श्रीमद् भागवत पुराण - एकादशः स्कन्धः

श्रीमद् भागवत पुराण
एकादशः स्कन्धः
अष्टाविंशोऽध्यायः

श्रीभगवानुवाच -
( अनुष्टुप् )
परस्वभावकर्माणि न प्रशंसेन्न गहयेत् ।
विश्वमेकात्मकं पश्यन् प्रकृत्या पुरुषेण च ॥ १ ॥

भगवान श्रीकृष्ण सांगतात-
( अनुष्टुप )
द्रष्टानी दृश्य भेदाने पुरुष प्रकृती जरी ।
दिसती वेगळे दोन सर्वांत एक मी असे ॥
शांत घोर तसे मूढां न वंदो नच निंदिणे ।
अद्वैत दृष्टि ती नित्य साधके ठेविणे असे ॥ १ ॥

प्रकृत्या पुरुषेण च - प्रकृति एकच व पुरुषही एकच त्यांतून कोणीही - विश्वं एकात्मकं पश्यन् - हे दृश्य विश्व एकस्वरूपात्मकच आहे, असे जाणणार्‍या विद्वानाने - परस्वभावकर्माणि - दुसर्‍याचे शांत, घोर इत्यादि असणारे स्वभाव - नः प्रशंसेत न गर्हयेत् - व तज्जन्य कर्मे यांचा स्तुति किंवा निंदा करू नये. ॥१॥

भगवान श्रीकृष्ण म्हणतात - दुसर्‍याच्या स्वभावाची किंवा कामांची प्रशंसा करू नये किंवा निंदा करू नये कारण प्रकृती आणि पुरूष या दोघांपासून उत्पन्न झालेले विश्व एकरूपच आहे. (१)

स्तविता निंदिता अन्यां परमार्थ सुटे त्वरे ।
द्वैत सत्त्यत्व निषधो साधनो करिते पहा ॥
निंदिता स्तविता वाढे सत्यतेचाच तो भ्रम ॥ २ ॥

परस्वभावकर्माणि यः प्रशंसति, निंदति - दुसर्‍याच्या स्वभावाची व कर्माची जो स्तुति वा निंदा करतो - सः - तो - असति अभिनिवेशतः - असत=विद्यमान नसणार्‍या वस्तूच्या अभिमानामुळे - स्वार्थात् आशु भ्रश्यते - स्वार्थ म्हणजे ज्ञाननिष्ठा किंवा मोक्ष, यापासून च्युत होतो. ॥२॥

जी व्यक्ती दुसर्‍याच्या स्वभावाची किंवा कर्माची निंदास्तुती करते, ती द्वैतदृष्टीमुळे परमार्थ मार्गापासून तत्काळ भ्रष्ट होते. (२)

तैजसे निद्रयाऽऽपन्ने पिण्डस्थो नष्टचेतनः ।
मायां प्राप्नोति मृत्युं वा तद्वत् नानार्थदृक् पुमान् ॥ ३ ॥

तैजसे निद्रयापन्ने - तैजस म्हणजे राजस अहंकाराची कार्ये करणारा जो इंद्रियांचा समुदाय तो निद्रावश झाला असताना - नष्टचेतनः पिंडस्थः - त्या देहात राहणारा पण जागृति नष्ट झालेला अचेतन जीव - मायां वा - म्हणजे गाढ निद्रेला अथवा मृत्युला प्राप्त करून घेतो - मृत्युं प्राप्नोति - मनोद्वारे स्वप्नसृष्टीत तरी जातो किंवा मनही लीन झाले - तद्वत् - त्याचप्रमाणे - नानार्थदृक् पुमान् - नानात्व अनेकत्व, द्वैत पाहणारा पुरुष जे नाही ते पाहतो. ॥३॥

इंद्रिये झोपलेली असतात, त्या वेळी देहात राहाणारा जीव ज्ञानशून्य होतो कधीकधी पाहातो किंवा गाढ निद्रेत पूर्ण ज्ञानशून्य होऊन जातो त्याप्रमाणे द्वैत दृष्टीच्या माणसाची स्थिती असते. (३)

अवस्तुनः द्वैतस्य - अवस्तु म्हणजे परमार्थतः अविद्यमान असणारे जे द्वैत त्याचे - किं कियत् भद्रं वा किं अभद्रं - कसले व कितीसे भद्र म्हणजे शुभ अथवा अभद्र म्हणजे अशुभ असणार ? - वाचा उदितं च मनसा ध्यातं एव तत् अनृतं - वाणीने मात्र उच्चारलेले आणि मनाने मात्र चिंतिलेले ते सर्व अवस्तु म्हणून अनृत म्हणजे मिथ्याच असते. ॥४॥

प्रत्यक्षात द्वैत नावाची वस्तूच नाही, तर तिच्याबाबतीत चांगले किंवा वाईट म्हणणे हा सर्व शब्दांचा खेळ आहे म्हणून द्वैत खोटे आहे ती केवळ मनाची कल्पना आहे. (४)

असंतः अपि छाया-प्रत्याव्हय-आभासाः - असत् असणारी छाया म्हणजे प्रतिबिंब, प्रत्याव्हय=प्रतिध्वनि, आभास=मृगजलादि भ्रांति हे सर्व - अर्थकारिणः हि - कार्ये उत्पन्न करितात - एवं - याप्रमाणेच - देहादयः भावाः - देहप्रभृति मिथ्या वस्तू - आमृत्युतः - मृत्युकालपर्यंत - भयं यच्छंति - भयप्रद होतात. ॥५॥

सावली, प्रतिध्वनी आणि दोरीवर सापाचा आभास हे तिन्हीही खरे नसतात, परंतु ते आपापले कार्य करतातच त्याप्रमाणे देह इत्यादी पदार्थ सुद्धा खोटे आहेत, पण ते प्राण्यांना मरेपर्यंत भीती देतच असतात. (५)

प्रभुः आत्मा एव - सर्वशक्ति असणारा जो ईश्वररूपी आत्मा तोच - तत् इदं विश्वं सृज्यते सृजति - हे सर्व विश्व आपणच होऊन आपणच उत्पन्न करितो - विश्वात्मा त्रायते त्राति, - आपणच तारवितो व तारतो; - ईश्वरः ह्रियते हरति - आपणच आपल्याला अदृश्य करवितो व करतो, असा तो विश्वात्मा आहे. ॥६॥

हे संपूर्ण विश्व आत्माच आहे तोच सर्वशक्तिमान, सर्वांचा नियन्ता व सर्वरूप आहे तो स्वतःच उत्पन्न होणारा व उत्पन्न करणारा आहे तो स्वतःच स्वतःचे रक्षण करतो आणि स्वतःच स्वतःचा संहारही करतो. (६)

तस्मान्न ह्यात्मनोऽन्यस्मात् अन्यो भावो निरूपितः ।
निरूपितेऽयं त्रिविधा निर्मूल भातिरात्मनि ।
इदं गुणमयं विद्धि त्रिविधं मायया कृतम् ॥ ७ ॥

विश्वाच्या भिन्न तो आत्मा न वस्तु त्याचिया विना ।
तिन्हिही प्रतिती व्यर्थ तरी त्या दिसती खर्‍या ॥ ७ ॥

