॥ ३८ ॥ कालाम्बुदप्रतिकाशं विद्युत्कान्त्या श्रिया युतम् । जपन्तमेकमनसा रुद्राध्यायं जनार्दनम् ॥ ३९ ॥
अग्रभागीं गरुडवाहानीं । शंखचक्रगदापाणि । तो विष्णू चतुर्भुज आकर्णनयनीं । नीलकमलापरी कांति ॥ १२ ॥ रुद्राध्याय स्वमुखें गात । जो का सर्व जीवांचें पालन करीत । गौरलक्ष्मीसह दृष्टी पाहत । आरंभीं श्रीराम ॥ १३ ॥
पश्चाच्च्तुर्मुखं देवं ब्रह्माणं हंसवाहनम् । चतुर्वक्त्रैश्चरुत्वेद रुद्रसूक्तैर्महेश्वरम् ॥ ४० ॥ स्तुवन्तं भारतीयुक्तं दीर्घकूर्चं जटाधरम् ।
पाथीमागें चतुर्वदनीं । ब्रह्मदेव हंसवाहनी । चहूंमुखें चारी वेद वाखाणी । रुद्रसूक्तें शिवा स्तवी ॥ १४ ॥ सरस्वतीशीं समवेत । श्मश्रुसह जटाधरा स्तवित । ऐसा श्रीराम असे पाहत । नंदीच्या मागें ॥ १५ ॥
अथर्वशिरसा देवं स्तुवन्तं मुनिमण्डलम् ॥ ४१ ॥ गंगादितटिनीयुक्तं अम्बुधिं नीलविग्रहम् ।
सर्व मुनिराजमंडळ मिळूनी । अथर्वशिर उपनिषदेंकडॊनी । स्तविती उपापतीलागूनी । होऊनी सादर ॥ १६ ॥ तो उमापती आहे कैसा । सर्व नद्यांसहित सागर जैसा । असो ऋषिसंघ पाहिला ऐसा । श्रीरामें दृष्टी ॥ १७ ॥
श्वेताश्वतरमंत्रेण स्तुवन्तं गिरिजापतिम् ॥ ४२ ॥ अनन्तादि महानागान् कैलासगिरिसन्निभान् ।
अनंतादिमहानाग । कैलासपर्वतावरे ज्यांचे अंग । गिरिजापतीसी स्तविती सांग । स्व्हेताश्वतर मंत्रें ॥ १८ ॥
कैवल्योपनिषत् पाथान् मणिरत्‍नविभूषिताम् ॥ ४३ ॥ सुवर्णवेत्रहस्ताढ्यं नन्दिनम् पुरतः स्थितम् ।
मणिरत्‍नेंसीं अलंकृत । सुवर्णकाठी हातीं शोभत । तो नंदीगण असे पाठ करीत । कैवल्योपनिषदाचा ॥ १९ ॥ तो नंदीकेश्वरापुढें जवळा । वेत्रपाणि रामें देखिला डोळां । आणिकही भूतगणांचा मेळा । वेष्टून चाले ॥ २२० ॥
दक्षिणे मूशकारूढं गणेशं परवतोपमम् ॥ ४४ ॥ मयूरवाहनारूढम् उत्तरे षण्मुखं तथा ।
दक्षिणे बैसला मूषकावरुती । तो देखिला पर्वतप्राय गनपति । मयूरवाहनीं षण्मुख निश्चितीं । उत्तरे देखे श्रीराम ॥ २१ ॥
महाकालं च चण्डेशं पार्श्वयोर्भीषणाकृतिम् ॥ ४५ ॥ कालाग्निरुद्रं दूरस्थं ज्वलद्दावाग्निसान्निभम् ।
ज्वलदावाग्नि ऐशी अंगें । शिवसन्निध उभयभागें । भीषणाकृति चंडेश महाकाल दोघे । कालाग्निरुद्रा दूरी देखिलें रामें ॥ २२ ॥
त्रिपादं कुटिलाकारं नटद् भृङ्‌गिरिटिं पुरः । नानाविकारवदनान् कोटिशः प्रमथाधिपान् ॥ ४६ ॥
नटद् भृंगिरिटी गणविशेष । आणि नानाविकारी वदनविकास । ऐसे प्रमथाधिपं सावकाश । कोटिसंख्या देखिले ॥ २४ ॥
नानावाहनसंयुक्तं परितो मातृमण्डलम् । पंचाक्षरीजपासक्तान् सिद्धविद्याधरादिकान् ॥ ४७ ॥
नानावाहेनीं मातृका भोंवतीं । सिद्धविद्याधरादि कोटि गणती । पंचाक्षरी मंद्त्र सदां जपती । तेही देखिलें रामें ॥ २५ ॥
दिव्यरुद्रकगीतानि गायत्किन्नरवृन्दकम् । तत्र त्रैयम्बकं मंत्रं जपादिद्विजकम्बकम् ॥ ४८ ॥
