|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण एकत्रिंशोऽध्यायः श्रीभगवंतांचे स्वधामगमन - संहिता - अन्वय - अर्थ समश्लोकी - मराठी
श्रीशुक उवाच -
( अनुष्टुप् ) अथ तत्रागमद् ब्रह्मा भवान्या च समं भवः । महेंद्रप्रमुखा देवा मुनयः सप्रजेश्वराः ॥ १ ॥ पितरः सिद्धगंधर्वा विद्याधरमहोरगाः । चारणा यक्षरक्षांसि किन्नराप्सरसो द्विजाः ॥ २ ॥ द्रष्टुकामा भगवतो निर्याणं परमोत्सुकाः । गायंतश्च गृणंतश्च शौरेः कर्माणि जन्म च ॥ ३ ॥ ववृषुः पुष्पवर्षाणि विमानावलिभिर्नभः । कुर्वंतः सङ्‌कुलं राजन् भक्त्या परमया युताः ॥ ४ ॥
श्रीशुकदेवजी सांगतात- ( अनुष्टुप ) जाताच दारुको, ब्रह्मा शिवही पार्वती सवे । इंद्रादी देवता आल्या मुनि नी ते प्रजापती ॥ १ ॥ सिद्ध गंधर्व पितरे विद्याधर नि नाग तै । यक्ष राक्षसही आले किन्नरे अप्सराहि त्या ॥ २ ॥ मैत्रेय गरुडो आदी द्विज चारण ते तिथे । प्रस्थान पाहण्या सर्व कृष्णाचे उत्सुके पहा ॥ ३ ॥ सर्वांनी गायिल्या लीला विमानें नभिं दाटली । भक्तिने भगवंताला फुलेही अर्पिली तये ॥ ४ ॥
अथ - नंतर - तत्र - जेथे कृष्ण बसला होता, तेथे - ब्रह्मा, भवान्या समं भवः च, अगमत् - ब्रह्मदेव व उमेसहित शंकर प्राप्त झाला - महेंद्रप्रमुखाः देवाः - महेंद्रादि मुख्य मुख्य देव - मुनयः सप्रजेश्वराः - सनक सनंदनादि मुनि, मरीचिप्रभृति प्रजापति - पितरः सिद्धगंधर्वाः, - पितर, सिद्ध, गंधर्व, - विद्याधरमहोरगाः, - विद्याधर, शेष-तक्षकादि महानाग, - चारणाः, यक्षरक्षांसि, - चारण, यक्ष, राक्षस, - किन्नराः, अप्सरसः, द्विजाः - किन्नर, अप्सरा, गरुडादि पक्षी अथवा मैत्रेयादि ब्राह्मण - राजन् - परीक्षिते - भगवतः - श्रीकृष्णाचे - निर्याणं द्रष्टुकामाः - निर्याण पाहण्याची लालसा धरून - परमोत्सुकाः - मोठया उत्साहाने - शौरेः जन्म कर्माणि च - श्रीकृष्णाचे अवतार व त्याच्या लीला - भक्त्या परमया युताः - अत्युत्कट भक्तिमान् होऊन - गायंतः च गृणंतः च - गात व संकीर्तन करीत आले - पुष्पवर्षाणि ववृषुः - वारंवार श्रीकृष्णावर पुष्पवृष्टि केली - विमानावलिभिः नभः संकुलं कुर्वंतः - त्यांच्या विमानांनी आकाश व्यापले होते - ॥१-४॥
श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! नंतर ब्रह्मदेव, शिवपार्वती, इंद्र इत्यादी देव, प्रजापतींसह सनकादिक मुनी, पितर, सिद्ध, गंधर्व, विद्याधर, नाग, चारण, यक्ष, राक्षस, किन्नर, अप्सरा तसेच मैत्रेय इत्यादी ब्राह्मण, भगवंतांचे परमधामप्रस्थान पाहाण्यासाठी अतिशय उत्सुकतेने तेथे आले ते सर्वजण श्रीकृष्णांचा जन्म आणि लीलांचे गायन करीत होते त्यांच्या विमानांनी सर्व आकाश भरून गेले होते मोठ्या भक्तिभावाने ते भगवंतांवर पुष्पवर्षाव करीत होते. (१-४)
भगवान् पितामहं वीक्ष्य विभूतीरात्मनो विभुः ।