तस्मात् - म्हणून - आत्मनः अन्यस्मात् - आत्म्यावरच भासलेले पण आत्मरूपच असणारे जे विश्वादि त्याहून - अन्यः भावः न हि निरूपिताः - दुसरा कोणीही भाव निरूपिता, सांगता किंवा दाखविता येतच नाही - निरूपिता आत्मनि - आत्म्यामध्ये निरूपण केलेच तर - इयं - हा अन्यभाव हे अस्तित्व - निर्मूला त्रिविधा भातिः - निर्मूळ असणारी तीन प्रकारची भ्रांति होय - इदं गुणमयं त्रिविधं - हे त्रिगुणात्मक विश्व - मायया कृतं विद्धि - मायेने उत्पन्न केले आहे असे जाण. ॥७॥

अशा रीतीने आत्म्याशिवाय इतर कोणतीही वस्तू सिद्ध होत नाही तरीसुद्धा आत्म्याहून वेगळा असा जो देहइंद्रियअन्तःकरणरूप तीन प्रकारचा भेद दिसतो, तो निराधार आहे परंतु नसतानाही जो आत्म्याच्या ठिकाणी तीन प्रकारांनी भासतो, त्याला तू त्रिगुणात्मक मायेचेच कार्य समज. (७)

एतत् मदिदुतं ज्ञानविज्ञाननैपुणं विद्वान् - हे मी सांगितलेले ज्ञानविज्ञानाचे नैपुण जाणणारा साधक - न निंदति, न च स्तौति - कशाचीही निंदा किंवा स्तुति करित नाही - लोके सूर्यवत् चरति - ह्या दृश्य विश्वामध्ये तो सूर्यासारखा तटस्थत्वाने अथवा समबुद्धीने वागतो. ॥८॥

ज्ञानविज्ञानाने युक्त असा हा माझा उपदेश जाणून विद्वान कोणाची निंदा करीत नाही की कोणाची स्तुती करीत नाही तो सूर्याप्रमाणे सगळीकडे समभावाने वागतो. (८)

प्रत्यक्षेण, अनुमानेन, निगमेन, आत्मसंविदा - प्रत्यक्ष प्रमाणाने, अनुमानाने, शब्दप्रमाणाने, व आत्मानुभावाने - आद्यंतवत्, असत् ज्ञात्वा - जन्ममरणात्मक म्हणून असत् असे जाणून - इह - येथे - निःसंगः विचरेत् - ज्ञानी साधक भक्ताने निःसंगत्वाने वागावे. ॥९॥

प्रत्यक्ष, अनुमान, शास्त्र, महापुरूषांची वचने व आत्मानुभूती या प्रमाणांनी सर्व दृश्य वस्तू उत्पत्ती आणि शेवट यांनी युक्त आहेत, म्हणजेच त्या नसल्यासारख्या आहेत म्हणून अनासक्त होऊन जगामध्ये राहावे. (९)

श्रीउद्धव उवाच -
नैवात्मनो न देहस्य संसृतिर्द्रष्टृदृश्ययोः ।
अनात्मस्वदृशोरीश कस्य स्यादुपलभ्यते ॥ १० ॥

न एव आत्मनः संसृतिः - आत्म्याला संसार नाहीच नाही - न देहस्य - देहालाही संसार नाही - द्रष्ट्टदृश्ययोः - आत्मा द्रष्टा म्हणजे केवळ ज्ञानरूप आहे व देह दृश्य, ज्ञानाचा विषय म्हणजे जड आहे - ईश - देवा - अनात्मस्वदृशोः कस्य स्यात् - अनात्मा म्हणजे जड व स्वदृश म्हणजे स्वयंप्रकाश यांपैकी कोणाला हा संसार असू शकणार ? - उपलभ्यते - संसार आहेसे दिसते. ॥१०॥

उद्धवाने विचारले भगवन ! आत्मा हा साक्षी असून स्वयंप्रकाशित आहे तो काहीही करीत नाही आणि देह दृश्य असून अचेतन आहे, म्हणून तोही काही करू शकत नाही परंतु त्याचा अनुभव तर येतो, तो कोणाला ? (१०)

आत्मा - आत्मा हा - अग्निवत् अव्ययः, अगुणः, शुद्धः, - अग्नीप्रमाणे अव्यय म्हणजे अक्षर=विकारशून्य, निर्गुण, निर्मळ, - स्वयंज्योतिः, अनावृतः - स्वयंप्रकाश, व आच्छादन नसलेला असतो - दारुवत् - निर्जीव लाकडाप्रमाणे असणारा - अचित् देहः - देह अचित्=जड असतो - इह संसृतिः कस्य - येथे संसार असतो तो कोणाला ?. ॥११॥

आत्मा अविनाशी, निर्गुण, शुद्ध, आतबाहेर परिपूर्ण आणि अग्नीप्रमाणे स्वयंप्रकाशी आहे आणि शरीर, लाकडासारखे अचेतन आहे तर मग जन्ममृत्यूरूप संसार कोणाला ? (११)

श्रीभगवानुवाच -
यावद् देहेन्द्रियप्राणैः आत्मनः सन्निकर्षणम् ।
संसारः फलवांस्तावद् अपार्थोऽप्यविवेकिनः ॥ १२ ॥

भगवान श्रीकृष्ण सांगतात-
संसारा नच अस्तित्व इंद्रिया भ्रांत ती असे ।
अविवेकी अशा लोका सत्यची देह भासतो ॥ १२ ॥

यावत् - जोपर्यंत - देहेंद्रिय-प्राणैः आत्मनः संनिकर्षणं - देह, इंद्रिये आणि प्राण यांच्याशी आत्म्याचा संबंध असतो - तावत् - तोपर्यंत - अविवेकिनः - अज्ञानी जीवाला - अपार्थः अपि संसारः फलवान् - परमार्थतः अविद्यमान असणाराही संसार सुखदुःख देण्यास कारण होतो. ॥१२॥

भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले जोपर्यंत आत्म्याचा संबंध देह, इंद्रिये आणि प्राण यांच्याशी असतो, तोपर्यंत अज्ञानी माणसाला हे जग असत्य असूनही सत्य वाटते. (१२)

स्वप्ने यथा अनर्थागमः - स्वप्नामध्ये जसे अविद्यमान पदार्थांचे आगमन दिसते - हि विषयान् ध्यायतः अस्य - विषयांचे चिंतन करणार्‍याचा - संसृतिः - संसार - अविद्यमाने अपि अर्थे - अर्थ म्हणजे विषय नसताना सुद्धा - न निवर्तते - निवृत्त होत नाही. ॥१३॥

जसे स्वप्नात अनेक पदार्थ नसूनही दिसतात, परंतु जाग येताच ते सर्व नाहीसे होतात, त्याचप्रमाणे जागेपणी सर्व विषय खोटे असले, तरीसुद्धा त्यांचे नेहमी चिंतन करीत राहिल्याने ते खरे वाटतात त्यामुळे संसार नाहीसा होत नाही. (१३)

यथा हि - हे प्रसिद्धच आहे की - अप्रतिबुद्धस्य - जागे नसणार्‍या अज्ञान्याला - प्रस्वापः बव्हनर्थभृत - स्वप्न हे अनेक अनर्थांचे स्थान होते - सः एव - तेच स्वप्न - प्रतिबुद्धस्य - जागा असलेल्याला, ज्ञानी पुरुषाला - मोहाय न वै कल्पते - मोह उत्पन्न करण्याला समर्थ होत नाही. ॥१४॥