दिव्य रुद्रक गीत गाती किन्नर । तेथेंचि द्विज जपती त्र्यंबक मंत । ऐसे हे दोन्ही थोवे देखती नेत्र । श्रीरामाचे ॥ २६ ॥
गायन्तं वीणया गीतं नृत्यन्तं नारदं दिवि । नृत्यतो नाट्यनृत्येन रम्भादीन् अप्सरोगणान् ॥ ४९ ॥
अंतरिक्ष उभा राहूनि नारद । नाचतसे वीणा वाजवी छंद । गीत गात नाना प्रबंध । म्हणे जीव आतां उद्धरती ॥ २७ ॥ नाना नृत्यकळा जाणती । हस्तसंकेत दाऊन मुखें गाती । ऐशा असंखय् अप्सरा नाचती । रहातसे राम ॥ २८ ॥
गायच्चित्ररथादिनां गन्धर्वाणां कदम्बकम् ॥ ५० ॥ कम्बलाश्वतरौ शंभु कर्णभूषणतां गतौ । गायन्तौ पन्नगौ गीतं कपालं कम्बलं तथा ॥ ५१ ॥
चित्ररथादि मिळूनि गंधर्व । कदम्ब म्हनजे तो सर्व समुदाव । नाना आलापें गाती अपूर्व । श्रीराम पाहता झाला ॥ २९ ॥ कंबलादि सर्व पन्नग मिळती । कित्येक कर्णीं कुण्डलापरी शोभती । कित्येक आनंदें नाचती गाती । शंभूचिया पुढें ॥ २३० ॥ तया पन्नगामध्यें शिरोमणी । कपाल कंबल नामाचे दोनी । गीत गाती देखे नयनीं । श्रीरामचम्द्र ॥ ३१ ॥
एवं देवशभां दृष्ट्वा कृतार्थो रघुनन्दनः ।
यापरी देवसभा पाहून । कृतार्थ झालो म्हणे रघुनन्दन । माझे मनोरथ झाले पूर्ण । करनें सफल झालें ॥ ३२ ॥ सूत म्हणे शौनकादिकांसी । सावध असा कीं कथा श्रवनासी । सांगितलेंचि पुन्हा अनुवादेंसी । बोलिले पाहिजे ॥ ३३ ॥ शिवसद्गुरु नंदीवरुतीं । बैसलासे सहितपार्वती । अष्टदिक्पाळही तया भॊवती । नाना स्तुति करिताती ॥ ३४ ॥ विष्णु आणि चतुरानन । षण्मुख आणि गजवदन । नाना नाग पन्नग भूतगण । हे सर्व मिळोनियां सभा ॥ ३५ ॥ ऐशी हे देवसभा पाहून । कृतार्थ झाला तघुनन्दन । कीं आतां जीव होतील पावन । शिवसद्गुरु प्रगटला ॥ ३६ ॥ तिम्ही म्हणाल कीं शिव रामा भेटला । येथें जीवाचा उपयोग कोण झाला । तरी अल्पत्वें पाहिजे अवधारिला । संकेतें बोलूं कांहीं ॥ ३७ ॥ रामें ज्या ज्या रीतीं अनिष्ठिलें । जें कायिक वाचिक मानसिक बोलिलें । येणें रीतीं जे संपन्न झाले ।साधन चतुष्टय ॥ ३८ ॥ तयांसी हा शिवसद्गुरु । प्रगट होईल होऊन साकारु । द्विनेत्र द्विभुरूपें श्रीगुरु । प्रबोध करावया ॥ ३९ ॥ जयाच्या बोधें सकार्य अज्ञान । संशयरहित होतसे हनन ।ऐ क्यबोध पावे विज्ञान । जेथें भेदा उरी नाहीं ॥ २४० ॥ ऐसा सद्गुरु सच्छिष्यासी । भेटेल बोलिल्या न्यायार्थेसी । काआंहीं संशय न धरावा मानसीं । हा वरुचि शिवाचा ॥ ४१ ॥ उत्तम सद्गुरु मज भेतावा । ऐसा मुमुक्षु असे जो बरवा । तयासी भेटेल गुरु सदैवा । शिववरदें कडोनी ॥ ४२ ॥ परी पूर्वीं गुरूचा घेतला मंत्र । आणि सेवा करीतसे अहोरात्र । तयासी ज्ञान नसतां स्वतंत्र । त्याची गती ते काय ॥ ४३ ॥ तरी ऐका सावधान । त्रिविधा गुरूचें जो करी सेवन । तया गुरूसी नसतांही ज्ञान । त्या गुरूच्या देहीं शिव प्रगटे ॥ ४४ ॥ तया शिष्याचिया भावार्थ बलें । शिवरूपें तेथें गुरुत्व उफाळे । आपेंआपचि ज्ञान निवळें । अज्ञान जाऊनी ॥ ४५ ॥ प्रबोधरूप नंदी प्रगटे । सामान्यज्ञान ज्ञप्ति उमटे । विष्णुविचार अपैसा उठे । ब्रह्मदेव शब्दब्रह्म ॥ ४६ ॥ अष्टादिक्पाळ तें साधन । जें योगयुक्त अभ्यास लक्षण । प्रबोधावया शिष्यालागून । श्रवण मननादि प्रकार ॥ ४७ ॥ ॐकार हाचि गणपति । षण्मुक शमदमादि संपत्ति । आणि क गणगंधर्वादि प्रगटती । दुर्विघ्नेंनिवारावया ॥ ४८ ॥ वैराग्यरूपें तो नारद । करील नामरूपाचा छेद । परब्रह्मचि होईल अभेद । तेथें द्वैत कैचें ॥ ४९ ॥ मग तया गुरुपासून शिष्या अंतरीं । प्रबोधमात्रें प्रवेशती सारीं । तो शिवरूपाचि होय अधिकारी । निजांगें ब्रह्म ॥ २५० ॥ जीवन्मुक्ति विदेहमुक्ति । सहजस्थिति नित्यमुक्ति । शिवरूप होतां साधकाप्रति । न सोडिती जरी दवडिल्या ॥ ५१ ॥ ऐसा उपाय श्रीरामें रचिला । जीवसंघ आजि वाटे सोडविला । ऐशिया हेतू राम कृतार्थ झाला । देवसभा पाहूनी ॥ ५२ ॥
हर्षगद्‍गदया वाचा स्तुवन्देवं महेश्वरम् ॥ ५२ ॥ दिव्यानामसहस्रेण प्रणनामपुनः पुनः । इति श्रीपद्‍मपुराणे शिवगीतासु उपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे शिवराघवसंवादे शिवप्रादुर्भावाख्यश्चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥
मग स्वमुखेंचि रघुनण्दन । दिव्य सहस्रनामें कडून । हर्षें गद्‍गदवाणी होऊन । पुनः पुन्हा शिव नमीं स्तवी ॥ ५३ ॥ हे शिवप्रभो करुनाकरा । अनंत जीवासी तूं एक थारा । जीवा न्यावया मुक्तीच्या माहेरा । प्रगट झाला अससी ॥ ५४ ॥ हें दयानिधे जीवाच्या कणवें । स्वकीय निराकारतव नाठवितां बरवें । सगुण साकार रूपचि धरावें । निजांगें तुवां ॥ ५५ ॥ हें शंकरा तूं पावरीपति । जेव्हां प्रगटलासी चिन्मूर्तिं । तेव्हांचि जीवाचे भाग्याची उन्नति । अतिशय झाली वाटे ॥ ५६ ॥ ऐसें अनंतनामें कदून । श्रीराम स्तवीतसे आपण । कंठीं बाष्पें आलीं दाटून । तेणें सद्‍गदवाणी ॥ ५७ ॥ नेत्रीं चालिल्या अश्रुधारा । गात्रें कांपती थरथरां । पुनः पुन्हा घाली नमस्कारा । वारंवार स्तवी ॥ ५८ ॥ माझी मनकामना सिद्धी गेली । जे प्रगट झाली शिवगुरु माऊली । धन्य तो अगस्ति जेणें दाविली । वाट जीवां मुक्तीची ॥ ५९ ॥ माझेही कश्टांचा परिहार । झाला प्रगटतां श्रीशंकर । धन्य धन्य माझें भाग्य थोर । ऐसा राम आनंदला ॥ ६० ॥ सूत म्हणे शौनकादिकांप्रति । पुढें कृपा करील पार्वतीपति । तेचि ऐका एकाग्र चित्तीं । व्यासोक्ति बोलिजे ॥ ६१ ॥ इति श्रीमद्‍वेदेश्वरी । शिवगीता पद्मपुराणांतरी । शिवविर्भावानुकारी । चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ श्रीसद्‍गुरुचरणारविन्दार्पणमस्तु ॥ श्रीशिवंभवतु ॥ ॐ ॥ ॐ ॥ ॐ ॥ ओवी संख्या २६१ ॥ श्लोक ५२ ॥ |