संयोज्यात्मनि चात्मानं पद्मनेत्रे न्यमीलयत् ॥ ५ ॥ लोकाभिरामां स्वतनुं धारणा ध्यान मङ्गलम् । योगधारणयाऽऽग्नेय्या दग्ध्वा धामाविशत्स्वकम् ॥ ६ ॥
ब्रह्मा नी विभुती सर्व कृष्णाने पाहिल्या तसे । आत्म्याला स्वरूपी केले स्थित नी नेत्र झाकिले ॥ ५ ॥ भक्तांसी अवतारोहा ध्यान मंगल आश्रय । म्हणोनी योगिया ऐसा योगे देह न जाळिला ॥ स्वशरीरे स्वधामाला भगवान पातले स्वयें ॥ ६ ॥
विभुः भगवान् - स्वयंप्रकाश श्रीकृष्ण भगवंताने - पितामहं, आत्मनः विभूतीः (च) वीक्ष्य - ब्रह्मदेव आणि आपल्या इंद्रादि विभूति पाहिल्या - आत्मनि च आत्मानं संयोज्य - आत्मस्वरूपामध्ये आपल्या आत्म्याचा योग करून, समाधि लावून - पद्मनेत्रे न्यमीलयत् - आपले कमलनेत्र मिटले - लोकाभिरामा - सर्वांच्या नेत्रांना आनंद देणारा - धारणा-ध्यान-मंगलं - ध्यान धारणास मंगल असा - स्वतनुं - आपला देह - आग्नेय्या योगधारणया अदग्ध्वा - ‘आग्नेयी ’ नामक योगधारणेने न जाळता - स्वकं धाम - आपल्या धामाला - आविशत् - गेला - ॥५-६॥
सर्वव्यापी भगवान श्रीकृष्णांनी आपल्याच विभूतिस्वरूप असलेल्या पितामह ब्रह्मदेव इत्यादींना पाहून स्वतःला आत्मस्वरूपात स्थिर केले आणि आपले कमळनेत्र बंद करून घेतले. (५) भगवंतांचा श्रीविग्रह उपासकांच्या धारणा आणि ध्यानासाठी परम मंगलमय असा आश्रय आहे म्हणून अग्निमय योगधारणेने तो न पाळता ते आपल्या धामाला निघून गेले. (६)
दिवि दुंदुभयो नेदुः पेतुः सुमनसश्च खात् ।
सत्यं धर्मो धृतिर्भूमेः कीर्तिः श्रीश्चानु तं ययुः ॥ ७ ॥
दुंदुंभी वाजल्या स्वर्गी आकाशे पुष्प वर्षिले । कृष्णाच्या पाठिशी सर्व धर्म कीर्ती नि श्रीहि ती ॥ या लोका मधुनी सारे गेले तेंव्हा निघोनिया ॥ ७ ॥
दिवि दुंदुभयः नेदुः - देवलोकात दुंदुभि झडल्या - खात् सुमनसः पेतुः च - व आकाशातून पुष्पवृष्टि झाली - सत्यं धर्मः धृतिः कीर्तिः - आणि सत्य, धर्म, धैर्य, कीर्ति - श्रीः च तं अनु भूमेः ययुः - आणि लक्ष्मी ही सर्व पृथ्वीला सोडून कृष्णाच्या मागोमाग गेली - ॥७॥
त्यावेळी स्वर्गामध्ये नगारे वाजू लागले आणि आकाशातून पुष्पवर्षाव होऊ लागला त्यांच्या पाठोपाठ पृथ्वीवरून सत्य, धर्म, धैर्य, कीर्ती आणि लक्ष्मीसुद्धा निघून गेली. (७)
देवादयो ब्रह्ममुख्या न विशंतं स्वधामनि ।
अविज्ञातगतिं कृष्णं ददृशुश्चातिविस्मिताः ॥ ८ ॥
गति वाणीपराकृष्ण स्वधामात प्रवेशता । न दिसे देव देवांना विस्मयो जाहला बहू ॥ ८ ॥
स्वधामनि विशंतं - निजधामी प्रवेश करित असता - अविज्ञातगतिं कृष्णं न ददृशुः - अविज्ञातगति असा श्रीकृष्ण मुळीच दिसला नाही - च ब्रह्ममुख्याः देवादयः - व म्हणून सर्वज्ञ अशा ब्रह्मप्रमुख देवांना - अतिविस्मिताः - अतिशय विस्मय वाटला - ॥८॥
जेव्हा भगवान आपल्या धामामध्ये प्रवेश करू लागले, तेव्हा ब्रह्मदेव इत्यादी देवसुद्धा मनालाही न कळणार्‍या त्यांना पाहू शकले नाहीत या घटनेचे त्यांना अतिशय आश्चर्य वाटले. (८)