जोपर्यंत माणूस स्वप्न पाहात असतो, तोपर्यंत त्याला मोठमोठ्या संकटांशी सामना करावा लागतो परंतु जेव्हा तो जागा होतो, तेव्हा स्वप्नातील ती संकटे त्याला पीडा देत नाहीत. (१४)

शोक-हर्ष-भय-क्रोध-मोह-स्पृहादयः - शोक, हर्ष, भय, संताप, लोभ, मोह, मत्सरप्रभृति सर्व विकार - जन्म मृत्युः च - जन्म व मरण या अवस्था - अहंकारस्य दृश्यंते - अहंकारवृत्तीलाच प्राप्त होतात हा अनुभव येतो - न आत्मानः - आत्म्याला हे विकार व या अवस्था नसतातच. ॥१५॥

जोपर्यंत जीवाच्या ठिकाणी मीमाझेपण आहे, तोपर्यंतच शोक, हर्ष, क्रोध, लोभ, मोह, इच्छा इत्यादी विकार त्याला दिसतात आणि जन्ममृत्यूचे दुःख भोगावे लागते आत्म्याचा यांच्याशी काहीही संबंध नाही. (१५)

( मिश्र - ११ अक्षरी )
देहेन्द्रियप्राणमनोऽभिमानो
जीवोऽन्तरात्मा गुणकर्ममूर्तिः ।
सूत्रं महानित्युरुधेव गीतः
संसार आधावति कालतन्त्रः ॥ १६ ॥

( इंद्रवज्रा )
देहेंद्रियप्राणमनात आत्मा
माझे म्हणोनी स्थित राहिला की ।
त्या जीव नामो , अतिसूक्ष्म मूर्ती
कर्मेचि लाभे त‍इ लिंगदेह ॥ १६ ॥

देहेंद्रिय-प्राण-मनः-अभिमानः - शरीर, ज्ञानकर्मेंद्रिये, प्राण आणि मन यांच्या ठिकाणी अभिमान धरणारा - अंतरात्मा जीवः - व या देहादिकांनी आच्छादित झालेला आत्मा जीवदशेला प्राप्त होऊन - गुणकर्ममूर्तिः - गुण आणि कर्म यांनी घटीत झालेली मूर्ति बनतो - सूत्रं, महान् इति उरुधा इव गीतः - त्या जीवस्वरूपी आत्म्यालाच ‘सूत्र ’ ‘महान् ’ इत्यादि शब्दांनी शास्त्रादि संबोधितात - कालतंत्रः संसारे आधावति - आणि या संसारारण्यात कालाच्या ओघाला वश होऊन जीव भ्रमण करीत फिरतो. ॥१६॥

देह, इंद्रिये, प्राण आणि मन यांमध्ये राहाणारा आत्माच जेव्हा गुण आणि कर्मांनी युक्त असलेल्या लिंगशरीराचा अभिमान धरतो, तेव्हा त्याला जीव म्हणतात हा जीवरूप आत्माच सूत्रात्मा, महत्तत्त्व इत्यादी पुष्कळशा नावांनी ओळखला जातो तो काळाच्या अधीन होऊन संसारात ये-जा करतो. (१६)

अमूलमेतद् बहुरूपरूपितं
मनोवचःप्राणशरीरकर्म ।
ज्ञानासिनोपासनया शितेन
च्छित्त्वा मुनिर्गां विचरत्यतृष्णः ॥ १७ ॥

अमूलही तो बहुरूपी तोची
मने नि वाचे तनु प्राण कर्मे ।
ज्ञानी अहंचेमुळ छेदितात
निर्द्वंद्व होता जगिं हिंडतात ॥ १७ ॥

एतत् बहुरूपरूपितं - परंतु हे अनेक रूपांनी प्रकट होणारे - मनोवचःप्राणशरीरकर्म अमूलं - अहंकाराचे, मानसिक, वाचिक, प्राणसंबंधी आणि कायिक कर्म वस्तुतः निर्मूळच असते - शितेन ज्ञानासिना उपासनया छित्त्वा - तीक्ष्ण ज्ञानशस्त्राने व दृढ उपासनेने छेदून - अतृष्णः मुनिः - विरक्त ज्ञानी भक्त - गा विचरति - पुनरपि पृथ्वीभर संचार करतो. ॥१७॥

अहंकारामुळे मन, वाणी, प्राण, शरीर यांच्या ठिकाणी होणारी कर्मे देव, मनुष्य इत्यादी अनेक रूपांमध्ये दिसत असली तरी त्यांना काहीच मूळ नाही विवेकी मनुष्य सर्व दृष्टींनी तृष्णारहित होऊन, उपासनेच्या साण्यावर धार लावलेल्या ज्ञानरूपी खड्‌गाने या अहंकारवृक्षाला तोडून जगामध्ये वावरतो. (१७)

ज्ञानं विवेको निगमस्तपश्च
प्रत्यक्षमैतिह्यमथानुमानम् ।
आद्यन्तयोरस्य यदेव केवलं
कालश्च हेतुश्च तदेव मध्ये ॥ १८ ॥

आत्मा अनात्मा कळताचि ज्ञाने
ते द्वंद्व जाता श्रुति ऐकणे ती ।
ती ऐकिल्याने मुळरूप लाभे
व त्याच्या विना ना जगि कांहि वस्तू ॥ १८ ॥

विवेकः ज्ञानं - नित्यानित्यविवेक हे स्वरूपतः आत्मज्ञान - निगमः, तपः च - वेदाभ्यास व तपश्चर्याहि - प्रत्यक्षं ऐतिह्यं अथ अनुमानं - प्रत्यक्ष, ऐतिहासिक व अनुमान ही साधने - अस्य आद्यंतयोः यत् एव केवलं - या दृश्याच्या आदी व अंती जे एकच मात्र - कालः च हेतुः च - कालरूपाने व कारणरूपाने असते - तत् एव मध्ये - तेच एक मध्येही असते. ॥१८॥

जे या जगताच्या सुरूवातीला आणि शेवटी आहे, केवळ तेच मध्येसुद्धा आहे ते म्हणजे या विश्वाला प्रकाशित करणारे व विश्वाचे कारण असलेले ब्रह्म होय ते वेद, स्वधर्माचरण, स्वानुभव, उपदेश, आणि तर्क यांच्या साह्याने जाणून घेणे, हेच ज्ञान होय. (१८)

यथा हिरण्यं स्वकृतं पुरस्तात्
पश्चाच्च सर्वस्य हिरण्मयस्य ।
तदेव मध्ये व्यवहार्यमाणं
नानापदेशैरहमस्य तद्वत् ॥ १९ ॥

त्या कंकणाचे जयि ते सुवर्ण
आधी मधे नी उरतेहि अंती ।
तसा जगी आधि नि मध्य अंती
मी सत्य तत्त्वे असतो तयात ॥ १९ ॥

यथा स्वकृतं हिरण्यं - ज्याप्रमाणे सुंदर आकाराने घडविलेले सुवर्ण - सर्वस्य हिरण्मयस्य पुरस्तात्, पश्चात्- च - जे सुंदर सोन्याचे अलंकारांपूर्वी व मागाहूनही - तत् नानापदेशैः व्यवहार्यमाणं - ते नानाप्रकारच्या नावांनी संबोधिले जाणारे - एव मध्ये - मध्येही - तद्वत् - त्याप्रमाणे - अस्य अहं - या दृश्याचे अधिष्ठान मी आहे. ॥१९॥