सौदामन्या यथाऽऽकाशे यांत्या हित्वाभ्रमण्डलम् ।
गतिर्न लक्ष्यते मर्त्यैः तथा कृष्णस्य दैवतैः ॥ ९ ॥
मेघमंडल सोडोनी नभात वीज ती शिरे । न कळे मानवा जैसे देवांना जाहले तसे ॥ ९ ॥
अभ्रमंडलं हित्वा आकाशे - अभ्रांचे मंडल सोडून आकाशामध्ये - यांत्याः सौदामन्याः गतिः - भ्रमण करणार्‍या विद्युल्लतेचा मार्ग - यथा मर्त्यैः न लक्ष्यते - जसा मानवास आकळिता येत नाही - तथा - त्याचप्रमाणे - कृष्णस्य दैवतैः - दैवतांसही भूलोक सोडून वैकुंठाला जाणार्‍या कृष्णाचा मार्ग कळला नाही - ॥९॥
जेव्हा ढगांमधून वीज बाहेर पडते आणि लगेच आकाशात विलीन होऊन जाते, माणसांना तिचे जाणे कळत नाही, त्याचप्रमाणे श्रीकृष्णांचा आपल्या धामातील प्रवेश देव पाहू शकले नाहीत. (९)
ब्रह्मरुद्रादयस्ते तु दृष्ट्वा योगगतिं हरेः ।
विस्मितास्तां प्रशंसंतः स्वं स्वं लोकं ययुस्तदा ॥ १० ॥
परं योग गती ऐशी ब्रह्मादी पाहता तदा । विस्मयो पावता चित्ती स्वलोकी सर्व पातले ॥ १० ॥
तदा - नंतर - हरेः योगगतिं दृष्ट्वा विस्मिताः - श्रीहरीची योगनिपुणता पाहून विस्मय पावलेले - ते ब्रह्मरुद्रादयः तु - ते ब्रह्मरुद्रादि देव - तां प्रशंसंतः - त्या हरिनैपुण्याची कौतुकपूर्ण स्तुति करीत करीत - स्वं स्वं लोकं - आपआपल्या कैलासादि भुवनांस - ययुः - गेले - ॥१०॥
ब्रह्मदेव, शंकर, इत्यादी देव भगवंतांची ही योगमय गती पाहून अत्यंत आश्चर्यचकित झाले आणि त्यांची स्तुती करीत आपापल्या लोकी निघून गेले. (१०)
( वसंततिलका )
राजन् परस्य तनुभृज्जननाप्ययेहा मायाविडम्बनमवेहि यथा नटस्य । सृष्ट्वात्मनेदमनुविश्य विहृत्य चांते संहृत्य चात्ममहिनोपरतः स आस्ते ॥ ११ ॥
( वसंततिलका ) घेती रुपास नट ते परि रूप भिन्न मायें तसेचि हरि तो प्रगटे नि लोपे । सृष्टी मध्येहि शिरुनी विचरे स्वयें तो संहार अंति करुनी स्वरुपी मिळे तो ॥ ११ ॥
राजन - हे राजा - परस्य तनुभृत्-जनन-अप्यय-ईहाः - शरीर धारण करणार्‍या जीवांच्या लोकात ईश्वराच्या जन्ममरणात्मक चेष्टा - मायाविडंबनं अवेहि - म्हणजे मायामय लीला होत - यथा नटस्य - जशा नटाच्या - ना इदं सृष्ट्‌वा - आपण हे सर्व ब्रह्मांड उत्पन्न करून - आत्ममहिना - स्वमहिम्याने - अनुविश्य, च विहृत्य - उत्पन्न केल्यानंतर आत शिरून व तेथे विहार करून - च - आणि - अंते संहृत्य - शेवटी आपण केलेल्या विश्वाचा संहार करून - सः - तो परमात्मा - उपरतः आस्ते - स्वरूपात स्वस्थ असतो - ॥११॥
परीक्षिता ! एखाद्या नटाप्रमाणे भगवंतांचे मनुष्याप्रमाणे जन्म घेणे, निरनिराळ्या लीला करणे व अंतर्धान पावणे हा सर्व त्यांनी मायेने केलेला अभिनय आहे ते स्वतःच या जगाची निर्मिती करून, त्यात प्रवेश करून विहार करतात आणि त्याचा संहार करून शेवटी आपल्या महिम्यातच राहातात. (११)
मर्त्येन यो गुरुसुतं यमलोकनीतं
त्वां चानयच्छरणदः परमास्त्रदग्धम् । जिग्येंऽतकांतकमपीशमसावनीशः किं स्वावने स्वरनयन् मृगयुं सदेहम् ॥ १२ ॥
मृत्यूमधून गुरुपुत्रहि आणिला तो देहो तुझाहि जळता हरि तोच रक्षी । तो व्याध मारि शर त्या दिधलाहि स्वर्ग का शक्य ना हरिसि ते चिरजीवनोही ॥ १२ ॥
शरणदः यः मर्त्येन - शरणरक्षक अशा ज्या कृष्णाने आपल्या मर्त्यशरीरानेच - यमलोकनीतं गुरुसुतं - यमलोकी गेलेल्या गुरुपुत्राला - आनयत् - परत आणिले - त्वां च परमास्त्रदग्धं - अश्वत्थाम्याच्या ब्रह्मास्त्रासारख्या परम अस्त्राने दग्ध झालेल्या राजा तुलाही - अंतकांतकं - अंतकाचा जो अंतक म्हणजे यम - अपि ईशं जिग्ये - त्या ईश्वरालाही बाणासुराच्या युद्धसमयी ज्याने जिंकले - मृगयुं सदेहं स्वः अनयत् - लुब्धकाला सदेह स्वर्गास पाठविले - असौ - तो हा - स्वावने अनीशः किं - स्वसंरक्षण करण्यास असमर्थ होता काय ? - ॥१२॥
शरणागतवत्सल जे, यमपुरीत गेलेल्या गुरूपुत्राला त्याच शरीराने घेऊन आले, ब्रह्मास्त्राने जळालेले तुझे शरीर ज्यांनी जिवंत केले, काळाचासुद्धा महाकाळ असलेल्या भगवान शंकरांना ज्यांनी युद्धामध्ये जिंकले, स्वतःच्या अपराधी व्याधालाही ज्यांनी सदेह स्वर्गाला पाठविले, ते स्वतःच्या रक्षणाला असमर्थ होते काय ? (१२)
( मिश्र )
तथाप्यशेषस्थितिसम्भवाप्ययेषु अनन्यहेतुर्यदशेषशक्तिधृक् । नैच्छत् प्रणेतुं वपुरत्र शेषितं मर्त्येन किं स्वस्थगतिं प्रदर्शयन् ॥ १३ ॥
निर्हेतुकेचि हरि ही करि सृष्टिखेळ तो शक्तिमंत असुनी नच देह रक्षी । नाही प्रयोजन तनू हरि दावि लोका तो आत्मनिष्ट पुरुषां करि बोध ऐसा ॥ १३
अशेषस्थितिसंभवाप्ययेषु - अखिल ब्रह्मांडाची उत्पत्ति, स्थिति आणि संहार यांचा - अनन्यहेतुः - तोच एक कर्ता करविता आहे - यत् - कारण - अशेषशक्तिधृक् - तो सर्वशक्तिचे अधिष्ठान धर्ता आहे - तथापि - असे असताही - अत्र - यालोकी - वपुः शेषितं प्रणेतुं न ऐच्छत् - शरीर ठेवण्याची इच्छा त्याने केली नाही; ते निजलोकी नेले - मर्त्येन (देहेन) किं ? - मर्त्यदेहाचा येथे काय उपयोग ? - स्वस्थगतिं - स्व=आत्मा, स्थ=निष्ठ, स्वस्थ=आत्मनिष्ठ, - प्रदर्शयन - त्यांसही मर्त्यशरीरासह स्वर्लोकास जावे असे भगवंताने दाखविले - ॥१३॥
संपूर्ण जगाची उत्पत्ती, स्थिती आणि संहाराचे असाधारण कारण व सर्व शक्तींना धारण करणारे भगवान आपले शरीर शिल्लक ठेवू इच्छित नव्हते कारण आत्मनिष्ठ योग्याने मर्त्य शरीरात गुंतून न राहाता, आत्मस्वरूपात कसे राहावे, याचा आदर्श त्यांना जगापुढे ठेवायचा होता. (१३)
( अनुष्टुप् )
य एतां प्रातरुत्थाय कृष्णस्य पदवीं पराम् । प्रयतः कीर्तयेद् भक्त्या तामेवाप्नोत्यनुत्तमाम् ॥ १४ ॥
( अनुष्टुप ) ऐकता गति कृष्णाची प्रातःकाली उठोनिया । भक्तिने कीर्तनी गाता हरिचे पद लाभते ॥ १४ ॥