सोन्यापासून कंकणे, कुंडले इत्यादी अलंकार तयार होतात, परंतु ते अलंकार बनण्यापूर्वी व मोडल्यानंतर सोनेच असतात मध्ये केवळ त्याचेच कंकणकुंडल इत्यादी अनेक नावांनी व्यवहार केले जातात तेव्हाही ते सोनेच असते त्याप्रमाणे या जगताच्या प्रारंभी, अंती आणि मध्ये अनेक नावेरूपे असलेला मीच असतो. (१९)

विज्ञानमेतत् त्रियवस्थमङ्ग
गुणत्रयं कारणकार्यकर्तृ ।
समन्वयेन व्यतिरेकतश्च
येनैव तुर्येण तदेव सत्यम् ॥ २० ॥

मनास होती नित त्या अवस्था
त्रैगुण्य ते भेद नि दोष तीन ।
त्रिविध सत्ता असते जिवाला
नी ब्रह्म तत्त्वो उरतेच अंती ॥ २० ॥

अंग - हे उद्धवा - समन्वयेन व्यतिरेकतः च - समन्वयाच्या व व्यतिरेकाच्या पद्धतीने पाहिले असता - येन एव तुर्येण - जे तुरीय, शब्द-ब्रह्म मात्र - त्रियवस्थं एतत् विज्ञानं (मनः) - हे जागृति, स्वप्न व सुषुप्ति या तीन अवस्थांत असणारे व अनुभवज्ञान देणारे मन - गुणत्रयं - या अवस्था-त्रयाला कारण होणारे सत्त्व-रज-तम हे गुणत्रय - कारण-कार्य-कर्तृ - कारणभूत, कार्यभूत, व कर्तृभूत असणारे हे दृश्य जगत् - तत् एव सत्यं - ते ब्रह्म मात्र सत्य आहे. ॥२०॥

हे उद्ववा ! जागृती, स्वप्न व सुषुप्ती या तीन अवस्थांनी युक्त मन, त्या अवस्थांना कारण असणारे तीन गुण आणि त्या त्रिगुणांचे कार्य असणारे अध्यात्म, अधिभूत व अधिदैव असे त्रिविध विश्व ज्या चौथ्या परमात्मतत्त्वामुळे अनुभवाला येते व समाधि अवस्थेत या त्रिविधतेचा अनुभव येत नसला तरी ते तत्त्व असते, तेच सत्य होय. (२०)

न यत्पुरस्ताद् उत यन्न पश्चान्
मध्ये च तन्न व्यपदेशमात्रम् ।
भूतं प्रसिद्धं च परेण यद् यत्
तदेव तत् स्यादिति मे मनीषा ॥ २१ ॥

जे पूर्वि ना ना उरतेहि अंती
त्यां नाममात्रे मुळि कल्पनाची ।
जेणेचि वस्तू घडते नि भासे
ते रूप सत्यो परमार्थ सत्ता ॥ २१ ॥

यत् पुरस्तात् न - जे उत्पत्तीपूर्वी नसते - च यत् पश्चात् न - आणि जे स्वनाशानंतर नसते - उत मध्ये - पण मध्ये मात्र असते - तत् न - ते कारणस्वरूपाहून भिन्न नाही - व्यपदेशमात्रं - तर केवळ नावाला मात्र आधार झालेले असते - यत् यत् परेण भूतं प्रसिद्धं च - जे जे अन्यसाह्याने मात्र उत्पन्न, विनष्ट व प्रकाशित होते - तत् तत् एव स्यात् - ते ते अन्यात्मकच कारणात्मकच असते - इति मे मनिषा - असा माझा निश्चित सिद्धांत आहे. ॥२१॥

जे अगोदरही नव्हते आणि शेवटीही राहाणार नाही, ते जग मध्येही नाहीच ते फक्त नाममात्र आहे जे जे ज्या कारणापासून उत्पन्न झाले व ज्याच्यामुळे अनुभवाला येते, ते ते सर्व कारणस्वरूपच आहे, असा माझा दृढ निश्चय आहे. (२१)

अविद्यमानोऽप्यवभासते यो
वैकारिको राजससर्ग एषः ।
ब्रह्म स्वयं ज्योतिरतो विभाति
ब्रह्मेन्द्रियार्थात्मविकारचित्रम् ॥ २२ ॥

ही राजसी सृष्टि विकार भास
ही होय ब्रह्मेचि स्वयं प्रकाश ।
या इंद्रियी नी विषयीं मनात
जे भासते ते रुप ब्रह्म होय ॥ २२ ॥

यः अविद्यमानः अपि अवभासते - जो वस्तुतः नसताही प्रतीत मात्र होतो - एषः वैकारिकः राजससर्गः - तो सर्ग=सृष्टि रजोगुणोत्पन्न, कार्यभूत आणि प्रकाश्य असतो - ब्रह्म स्वयं, ज्योतिः - ब्रह्म हे स्वयंसिद्ध आणि प्रकाशक आहे - अतः - म्हणून - इंद्रिय-अर्थ-आत्म-विकार-चित्रं विभाति - इंद्रिये, विषय आणि मन या विचित्र कार्यरूपांनी ब्रह्मच प्रकाशते. ॥२२॥

ही जी कार्यरूप राजस सृष्टी दिसते, ती नसूनही दिसत आहे कारण ही स्वयंप्रकाश ब्रह्मच आहे म्हणून इंद्रिये, विषय, मन आणि पंचमहाभूते इत्यादी विविध नामरूपे ब्रह्म होत. (२२)

एवं स्फुटं ब्रह्मविवेकहेतुभिः ।
परापवादेन विशारदेन ।
छित्त्वाऽऽत्मसन्देहमुपारमेत ।
स्वानन्दतुष्टोऽखिलकामुकेभ्यः ॥ २३ ॥

हे ब्रह्म आहे मुळि साधनोची
सहाय्य होती गुरुदेव जीवा ।
त्या माध्यमे तोचि निषेध व्हावा
स्वानंदि व्हावे त्यजुनीच इच्छा ॥ २३ ॥

एवं - याप्रमाणे - स्फुटं ब्रह्मविवेकहेतुभिः - स्पष्ट निश्चय होईल अशा रीतीने ब्रह्मज्ञान देणार्‍या प्रत्यक्ष-तर्कप्रभृति प्रमाणांनी - विशारदेन परापवादेन - निपुण अशा अनात्मक देहादिकांच्या निरासाने - आत्मसंदेहं छित्वा - आत्मविषयक सर्व संशयांचा उच्छेद करून - अखिलकामुकेभ्यः स्वानंदतुष्टः उपारमेत - सर्व विषयासक्त इंद्रियादिकांपासून आत्मरत साधक भक्ताने विरक्त व्हावे. ॥२३॥

अशा प्रकारे ब्रह्माचा विचार करणार्‍या सर्व साधनांच्या द्वारा कुशलतापूर्वक दुसर्‍या वस्तूचे पूर्णपणे निराकरण करून, आत्म्याबद्दलचा संशय दूर करून आणि सर्व तर्‍हेच्या कामनांचा त्याग करून आत्मानंदात मग्न असावे. (२३)