यः प्रातः उत्थाय प्रयतः - जो प्रातःकाळी उठून व शुचिर्भूत होऊन - एतां - ह्या - कृष्णयस्य परां पदवीं भक्त्या कीर्तयेत् - पवित्र कृष्णनिर्याणाचे भक्तीने संकीर्तन करतो - तां अनुत्तमां एव आप्नोति - त्याला ही सर्वोत्तम गति मिळते - ॥१४॥
जो पुरूष प्रातःकाळी उठून भगवान श्रीकृष्णांच्या परमधामगमनाच्या या कथेचे एकाग्रतेने भक्तिपूर्वक कीर्तन करील, त्याला भगवंतांचे तेच सर्वश्रेष्ठ परमपद प्राप्त होईल. (१४)
दारुको द्वारकामेत्य वसुदेवोग्रसेनयोः ।
पतित्वा चरणावस्रैः न्यषिञ्चत् कृष्णविच्युतः ॥ १५ ॥
दारुक द्वारकी येता वसुदेव नच्या । चरणी पडला तैसे धुतले पद अश्रुने ॥ १५ ॥
कृष्णविच्यु तः दारुकः - कृष्णविरहाने व्याकुळ झालेला दारुक - द्वारकां एत्य - द्वारकेस आला - वसुदेवोग्रसेनयोः चरणौ पतित्वा - वसुदेव व उग्रसेनाच्या पायावर लोळण घेऊन ते पाय - अस्त्रैः न्यषिंचत् - अश्रूंनी ओले कले - ॥१५॥
इकडे दारूक भगवान श्रीकृष्णांच्या विरहाने व्याकूळ होऊन द्वारकेला आला आणि त्याने वसुदेव व उग्रसेन यांना साष्टांग नमस्कार घालून त्यांचे चरण अश्रूंनी भिजवून टाकले. (१५)
कथयामास निधनं वृष्णीनां कृत्स्नशो नृप ।
तच्छ्रुत्वोद्विग्नहृदया जनाः शोकविर्मूर्च्छिताः ॥ १६ ॥
परीक्षित ! सावरोनिया दुःखानेच विनाश तो । वदता दुःख होवोनी लोक मूर्च्छित जाहले ॥ १६ ॥
नृप - हे राजा - वृष्णीनां कृत्स्नशः - त्या दारुकाने यादवांचा सर्वथा - निधनं कथयामास - नाश कसा झाला हे त्यांस सांगितले - तत् श्रुत्वा - ते ऐकून - जनाः उद्विग्नहृदयाः - तेथील वृद्ध, स्त्रिया व बालके यांची हृदये फाटून गेली, - शोकविमूर्च्छिताः - ते सर्व शोकाच्या तीव्र आवेगाने मूर्च्छित पडले - ॥१६॥
परीक्षिता ! त्याने यादवांच्या विनाशाचा सर्व वृत्तांत सांगितला तो ऐकून लोक अतिशय दुःखी झाले आणि. (काही) शोकावेगाने मूर्च्छितही होऊन पडले. (१६)
तत्र स्म त्वरिता जग्मुः कृष्णविश्लेषविह्वलाः ।
व्यसवः शेरते यत्र ज्ञातयो घ्नंत आननम् ॥ १७ ॥
कृष्णवियोग तो होता डोके बडवुनी तिथे । पातले भा‍उकी जेथे निष्प्राण सर्व जाहले ॥ १७ ॥
कृष्णविश्लेषविव्हलाः - कृष्णविरहाने विव्हल होऊन - यत्र ज्ञातयः व्यसवः शेरते - जेथे त्यांचे ज्ञातिबंधु गतप्राण होऊन पडले होते - तत्र - तेथे - आननं घ्नंतः - तोंडे बडवितच - त्वरिताः जग्मुः स्म - त्वरित प्राप्त झाले - ॥१७॥
श्रीकृष्णांच्या वियोगाने व्याकूळ झालेले ते लोक कपाळ बडवून घेत, जेथे त्यांचे बांधव निष्प्राण होऊन पडले होते, तेथे तत्काळ जाऊन पोहोचले. (१७)
देवकी रोहिणी चैव वसुदेवस्तथा सुतौ ।
कृष्णरामावपश्यंतः शोकार्ता विजहुः स्मृतिम् ॥ १८ ॥
देवकी रोहिणी तैसे वसुदेवहि पुत्र ते । रामकृष्णा न पाहोनी शोके मूर्च्छित जाहले ॥ १८ ॥
देवकी, रोहिणी चैव तथा वसुदेवः - देवकी, रोहिणी व त्यांचा पति वसुदेव - कृष्णरामौ सुतौ अपश्यंतः - पुत्र राम-कृष्ण जिवंत दिसले नाहीत - शोकार्ताः - त्यांचा शोक अनावर झाला, - स्मृतिं विजहुः - इतका की त्यांची स्मरणशक्ति गेली, नारदाचा उपदेश व्यर्थ झाला - ॥१८॥
देवकी, रोहिणी आणि वसुदेव, आपले पुत्र श्रीकृष्ण व बलराम तेथे न दिसल्याने शोकावेगाने बेहोष झाले. (१८)
प्राणांश्च विजहुस्तत्र भगवद् विरहातुराः ।
उपगुह्य पतींस्तात चितां आरुरुहुः स्त्रियः ॥ १९ ॥
हरीच्या विरहे त्यांनी सोडिले प्राणची तिथे । प्रेता आवळुनी स्त्रीया गेल्या कैक चितेत त्या ॥ १९
भगवद्विरहातुराः - त्यांना भगवंताचा विरह असह्य होऊन - तत्र प्राणान् च विजहुः - तेथेच त्यांनी प्राणत्याग केला - तात - राजा - पतीन् उपगुह्य स्त्रियः - त्यावेळी इतर स्त्रियांनी चितांवर आरुढ होऊन - चितां आरुरुहुः - पतींची शरीरे झाकूनच टाकली - ॥१९॥
भगवद्‌विरहाने व्याकूळ होऊन त्यांनी तेथेच प्राण सोडले. (काही) स्त्रियांनी आपापल्या पतींची प्रेते ओळखून त्यांना हृदयाशी धरले आणि त्यांच्याबरोबरच त्या चितेवर चढल्या. (१९)
रामपत्न्यश्च तद्देहं उपगुह्याग्निमाविशन् ।
वसुदेवपत्‍न्यस्तद्‍गात्रं प्रद्युम्नादीन् हरेः स्नुषाः । कृष्णपत्न्योऽविशन्नग्निं रुक्मिण्याद्याः तदात्मिकाः ॥ २० ॥
रामपत्न्या सुना सार्‍या पत्न्याही वसुदेवच्या । चितेत पातल्या सर्व प्रेताते ओळखोनिया । रुक्मिणी आदित्या आठ ध्याने अग्नीत पातल्या ॥ २० ॥
रामपत्न्यः च तद्देहं - बलरामाच्या बायकांनी बलरामाच्या शरीराला - उपगुह्य - उपगुह्य म्हणजे आलिंगन देऊन - वसुदेवपत्न्यः तद्‌गात्रं - वसुदेवपत्नींनी वसुदेवाचे कलेवर - हरेः स्नुषाः प्रद्युम्नादीन् - कृष्णाच्या सुनांनी प्रद्युम्नादी कृष्णपुत्रांची शरीरे - अग्निं अविशन् - अग्नीत प्रवेश केला - तदात्मिकाः - कृष्णाचे अनन्य चिंतन करून - रुक्मिण्याद्याः - कृष्णमय झालेल्या रुक्मिणीप्रभृति - कृष्णपत्न्यः अग्निं अविशन् - कृष्णजायाही-कृष्णकलेवर नव्हते तरी अग्नीत प्रविष्ट झाल्या - ॥२०॥
बलरामांच्या पत्‍न्यांनी त्यांच्या शरीराला कवटाळून, वसुदेवांच्या पत्‍न्यांनी त्यांच्या शवाला घेऊन आणि भगवंतांच्या सुनांनी प्रद्युम्न इत्यादी पतींच्या देहांसह अग्नीमध्ये प्रवेश केला भगवान श्रीकृष्णांच्या रूक्मिणी इत्यादी राण्या त्यांच्या ध्यानात मग्न होऊन अग्नीमध्ये प्रविष्ट झाल्या. (२०)
अर्जुनः प्रेयसः सख्युः कृष्णस्य विरहातुरः ।
आत्मानं सांत्वयामास कृष्णगीतैः सदुक्तिभिः ॥ २१ ॥
कृष्णाच्या विरहे पार्थ व्याकूळ जाहला तसे । गीतेच्या उपदेशाते स्मरोनी सावरी स्वया ॥ २१ ॥
प्रेयसः सख्युः - आपला अति प्रियकर आणि हितकर मित्र - कृष्णस्य विरहातुरः अर्जुनः - जो कृष्ण त्याच्या विरहाने व्याकुळ झालेला जो अर्जुन, त्या अर्जुनाने - कृष्णगीतैः - श्रीकृष्णाने सांगितलेल्या गीतेतील - सदुक्तिभिः - उत्तमोत्तम श्लोकांच्या चिंतनाने - आत्मानं सांत्वयामास - आपल्या मनाचे सांत्वन करून घेतले - ॥२१॥