नात्मा वपुः पार्थिवमिन्द्रियाणि
देवा ह्यसुर्वायुर्जलम् हुताशः ।
मनोऽन्नमात्रं धिषणा च सत्त्वम्
अहङ्कृतिः खं क्षितिरर्थसाम्यम् ॥ २४ ॥

त्या देवता नी नच इंद्रिये तो
आत्मा तया पोषितसेहि अन्न ।
न बुद्धि चित्तो विषयो गुणो नी
त्या आत्मरूपी जड वस्तु सर्व ॥ २४ ॥

पार्थिवं वपुः - शरीर पार्थिव म्हणून - इंद्रियाणि, देवाः हि - इंद्रिये व त्यांचे अधिष्ठाते इंद्रचंद्रादि देव ही कारणे म्हणून - खं, वायुः, जलं, हुताशः, क्षितिः - आकाश, वायु, जल, अग्नि व पृथ्वी व त्यांचे शब्दादि गुण आधिभौतिक म्हणून - असुः, मनः, धिषणा, च सत्त्वं, अहंकृतिः अन्नमात्रं - प्राण, मन, बुद्धि, चित्त व अहंकार ही अन्नश्रित असतात म्हणून - अर्थसाम्यं - अर्थ=विषय व साम्य=प्रकृति ही जड म्हणून - आत्मा न - आत्मा नव्हते. ॥२४॥

हे शरीर पृथ्वीचे कार्य असल्यामुळे आत्मा नव्हे त्याचप्रमाणे इंद्रिये त्यांच्या देवता, प्राण, वायू, जल, अग्नी म्हणजे आत्मा नव्हे मन म्हणजे सुद्धा आत्मा नव्हे कारण ते अन्नाचे कार्य आहे बुद्धी, चित्त, अहंकार, आकाश, पृथ्वी, शब्दादी विषय आणि तीन गुणांची साम्यावस्था अशी जी प्रकृती, हे सर्वसुद्धा आत्मा नव्हेत. (२४)

समाहितैः कः करणैर्गुणात्मभि
र्गुणो भवेन्मत्सुविविक्तधाम्नः ।
विक्षिप्यमाणैरुत किं नु दूषणं ।
घनैरुपेतैर्विगतै रवेः किम् ॥ २५ ॥

ज्यां लाभले ज्ञान स्वरुपि माझे
वृत्तीत त्याला नच लाभ कांही ।
वृत्तीत राही तरि हानि नाही
न सूर्य झाके कधि त्या ढगांनी ॥ २५ ॥

मत्सुविविक्तधाम्नः - माझे म्हणजे आत्म्याचे स्वरूप उत्तम प्रकारच्या विवेकाने निश्चित केले ज्याने अशा ज्ञानी भक्ताला - गुणात्मभिः समाहितैः करणैः कः गुणः भवेत् ? - गुणोत्पन्न जी इंद्रिये ती समाहित झाली तरी लाभ काय होणार ? - उत - अथवा - विक्षिप्यमाणैः किं नु दूषणं - भ्रष्ट झाल्यामुळे चंचल झाली, तरी त्याची हानी काय होणार ? - उपेतैः विगतैः घनैः रवेः किं ? - मेघ आले किंवा गेले म्हणून सूर्याच्या स्वरूपात कधी फरक झाला आहे का ?. ॥२५॥

जसे आकाशात ढग आले काय नि गेले काय ! त्यामुळे सूर्याची काय लाभहानी आहे ? त्याचप्रमाणे ज्याला माझ्या स्वरूपाचे योग्य रीतीने ज्ञान आले, त्याची त्रिगुणात्मक इंद्रिये एकाग्र झाली म्हणून त्यापासून त्याला काय फायदा होणार आहे ? आणि चंचल झाली म्हणून काय तोटा होणार आहे ? (२५)

यथा नभो वाय्वनलाम्बुभूगुणै
र्गतागतैर्वर्तुगुणैर्न सज्जते ।
तथाक्षरं सत्त्वरजस्तमोमलै
रहंमतेः संसृतिहेतुभिः परम् ॥ २६ ॥

नभास वायू सुकवू शकेना
न अग्नि जाळी भिजवी न पाणी ।
तसेचि आत्म्या नच कर्म स्पर्शी
सत्त्वादिकाने भटके जगात ॥ २६ ॥

यथा गत-आगतैः - ज्याप्रमाणे उत्पन्न विनष्ट होणार्‍या - ऋततुगुणैः - वसंतग्रीष्मादि ऋतूंच्या शीतोष्णादि गुणांनी - (व) वायु-अनल-अंबु-भूगुणैः - वायु, अग्नि, जल व पृथ्वी यांच्या नित्य गुणांनी - नभः न सज्जते - आकाश लिप्त होत नाही - तथा - त्याप्रमाणेच - अहंमतेः परं अक्षरं - अहंवृत्तीच्या फार पलीकडे असणारे जे अक्षर म्हणजे निर्विकार्य अव्यय ब्रह्म आहे ते - संसृतिहेतुभिः - संसाराला कारण होणार्‍या - सत्त्वरजस्तमोमलैः - सत्त्वादि तीन गुणांच्या दोषांनी. ॥२६॥

जसे आकाशाला वायू, अग्नी, पाणी, पृथ्वी, ही भूते आकाशात असली तरी यांचे गुण त्याला चिकटत नाहीत किंवा ऋतूंचे गुणही त्याला चिकटत नाहीत त्याचप्रमाणे सत्त्वगुण, रजोगुण आणि तमोगुणाच्या वृत्ती व कर्मे हे सर्व अविनाशी आत्म्याला स्पर्श करू शकत नाहीत जो यांचे ठिकाणी अहंकार धरतो, त्यालाच यांच्यामुळे जगाच्या फेर्‍यात फिरावे लागते. (२६)

तथापि सङ्गः परिवर्जनीयो
गुणेषु मायारचितेषु तावत् ।
मद्‍भक्तियोगेन दृढेन यावद्
रजो निरस्येत मनःकषायः ॥ २७ ॥

तथापि संगा त्यजिणे हवेच
माया गुणी निर्मित कर्म सारे ।
रजोगुणाचा मळ संपताच
भक्तीत माझ्या रमतेच चित्त ॥ २७ ॥

तथा अपि - अशी वस्तुस्थिती आहे तरी - दृढेन मद्भक्तियोगेन - माझ्या एकनिष्ठ दृढ भक्तियोगाने - यावत् - जोपर्यंत - मनःकषायः रजः - मनाला मलीन व दूषित करणारी रजोगुणोत्पन्न विषयासक्ति - निरस्येत - निरसावयाची आहे - तावत् - तोपर्यंत - मायारचितेषु गुणेषु - मायेने उत्पन्न केलेल्या गुणांसंबंधी विषयांसंबंधी - संगः परिवर्जनीयः - हरेक प्रकारची आसक्ति टाकून द्यावी. ॥२७॥

असे असूनही जोपर्यंत माझा सुदृढ भक्तियोग साध्य होऊन त्यायोगे मनाचा रजोगुणरूप मळ कायमचा निघून जात नाही, तोपर्यंत या मायानिर्मित गुणांची संगत सर्वथैव सोडली पाहिजे. (२७)

यथाऽऽमयोऽसाधु चिकित्सितो नृणां
पुनः पुनः सन्तुदति प्ररोहन् ।
एवं मनोऽपक्वकषायकर्म
कुयोगिनं विध्यति सर्वसङ्गम् ॥ २८ ॥