आपला प्रियतम आणि सखा असलेल्या श्रीकृष्णांच्या विरहाने सैरभैर झालेल्या अर्जुनाने त्यांनी गीतेमध्ये सांगितलेल्या आत्मज्ञानपर उपदेशाचे स्मरण करून आपले मन सावरले. (२१)
बंधूनां नष्टगोत्राणां अर्जुनः सांपरायिकम् ।
हतानां कारयामास यथावद् अनुपूर्वशः ॥ २२ ॥
न जया पिंडदानाते उरला त्यास अर्जुने । क्रमाने विधिने श्राद्ध स्वयेंचि अर्पिले असे ॥ २२ ॥
नष्टगोत्राणां हतानां बंधूनां - ज्यांची संतति नष्ट झाली होती, वंशच्छेद झाला होता त्यांचे - यथावत् सांपरायिकं - पिंडोकादि और्ध्वदेहिक म्हणजे सांपरायिक कर्म - अर्जुनः अनुपूर्वशः कारयामास - यथासांग आणि अनुपूर्व म्हणजे यथानुक्रम अर्जुनाने करविले - ॥२२॥
अर्जुनाने वंश नष्ट झालेल्या मृत यादवांची अंत्यक्रिया विधिपूर्वक क्रमशः करविली. (२२)
द्वारकां हरिणा त्यक्तां समुद्रोऽप्लावयत् क्षणात् ।
वर्जयित्वा महाराज श्रीमद् भगवदालयम् ॥ २३ ॥
द्वारकीं कृष्ण ना येता समुद्रे द्वारकापुरी । कृष्णमंदीर सोडोनी घेतली जलिं आपुल्या ॥ २३ ॥
महाराज - राजा - हरिणा त्यक्तां द्वारकां - हरीने टाकून दिलेली द्वारका - समुद्रः क्षणात् अप्लावयत् - समुद्राने वेळ न लावता बुडविली - श्रीमद्भगवदालयं वर्जयित्वा - श्रीमद्भगवान श्रीकृष्ण याचे मंदिर मात्र बुडविले नाही - ॥२३॥
महाराज ! भगवंतांनी सोडलेली द्वारका समुद्राने त्यांचे निवासस्थान सोडून एका क्षणात सगळी बुडवून टाकली. (२३)
नित्यं सन्निहितस्तत्र भगवान् मधुसूदनः ।
स्मृत्याशेषाशुभहरं सर्वमङ्गलमङ्गलम् ॥ २४ ॥
आजही भगवान कृष्ण राहती सर्वदा तिथे । स्थान ते स्मरता हारी पाप नी ताप सर्वची ॥ २४ ॥
तत्र - त्या मंदिरात - भगवान मधुसूदनः नित्यं सन्निहितः - भगवान श्रीकृष्ण सदैव विद्यमान असतोच - सर्वमंगलमंगलं - सर्व मंगल वस्तूंस मांगल्य देणारे असून - स्मृत्या अशेष-अशुभहरं - स्मरणात आले की सर्व अमंगलांचे हरण करणारे आहे - ॥२४॥
भगवान श्रीकृष्ण तेथेच अजूनही सदैव निवास करतात ते स्थान केवळ स्मरणाने सर्व पापताप नाहीसे करणारे आणि सर्व मंगलांचेही मंगल करणारे आहे. (२४)
स्त्रीबालवृद्धानादाय हतशेषान् धनञ्जयः ।
इंद्रप्रस्थं समावेश्य वज्रं तत्राभ्यषेचयत् ॥ २५ ॥
मुले वृद्धास घेवोनी इंद्रप्रस्थास अर्जुने । आणिता वसवोनिया पुत्र तो अनिरुद्धचा ॥ वज्र हा त्याजला केला राज्याचा अभिषेक तो ॥ २५ ॥
हतशेषान् स्त्रीबालवृद्धान् आदाय - संहारांतून जी मुले, स्त्रिया व वृद्ध शिल्लक राहिली होती त्यांस बरोबर घेऊन - धनंजयः इंद्रप्रस्थं समावेश्य - अर्जुन इंद्रप्रस्थास आला - तत्र वज्रं - व नंतर तेथे त्याने त्या इंद्रप्रस्थाचे राज्य वज्रनामक - अभ्यषेचयत् - यादवाला देऊन राज्याभिषेकही केला - ॥२५॥