ना रोग जातो विण त्या निदाना
पुनःपुन्हा तो सतवी मनुष्या ।
तसाचि मोहो नच नष्ट होता
त्या साधकाला करि योगभ्रष्टा ॥ २८ ॥

असाधुचिकित्सितः - चांगल्या रीतीने ज्याची परिक्षा झाली नाही - नृणां आमयः - असा पुरुषास जडलेला आमय म्हणजे रोग - यथा पुनः पुनः प्ररोहन् संतुदति - जसा पुनः पुनः वाढत जाऊन जीवांस त्रास देतो - एवं - याप्रमाणे - अपक्वकषायकर्म, - ज्यातील मलीनता व कर्म करण्याची आसक्ति नाहीशी झालेली नाही - सर्वसंगं मनः - म्हणून सर्व प्रकारच्या विषयांशी आसक्त असलेले मन - कुयोगिनं विध्यति - अर्धवट योग्याला भ्रष्ट करिते. ॥२८॥

जसे, योग्य निदान झाले नाही, तर रोग पुन्हा पुन्हा डोके वर काढून माणसाला त्रास देतो, त्याप्रमाणे ज्या मनातील वासना आणि कर्मांचे संस्कार नाहीसे झाले नाहीत आणि जो विषयांत आसक्त आहे, अशा अर्धवट योग्याला या वासना त्रास देतच राहातात. (२८)

कुयोगिनो ये विहितान्तरायै
र्मनुष्यभूतैस्त्रिदशोपसृष्टैः ।
ते प्राक्तनाभ्यासबलेन भूयो
युञ्जन्ति योगं न तु कर्मतन्त्रम् ॥ २९ ॥

त्या देवतांनी जरि विघ्न केले
त्या पुत्र शिष्यां कडुनीहि संता ।
येवोनी मार्गा तरि योग धावा
कर्मादिकांची नच वृत्ति व्हावी ॥ २९ ॥

त्रिदशोपसृष्टैः मनुष्यभूतैः - देवांनी, मनुष्यांनी व भूतांनी उत्पन्न केलेल्या - अंतरायैः - अंतराय म्हणजे अडचणींमुळे - विहताः ये कुयोगिनः - जे कच्चे योगी पराभूत होतात - ते - ते - प्राक्तनाभ्यासबलेन - पूर्वजन्मी केलेल्या अभ्यासबलाने - भूयः - पुनः - योगं युंजंति - योगाचा शास्त्रोक्त अभ्यास करतात - न तु कर्मतंत्रं - ते कर्मतंत्राच्या खटपटीत पडत नाहीत. ॥२९॥

देवतांनी मनुष्यरूपात निर्माण केलेल्या विघ्नांनी कदाचित सामान्य योगी योगापासून भ्रष्ट झाला, तरी आपल्या पूर्वाभ्यासाच्या योगाने तो पुन्हा योगाभ्यासच करू लागतो कर्मांमध्ये त्याची प्रवृत्ती होत नाही. (२९)

करोति कर्म क्रियते च जन्तुः
केनाप्यसौ चोदित आनिपतात् ।
न तत्र विद्वान् प्रकृतौ स्थितोऽपि
निवृत्ततृष्णः स्वसुखानुभूत्या ॥ ३० ॥

जन्मे मरे कर्म्चि साधताना
विषाद हर्षीं बुडती सदाचे ।
त्या ज्ञान लाभे नच मोह होतो
स्वानंद योग्या नच आस तृष्णा ॥ ३० ॥

केन अपि चोदितः - कोणत्या तरी कारणाने प्रेरित झालेला - असौ जंतुः - तो तो अविद्वान जीव - आनिपातात् - देह पडेपर्यंत - कर्म करोति - कर्म करतो - क्रियते च - आणि विकार पावतो - प्रकृतौ स्थितः अपि - देहात, मायेच्या राज्यात राहूनही - तत्र - तेथे - विद्वान् न - विद्वान् विकृत होत नाही - निवृत्ततृष्णः - आशाशून्य असतो - स्वसुखानुभूत्या - आत्मसुखाचा अनुभव घेत असतो म्हणून. ॥३०॥

जीव कोणाच्या तरी प्रेरणेने मरेपर्यंत कर्मे करतो आणि त्यांचे हर्ष, विषाद इत्यादी परिणाम मनावर करून घेतो परंतु आत्मज्ञानी संसारात असूनही हर्षशोक इत्यादी विकारांनी विचलित होत नाही कारण परमानंदाच्या साक्षात्कारामुळे त्याच्या सर्व आशा नष्ट झालेल्या असतात. (३०)

तिष्ठन्तमासीनमुत व्रजन्तं
शयानमुक्षन्तमदन्तमन्नम् ।
स्वभावमन्यत् किमपीहमानं
आत्मानमात्मस्थमतिर्न वेद ॥ ३१ ॥

झाला स्वरूपी स्थित संत त्याला
न भाव राही बसला कि चाले ।
तो जेवतो वा मल मूत्र त्यागी
ब्रह्मस्थिताला नच ते कळे की ॥ ३१ ॥

तिष्ठंतं, आसीनं, उत व्रजंतं, - उभा असलेला, बसलेला, जाणे येणे करणारा, - शयानं, उक्षंतं, अन्नं अदंतं, - निजलेला, मलोत्सर्ग करणारा, अन्नसेवन करणारा, - स्वभावं अन्यत् किं अपि - आणि स्वभावप्राप्त अन्य गोष्टी करणारा व चिंतणारा - ईहमानं आत्मानं आत्मस्थमतिः न वेद - जो आपला आत्मा म्हणजे देह त्या देहाचीही आत्मचिंतनाच्या समाधीत असणार्‍या विद्वानाला खबर नसते. ॥३१॥

जो आता स्वरूपात स्थित झाला त्याला, आपण उभे आहोत की बसलेले आहोत, चालत आहोत की झोपलेले आहोत, मलमूत्र त्यागीत आहोत की भोजन करीत आहोत की आणखी काही स्वाभाविक कर्मे करीत आहोत, या गोष्टींचा पत्ता नसतो. (३१)

यदि स्म पश्यत्यसदिन्द्रियार्थं
नानानुमानेन विरुद्धमन्यत् ।
न मन्यते वस्तुतया मनीषी
स्वाप्नं यथोत्थाय तिरोदधानम् ॥ ३२ ॥

नारायणे त्या विषयोचि होती
न सिद्ध होती विषयो प्रमाणे ।
त्या स्वप्नभंगीं फळ ते असत्य
तसा न मानी विषयहि सत्य ॥ ३२ ॥

यदि असदिंद्रियार्थं - यद्यपि मिथ्या असणार्‍या इंद्रियांचे रूपस्पर्शादि विषय - पश्यति स्म - तो विद्वान् पाहतो - नाना - ते अनेक म्हणूनच मिथ्या असे - अनुमानेन - अनुमान करून - विरुद्धं - आत्मविलक्षण, बधित होत असे ठरवितो - अन्यत् - ते अनात्मक विषय - मनीषी - तो विद्वान् - वस्तुतया न मन्यते - सत्य आहेत, असे मानीत नाही - यथा - ज्याप्रमाणे - उत्थाय - स्वप्नातून जागृत झाल्यावर - स्वाप्नं तिरोदधानं - स्वप्नातील विषय तो खोटे मानतो म्हणून आपोआप अदृश्य होत जातात. ॥३२॥

ज्ञानी पुरूष हे मिथ्या इंद्रियांचे विषय जरी पाहात असला, तरी ते अनेक असल्यामुळे तर्काने मिथ्या ठरवतो किंबहुना त्यांना आत्म्यापासून वेगळे असल्यामुळे सत्य मानीत नाही जाग आल्यावर जसे नाहीसे झालेले स्वप्नातील पदार्थ कोणी सत्य मानीत नाही. (३२)

पूर्वं गृहीतं गुणकर्मचित्रम्
अज्ञानमात्मन्यविविक्तमङ्ग ।
निवर्तते तत्पुनरीक्षयैव
न गृह्यते नापि विसृज्य आत्मा ॥ ३३ ॥

अज्ञान योगे गुणकर्म देह
आत्म्याहुनी ते गमती विभिन्न ।
निवृत्ति येते निजज्ञान होता
न घे‍इ वृत्ती नच त्यागि आत्मा ॥ ३३ ॥

गुणकर्माचित्रं अज्ञानं - गुणांनी व कर्मांनी चित्रविचित्र भासणारे अज्ञान - आत्मनि - आत्मस्वरूपावरच - अंग - हे उद्धवा - पूर्वं - प्रथमच्या अज्ञानस्थितीत - अविविक्तं - विवेकाच्या अभावामुळे - गृहीतं - घेतलेले असते - तत् - ते अज्ञान - पुनः ईक्षया एव निवर्तते - पुनः पुनः विचार केला असता मात्र निवृत्त होते - आत्मा न गृह्यते - आत्मा हा कोणत्याही रीतीने स्वरूपतः घेतला जात नाही - न विसृज्यः अपि - किंवा तो टाकून देण्यासारखाही स्वरूपतः नाही. ॥३३॥

उद्धवा ! अनेक प्रकारचे गुण आणि कर्मे यांनी युक्त हा देह, इंद्रिये इत्यादी पदार्थ अज्ञानामुळे आत्म्यापासून वेगळे नाहीत, असे वाटत होते परंतु ज्ञानामुळेच ते अज्ञान दूर होते आत्मा घेतलाही जात नाही किंवा टाकलाही जात नाही. (३३)

यथा हि भानोरुदयो नृचक्षुषां
तमो निहन्यान्न तु सद् विधत्ते ।
एवं समीक्षा निपुणा सती मे
हन्यात्तमिस्रं पुरुषस्य बुद्धेः ॥ ३४ ॥

अंधारपाटा ज‍इ सूर्य नष्टी
ना तो करी वेगळी वस्तु कांही ।
तसेचि होते मम ज्ञान
जीवा अज्ञानपाटा हटवोनि तेथे ॥ ३४ ॥

हि यथा भानोः उदयः - जसा सूर्याचा उदय - नृचक्षुषः तमः निहन्यात् - मनुष्याच्या डोळ्यावरील अंधकाराचे निरसन करतो - तु - परंतु - सत् न विधत्ते - तो उदय घटादि पदार्थांची उत्पत्ति करीत नाही - एवं - तशी - मे निपुणा समीक्षा सती - परमात्मा जो मी त्यासंबंधी पूर्ण व निःशंक श्रुतिसिद्ध ज्ञान झाले असता - पुरुषस्य बुद्धेः तमिस्रं हन्यात् - जीवबुद्धीत असणारे अज्ञान-त्या-ज्ञानाने नाहीसे होते. ॥३४॥

जसा सूर्योदय माणसांच्या दृष्टीचा अंधार नाहीसा करतो, तो नवीन काही निर्माण करीत नाही त्याचप्रमाणे माझे खरे ज्ञान मनुष्याच्या बुद्धीतील अज्ञान नाहीसे करते एवढेच. (३४)

एष स्वयंज्योतिरजोऽप्रमेयो
महानुभूतिः सकलानुभूतिः ।
एकोऽद्वितीयो वचसां विरामे
येनेषिता वागसवश्चरन्ति ॥ ३५ ॥

आत्मा असे तो अपरोक्ष ऐसा
ना शोधणे होय कुठे कसा तो ।
निवृत्त होता मग शून्य लाभे
प्रवर्तको तो समजोनि घेण्या ॥ ३५ ॥

एषः स्वयंज्योतिः - हा आत्मा स्वयंप्रकाश आहे - अजः, अप्रमेयः, - व अजन्मा, अज्ञेय, निर्विकार, - महानुभूतिः, सकलानुभूतिः, एकः, अद्वितीयः - अनुभवस्वरूप आणि एकच असून अद्वितीय आहे - वचसां विरामे - तो वाणीचा अवधि व अवर्णनीय असून - येन इषिता वाक् असवः (च) चरंति - त्याच्या प्रेरणेने वाणी आणि प्राण यांचे व्यापार चालतात. ॥३५॥

हा आत्मा स्वयंप्रकाशित, अजन्मा, अप्रमेयस्वरूप, महाअनुभूतिस्वरूप आहे सर्व अनुभूती त्याचेच ठिकाणी अनुभवाला येतात हा आत्मा एक आहे अद्वितीय आहे त्याच्या बाबतीत वाणी मूक झाल्यावर तोच शिल्लक राहातो कारण त्याच्याच प्रेरणेमुळे वाणी आणि प्राण हे आपापले कार्य करतात. (३५)

( अनुष्टुप् )
एतावान् आत्मसम्मोहो यद् विकल्पस्तु केवले ।
आत्मन्नृते स्वमात्मानं अवलम्बो न यस्य हि ॥ ३६ ॥

( अनुष्टुप )
मानिता भिन्न त्या वस्तू भ्रमान मोह तो पडे ।
भ्रमा आधार तो आत्मा सर्वसत्तधिशोहि तो ॥ ३६ ॥

यत् तु केवले आत्मन् विकल्पः - स्वगतादि तिन्ही भेद नसणार्‍या आत्मरूपात विकल्प=भेद कल्पणे - एतावान् आत्मसंमोहः - हाच मनाचा मोह, हीच भ्रांति होय - हि - कारण - स्वं आत्मानं ऋते यस्य अवलंबः न - त्या मोहाला आत्म्याशिवाय दुसरा आधारच नाही. ॥३६॥

अद्वितीय आत्मतत्त्वामध्ये भेदाची कल्पना केली जाते, तेच अज्ञान होय या भ्रमालाही आत्म्याशिवाय दुसरे अधिष्ठानच नाही. (३६)

यन्नामाकृतिभिर्ग्राह्यं पञ्चवर्णमबाधितम् ।
व्यर्थेनाप्यर्थवादोऽयं द्वयं पण्डितमानिनाम् ॥ ३७ ॥

विद्वान म्हणती कोणी पाच भौइत्क भेद ते ।
दाविती रूप नी नामा सत्य ते असे ॥
ढोंगी ती मानणे वाणी न सिद्ध होतसे तसे ॥ ३७ ॥

नाम-आकृतिभिः ग्राह्यं - नाम आणि रूप यांच्यायोगे ग्रहण करण्यास योग्य असलेले - पंचवर्णं - पंचभूतात्मक - अबाधितं - निराबाध - यत् - जे हे विश्व - पंडितमानिनां द्वयं - पंडितमन्य अभिमान्यांचे द्वैत - (वेदांतेषु) अयं अर्थवादः - वेदांतग्रंथातील हे सर्व बोल, अद्वैत बोल केवळ अर्थवादरूप आहेत असे हे पंडित म्हणतात - व्यर्थेन अपि - हे दृश्य केवळ अर्थ-शून्य प्रतीति आहे. ॥३७॥

जे स्वतःला पंडित समजतात असे लोक नामरूपामुळे जे ग्रहण केले जाते ते हे पंचमहाभूतत्मक द्वैत जग सत्य आहे, असे मानतात परंतु पदार्थांशिवायच त्यांना येणारा हा अनुभव असल्यामुळे तो सत्य नाही. (३७)

अपक्वयोगस्य योगिनः - पूर्णतः योग साध्य झाला नाही त्या योग्याचा - युंजतः कायः - योगाभ्यास चालला असता त्याचे शरीर - उत्थितैः उपसर्गैः विहन्येत - उत्पन्न झालेल्या रोगादि उपद्रवांनी क्षीण होते - तत्र - त्यावेळी - अयं विधिः विहितः - रोगादिकांचा प्रतिकार पुढील विधीने करावा. ॥३८॥

एखाद्या साधकाच्या शरीराला योगसाधना पूर्ण होण्याच्या अगोदरच जर रोग इत्यादी उपद्रव उत्पन्न झाले, तर त्याने पुढील उपाय करावेत. (३८)

योगधारणया कांश्चिद् आसनैर्धारणान्वितैः ।
तपोमन्त्रौषधैः कांश्चिद् उपसर्गान् विनिर्दहेत् ॥ ३९ ॥

योगधारणया - योगाची धारणा करून - धारणान्वितैः आसनैः कांश्चित् - व धारणादि मार्गांनी आसन स्थिर करून काही - तपोमंत्रौषधैः कांश्चित् - त्याचप्रमाणे तप, मंत्र व औषधीच्या साह्याने काही - उपसर्गान् विनिर्दहेत् - आड येणारी विघ्ने जाळून टाकावी. ॥३९॥

काही उपद्रव योगधारणेने, काही धारणायुक्त आसनांनी आणि काही तपश्चर्या, मंत्र, औषधे इत्यादींनी नाहीसे करावेत. (३९)

कांश्चित् ममानुध्यानेन नामसङ्कीर्तनादिभिः ।
योगेश्वरानुवृत्त्या वा हन्याद् अशुभदान्छनैः ॥ ४० ॥

मम अनुध्यानेन, नामसंकीर्तनादिभिः - माझ्या ध्यानाने आणि नामसंकीर्तनाने - योगेश्वरानुवृत्त्या वा कांश्चित् - अथवा योगस्वामी जो मी त्याच्या सेवेने - अशुभदान् शनैः हन्यात् - कित्येक अमंगल विघ्नांचा नाश करावा. ॥४०॥

काही विघ्ने माझे चिंतन व नामसंकीर्तन इत्यादींनी नष्ट करावीत काही अकल्याण करणारी विघ्ने महापुरूषांची सेवा करून हळूहळू दूर करावीत. (४०)

केचिद् देहमिमं धीराः सुकल्पं वयसि स्थिरम् ।
विधाय विविधोपायैः अथ युञ्जन्ति सिद्धये ॥ ४१ ॥
न हि तत् कुशलादृत्यं तदायासो ह्यपार्थकः ।
अन्तवत्त्वात् शरीरस्य फलस्येव वनस्पतेः ॥ ४२ ॥

मनस्वी योगि ते कोणी शरीरा दृढ ठेविती ।
सिद्धी प्राप्त करायाते स्वताच योग साधिती ॥ ४१ ॥
प्रयास व्यर्थ तो होतो बुद्धिमंतेचि जाणणे ।
फळांच्या परि हा देह अवश्य नासतो पहा ॥ ४२ ॥

केचित् धीराः इमं देहं - परंतु कित्येक ज्ञानी हा पार्थिव देह - विविध-उपायैः - अनेक उपायांनी - वयसि सुकल्पं स्थिरं विधाय - रोगरहित व दीर्घजीवी करून - अथ - मग - सिद्धये युंजंति - सिद्धीची प्राप्ति करून घेतात. ॥४१॥ न हि तत् कुशलादृत्यं - हे उघड आहे की हा देहसाधक योगसिद्धींचा मार्ग शहाण्या व विवेकी मनुष्याने आदरूच नये - हि - कारण - तदायासः अपार्थकः - त्यासाठी होणारे श्रम पुरुषार्थसाधक नाहीत - शरीरस्य अंतवत्त्वात् - हा देहच मर्त्य आहे - वनस्पतेः फलस्य इव - वृक्षाचे फल जसे सुकते व कुजते. ॥४२॥

काही बुद्धीमान योगी विविध उपाय योजून हे शरीर सुदृढ आणि तारूण्यवस्थेत स्थिर करून अणिमादी सिद्धी प्राप्त करण्यासाठी योगसाधना करतात परंतु शहाणे लोक या विचाराला मान्यता देत नाहीत कारण तो एक निरर्थक प्रयत्‍न आहे झाडाला लागलेल्या फळाप्रमाणे या शरीराचासुद्धा निश्चितपणे नाश होणार असतो. (४१-४२)

योगं निषेवतो नित्यं कायश्चेत् कल्पतामियात् ।
तत् श्रद्दध्यान्न मतिमान् योगमुत्सृज्य मत्परः ॥ ४३ ॥

नित्यं योगं निषेवतः कायः - नित्य योगाभ्यास करणार्‍याचा देह - कल्पतां इयात् चेत् - कल्पापर्यंत यद्यपि कदाचित् सुदृढ व तारुण्यात राहिला - मत्परः मतिमान् - माझ्या ज्ञानी एकनिष्ठ भक्ताने - तत् न श्रद्दध्यात् - त्या देहावर विश्वास ठेऊ नये - योगं उत्सृज्य - ज्ञानयोग सोडू नये. ॥४३॥

अखंड योगसाधना करीत राहिल्याने शरीर जरी सुदृढ झाले, तरीसुद्धा बुद्धिमान पुरूषाने साधना करण्याचे थांबवून त्यातच सुंतष्ट राहाता कामा नये माझ्या प्राप्तीसाठी त्याने नेहमीच प्रयत्‍नशील असावे. (४३)

मद्‌व्यपाश्रयः - याप्रमाणे माझा आश्रय करून - योगी इमां योगचर्यां विचरन् - ज्ञानयोगाचा अभ्यास करणारा मद्भक्त योगी - निःस्पृहः स्वसुखानुभूः - विषयानिवृत्त होऊन आत्मानंदाचा साक्षात्कारी अनुभव घेतो - अंतरायैः न विहन्येत - त्याला विघ्नांची बाधा होत नाही. ॥४४॥

जो योगी माझा आश्रय घेऊन, या योगसाधनेमध्येच निमग्न राहातो, त्याला कोणतेही विघ्न डळमळीत करू शकत नाही त्याच्या सर्व इच्छा नष्ट होतात आणि आत्मानंदाच्या अनुभूतीमध्ये तो मग्न होऊन जातो. (४४)

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां
संहितायां एकादशस्कन्धे अष्टाविंशोऽध्यायः ॥ २८ ॥
अध्याय अठ्ठाविसावा समाप्त