तेथे ज्या स्त्रिया, मुले, वृद्ध इत्यादी वाचले होते, त्यांना घेऊन अर्जुन इंद्रप्रस्थाला आला तेथे सर्वांची यथायोग्य व्यवस्था लावली आणि अनिरूद्धाचा पुत्र वज्र याला तेथे राज्याभिषेक केला. (२५)
श्रुत्वा सुहृद् वधं राजन् अर्जुनात्ते पितामहाः ।
त्वां तु वंशधरं कृत्वा जग्मुः सर्वे महापथम् ॥ २६ ॥
अर्जुनाकडुनी सर्वां संहार कळता असा । तुजला अभिषेकानी गेले ते त्या हिमालयी ॥ २६ ॥
अर्जुनात् - अर्जुनकथित - सुहृद्‌वधं श्रुत्वा - पांडवमित्र जे यादव त्यांचा वध झाल्याचे वर्तमान ऐकल्यावर - राजन् ते पितामहाः - राजा ! तुझे जे आजे धर्मादि त्यांनी - त्वां तु वंशधरं कृत्वा - तुलाच राज्याचा वंशाधिकारी केला - सर्वे महापथं जग्मुः - सर्व हिमालयाकडे उत्तरपंथाकडे गेले - ॥२६॥
राजन ! तुझ्या आजोबांना अर्जुनाकडून यादवसंहार समजला, तेव्हा त्यांनी तुला राज्याभिषेक केला आणि ते सारे महाप्रयाणाला निघून गेले. (२६)
य एतद् देवदेवस्य विष्णोः कर्माणि जन्म च ।
कीर्तयेत् श्रद्धया मर्त्यः सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ २७ ॥
देवाधिदेव कृष्णाच्या लीला मी वर्णिल्या पहा । श्रद्धेने कीर्तनी गाता जळते सर्व पाप ते ॥ २७ ॥
देवदेवस्य विष्णोः - देवदेवेश्वर जो श्रीविष्णु - एतत् जन्म, कर्माणि च - त्याचे हे अवतार व लीला ह्यांचे - यः मर्त्यः - जो मानव - श्रद्धया कीर्तयेत् - श्रद्धेने संकीर्तन करील - (सः) सर्वपापैः प्रमुच्यते - तो सर्व पापांपासून मुक्तच होतो - ॥२७॥
देवाधिदेव श्रीविष्णूंचे हे अवतार आणि कर्मे यांचे जो मनुष्य श्रद्धेने पठन करतो, तो सर्व पापांपासून मुक्त होतो. (२७)
( वसंततिलका )
इत्थं हरेर्भगवतो रुचिरावतार वीर्याणि बालचरितानि च शंतमानि । अन्यत्र चेह च श्रुतानि गृणन् मनुष्यो भक्तिं परां परमहंसगतौ लभेत ॥ २८ ॥
( वसंततिलका ) जो ऐकतो हरिलिला रुचिरा अशा या शौर्यो नि बालचरितो त‍इ अन्य गाथा । संकीर्तनात कथिता गुण त्या मनुष्या भक्ती परापरमहंसगती मिळे ती ॥ २८ ॥
इत्थं - या प्रकारची - भगवतः हरेः - भगवान जो श्रीविष्णु त्याची - शंतमानि - परमकल्याणकारी, परममंगल आणि परमश्रेयस्कारी - रुधिरावतारवीर्याणि, बालचरितानि च - अशी सर्व अवतारांतील पराक्रमचरित्रे व बाललीला - अन्यत्र च - ज्यांचे श्रवण अन्य ग्रंथांच्या - इह च श्रुतानि - व या भागवताच्या आधारे झाले आहे ती - मनुष्यः गृणन् - जो मनुष्य प्रेमाने गाईल - परमहंसगतौ - परमहंसाचा जो आश्रय श्रीकृष्ण - परां भक्तिं लभेत - त्याचे ठायी श्रेष्ठतम भक्ति प्राप्त होईल - ॥२८॥
जो मनुष्य भगवान श्रीहरींचे असे सुंदर अवतार आणि अद्‌भुत लीला, तशाच परमानंदमय बाललीला ज्या येथे व अन्य पुराणांत वर्णन केलेल्या आहेत, त्यांचे श्रवणपठन करतो, तो परमहंसांचे अंतिम प्राप्तव्य असलेल्या श्रीकृष्णांची पराभक्ती प्राप्त करून घेतो. (२८)
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां |